Britaniya imperiyasi

Britaniya Imperiyasi ikki yuz yildan ortiqroq vaqt davomida oʻsdi. Davlat maydoni oʻsishining eng avji deb XX asrning boshlari tan olinadi. Oʻsha paytlarda uning barcha qitʼalarda yirik hududlarga egaligi uning haqiqiy buyukligini koʻrsatgan.

Hududlar egallanishi davri nisbatan tinch boʻlgan savdo va diplomatiya bilan boshlangan. Imperiya butun dunyoga britan texnologiyalari, savdo, ingliz tili va hukumat turi tarqalishiga sababchi boʻlgan. Imperiya hukmronligi imperiya iqtisodiyotining oʻsishi va Birlashgan Qirollikning koʻplab davlatlar siyosatiga taʼsir koʻrsatishida muhim rol oʻynagan. Koloniyalar tuzilishidan maʼlumki, Britaniya Imperiyasining taʼsiri ikki xil qiyofaga ega boʻlgan. Koloniyalarga Buyuk Britaniyaga mos boʻlgan ingliz tili, maʼmuriy va huquqiy qonunlar kiritilgan. Birlashgan Qirollikning dekolonizatsiyasi davomida sobiq koloniyalarga parlament demokratiyasi va oliy qonunlar olib kirilishga harakat qilingan, ammo, baʼzan bu amalga oshgan, baʼzan esa yoʻq. Koʻplab koloniyalar Britan davlatlari hamdoʻstligi ularga imperiya oʻrnini psixologik tarzda egallaydi deb hisoblashgan.

Britan koloniyalaridan asosan Birlashgan Qirollikning moddiy maqsadlari yoʻlida foydalanilgan. Britan fuqarolari koʻchib borgan koloniyalarda mustaqil iqtisodiyot uchun infratuzilma yaratilgan boʻlsa-da, Afrika va Osiyoning tropik hududlarida joylashgan koloniyalar ularga asosan xomashyo bazalari sifatida qaralganligi sababli cheklangan infratuzilmaga ega boʻlishgan. Hozirgi kunda koʻplab rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti xomashyo eksportiga qaram boʻlib qolgan.

Koloniyalardagi turli etnik guruhlar orasidagi muammolar boshqa davlatlarning koloniyaga asoslangan hukmronligidan saqlab turganligi britan koloniyaga oid qonunchiligining asosiy ustuni boʻlgan. Hozirgi kunda Shimoliy Irlandiya, Hindiston, Zimbabve, Sudan, Uganda, Iroq va boshqa davlatlardagi etnik muammolarning sababchisi „Boʻlib tashlab hukmronlik qil“ klassik prinsipi sanaladi. 1952-1957-yillarda Keniyada kichik qoʻzgʻolondan boshlanib, soʻng yirik qabilalarning qonli urushiga aylangan mau-maular qoʻzgʻoloni bunga oddiy misol boʻla oladi. Har bir qabila 18000dan 30000gacha odam yoʻqotgan bir vaqtda, jami 22ta oq halok boʻladi.

Orol-davlat hisoblanishiga qaramasdan oʻrta asrlarda Angliya qitʼadan kelgan koʻplab hujumlarga nishon boʻlgan, buning sababi esa unda XVI asrgacha harbiy dengiz flotining yoʻqligi edi. Angllar va sakslar Britan orollariga Germaniyadan kelishgan. Ularning harbiy otryadlarini bu yerga Rim imperiyasidan mustaqillikka erishib, oʻz qirolliklarini tuzgan mahalliy britan hukmdorlari chaqirishgan. 1066-yilda fransuz normannlari tomonidan yana bir Angliyaning egallanishi amalga oshirildi, shundan soʻng normannlar yetakchisi gersog Vilgelm I Istilochi yangi sulolaga asos solib, angl-sakslarning yerlarini fransuz baronlariga boʻlib berdi. Angl-sakslar va brittlarning yerlari bilan cheklanmagan Vilgelmning davomchilari 1282-yilda oʻz qirolliklariga Uelsni qoʻshib olishdi, 1169-yilda esa Irlandiyani kolonizatsiyalashni boshlashdi^[3]. XVIII asrda Shotlandiya Angliyaga teng huquqli davlat sifatida qoʻshildi. Ingliz qirollari Yuz yillik urush davomida magʻlubiyatga uchrab Fransiyadagi hududlardan ayrilishlarigacha qitʼada Fransiyaning yarmiga egalik qilib, fransuz taxtiga da'vogar boʻlishgan. Fransiyaning kuchayishi ingliz zodagonlari orasidagi boʻlinish paytiga toʻgʻri keldi. Buning natijasida Angliyada Qizil va Oq atirgul urushi roʻy berdi va Tyudorlar sulolasi asoschisi Genrix VII tomonidan yangi istiloga uchradi.

 

Kolumbning muvaffaqiyatli kashfiyotlaridan soʻng, 1496-yilda qirol Genrix VII Jon Kabotni Osiyoga yangi savdo yoʻllarini topishga joʻnatadi^[1]. Xuddi Kolumbga oʻxshab, Kabot 1497-yilda Nyufaundlendga yetib uni Osiyo qirgʻogʻi deb oʻylaydi va bu xabar bilan oʻz yurtiga qaytadi^[4]. Afsuski, bir yildan keyingi sayohatdan uning kemasi qaytib kelmaydi^[1].

Shu bilan Yangi Dunyoga inglizlarning sayohatlari ancha paytga toʻxtaydi. XVI asrda Angliyani reformatsiya zir titratadi, shu sababli ingliz-ispan munosabatlari keskinlashadi va bu oʻz navbatida Anglo-Ispan urushiga olib keladi. 1562-yilda britan hukumati janubiy dengizlarda qul sotish va qaroqchilik bilan omadli shugʻullanayotgan qaroqchilar Jon Hokins va Francis Drakega kaperlik patentini beradi. Natijada ularning dengizchilikdagi sanʼatlari britan harbiy dengiz flotini yaratishda xizmat qildi va ingliz tojiga xizmat qilgan koʻplab qaroqchilarga namuna boʻlib xizmat qildi^[1]. 1578-yilda Elizabeth I Gilbert Hemfriga shunday kaperlik patentini taqdim qildi^[5]. Oʻsha yiliyoq Gilbert Shimoliy Amerikada koloniyalarga asos solish va qaroqchilik bilan shugʻullanish maqsadida Vest-Indiyaga yoʻl oladi, ammo, u Atlantikani kesib oʻtmasidanoq sayohat tugaydi. 1583-yilda Gilbert ikkinchi marta urinib, Nyufaundlend oroliga yetib borib, rasmiy ravishda oʻsha orol buhtasini ingliz buhtasi deb eʼlon qiladi. Angliyaga qaytishda u vafot etadi va uning ishini oʻz patentini 1584-yilda olgan ukasi Volter Reli davom ettiradi. Bir yildan soʻng Reli hozirgi Shimoliy Karolina qirgʻogʻida joylashgan Roanok koloniyasini tuzadi, ammo tajribasizlik, ovqat yetishmovchiligi va ispanlar harakati tufayli koloniya inqirozga yuz tutadi^[6]. Kelajakda inglizlar yana bir necha bor Shimoliy Amerikada koloniya tuzishga harakat qilishadi. Ular hattoki Shimoliy Amerikaning Tinch okeani qirgʻogʻida (Francis Drakening yer shari boʻylab sayohati davomida) ham koloniya tuzishadi, lekin ularning barchasi halok boʻladi^[7].

 

1588-yilda „Yengilmas armada“ning magʻlubiyati tufayli Ispan imperiyasining qudrati sindirildi va u kelajakda Britaniya Imperiyasining ertasiga katta xavf tugʻdirmadi.

1603-yilda ingliz taxtiga Yakob I ( Jacob I) oʻtirdi va kelasi yili Ispaniya bilan urush harakatlariga chek qoʻygan London kelishuvi (1604)ni imzoladi. Endi, asosiy raqib bilan tinchlik paytida inglizlarning asosiy eʼtiborlari dushman infratuzilmasiga hujum qilish oʻrniga, dengiz ortidagi oʻz koloniyalarini tuzishga qaratildi. Britaniya Imperiyasining tuzilishi nihoyat Shimoliy Amerika va Vest-Indiyada ingliz koloniyalari va Osiyo bilan savdo qilish uchun bir necha kompaniyalarining tuzilishidan (shu jumladan, 1600-yilda tuzilgan Ost Indiya kompaniyasidan soʻng amalga oshdi. Shu paytdan to Amerikadagi mustaqillik urushida Oʻn uch koloniyaning yoʻqotilishiga qadar, yaʼni, XVIII asr oxiriga qadar mavjud boʻlgan imperiyani „Birinchi Britaniya Imperiyasi“ deb atashadi^[8].

Britan Vest-Indiyasi boshida eng muhim va eng foydali ingliz koloniyalaridan iborat boʻlgan. Lekin ular eng muhim koloniyalarga aylanishdan oldin bir necha bor inqirozga uchrashgan. Masalan, inglizlar ispanlarga oʻxshab oʻz koloniyalarida oltin topishga harakat qilishganligi sababli Britan Gayanasida koloniya tuzishga 1606-yilga qadar ikki yil davomida harakat qilishgan. Sent-Lyusiya (1605) va Grenadadagi (1609) koloniyalar tezda yoʻqolib ketishdi, lekin, Sent-Kits (1624), Barbados (1627) va Nevisdagi (1628) koloniyalar muvaffaqiyatli boʻlishgan. Buning sababi esa portugallar Braziliyada omadli tarzda foydalanayotgan shakarqamish oʻstirishdan inglizlar ham foydalanishganligi hisoblanadi. Koloniyalarga golland qulfurushlari sotadigan qullar mehnati zarur edi va inglizlar shu qullardan foydalanishardi. Oʻz navbatida gollandlar esa koloniyalarda ishlab chiqarilgan shakarni olib Yevropada olibsotarlik qilishgan. Bu savdodan qolayotgan katta foydani faqat inglizlar qoʻlida qolishini kafolatlash uchun Ingliz Parlamenti 1651-yilda ingliz koloniyalarida faqat ingliz kemalari savdo qilishi mumkinligini belgilaydigan Navigatsion aktni qabul qiladi. Bu esa Birlashgan Provinsiyalar Respublikasi bilan muammolarning keskinlashuviga, urush sababli inglizlarning Amerikadagi oʻrinlari mustahkamlanishiga olib kelgan bir necha Anglo-golland urushlariga sabab boʻldi. 1665-yilda Angliya Ispaniyaga tegishli boʻlgan Yamayka orolini egalladi, 1666-yilda esa Bagam orollarini muvaffaqiyatli ravishda kolonizatsiyaladi^[9].

 

Amerika qitʼasidagi birinchi doimiy britan koloniyasi 1607-yilda Jamestownda tuzildi. U 1609-yilda Bermud orollarida ham shunaqa koloniya tuzgan shaxsiy Virginia Company tomonidan boshqarilardi. 1624-yilda kompaniya huquqlari muddati tugadi deb eʼlon qilinib, hukumat koloniyani boshqarishni oʻz zimmasiga oldi, shunday qilib, Virginia koloniyasiga asos solindi. Bu yerda shakar yetishtirilmasligiga qaramasdan, mahalliy koloniyachilar tamaki va boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtirish orqali omadga erishdilar. 1610-yilda shunga oʻxshash kompaniya (London va Bristol Kompaniyasi) Nyufaundlend orolida koloniya tuzish maqsadida ochildi, ammo bu gʻoya muvaffaqiyatga erishmadi. 1620-yil Plimutda diniy kamchilik boʻlgan Puritanlar tomonidan koloniya tuziladi. Bunga yana katoliklar tomonidan tuzilgan Merilend (1634), kontregatsionalistlar tomonidan tuzilgan Konnektikut (1639) kabilarni misol keltirish mumkin, Rod-Aylend (1636) esa diniy bagʻrikenglik eʼlon qilingan Amerikadagi birinchi koloniya boʻldi. 1663-yilda Karolina tuzildi. 1664-yilda Angliya Ikkinchi anglo-golland urushi natijasida Surinamni Yangi Amsterdamga (keyinchalik nomi Nyu Yorkga oʻzgartirilgan) almashtiradi. 1681-yilda William Penn Pennsylvania koloniyasiga asos soladi.

Qitʼadagi koloniyalardan farqli ravishda Vest-Indiyadagi koloniyalar moddiy jihatdan ancha foydali boʻlsa-da, qitʼadagi koloniyalar qishloq xoʻjaligi uchun yaxshi sharoitlarga va moʻtadil iqlimga ega boʻlgani sababli koʻplab inglizlar koʻchib kelishgan. Qitʼadagi koloniyalarning oʻzi ham ikkiga boʻlingan: janubiy va shimoliy. Janubda koʻproq yirik qishloq xoʻjaliklari mavjud boʻlib, qullar xizmatidan foydalanilgan. Shimolda kichik fermerliklar, yogʻoch ishlovchi va kemasozlik sanoatlari rivojlangan. Shuningdek, hindular bilan savdo ham katta foyda bergan. Ulardan teri olinib, oʻrninga metall mahsulotlari va shakar qilinishdagi qoldiqlardan tayyorlanadigan romga almashtirilgan. 1670-yilda qirol Karl II Hudson Bay Companyga yirik Rupert yerida (keyinchalik Kanadaning katta hududini tashkil etgan yer) teri bilan savdo qilishning monopol huquqini berdi. Kompaniya tomonidan qurilgan fortlar va savdo postlari keyinchalik shu yerga yaqin Yangi Fransiyada teri bilan savdo qiluvchi kompaniya ochgan fransuzlar hujumlarining nishonlariga aylanishgan^[10].

Ikki yildan soʻng Amerikadagi koloniyalarga qul sotishning monopol huquqini olgan Royal Africa Company ochildi. Qullar „Brinchi imperiya“ iqtisodiyotining asosini tashkil etgan. 1807-yilda qul savdosi cheklanishiga qadar Britaniya Amerikaga olib kelingan qullarning uchdan biri, yaʼni, 3,5 mln.ni olib kelgan. Qul savdosini taʼminlash maqsadida Gʻarbiy Afrika qirgʻogʻida Jeyms oroli, Akkra va Bans kabi fortlar qurilgan. Vest-Indiyada qoratanli aholi ulushi 1650-yildan 1780-yilgacha 25 %dan 80 %ga oshdi, amerika qitʼasida qullar ulushi esa 10 %dan 40 %ga oshdi. Qul sotish juda foydali ish hisoblangan, ayniqsa Bristol va Liverpullik sotuvchilar uchun.

1695-yilda Shotlandiya parlamenti „The Company of Scotland Trading to Africa and the Indies“,ya'ni "Hindiston va Afrikaga Shotlandiya savdo kompaniyasi"ga ikki okeanni birlashtiruvchi kanal qurish uchun Panamada koloniya tuzish huquqini berdi. Ekspeditsiya 1698-yilda yoʻlga chiqdi, ammo u omadsizlikka uchradi. Yangi Granadalik ispan koloniyachilari tomonidan hujumga uchraganligi va bezgakka chalinganligi sababli koloniya ikki yildan soʻng yoʻq boʻldi. Shotland kapitalining chorak qismi qoʻyilgan bu „Darius scheme“,ya'ni "Dariyus tizimi" rejasining muvaffaqiyatsizlikka uchrashi Shotlandiya uchun haqiqiy zarba boʻldi. Bu omadsizlik Shotlandiyani Angliya bilan birlashishga majbur qildi va Birlashgan Qirollik tuzilishiga sababchi boʻldi^[11].

 

XVI asr oxirida Angliya va Gollandiya mos ravishda 1600 va 1602-yillarda tuzilgan Ingliz va Golland kompaniyalarning Osiyoga ekspeditsiyalarini pul bilan ta'minlash maqsadida xususiy aksionerlik jamiyatlarini tuzishni boshlashdi. Oʻsha paytlarda Osiyo bilan savdo qilishda Portugaliya yakka hokim edi. Inglizlar va gollandlarning maqsadi foydali boʻlgan ziravorlar bilan savdoni egallash edi. Asosiy ziravorlar chiqariladigan nuqtalar Indoneziya arxipelagi va Hindiston edi. Shimoliy dengiz orqali oʻtadigan London va Amsterdam oʻrtasidagi tor aloqalar ikki kompaniya oʻrtasidagi muammolarni yuzaga keltirdi. Natijada Gollandiya Indoneziyadagi Molukk orollarida, Angliya esa Hindistondagi Suratga oʻrnashib oldi. Angliya Gollandiyani keyinchalik oʻz soyasida qoldirishiga qaramasdan oʻsha paytlarda rivojlangan iqtisodiy tizimga ega va anglo-golland urushlarida gʻalabaga erishgan Gollandiya XVII asr davomida Osiyoda katta hududlarni egalladi. Angliya va Gollandiya oʻrtasidagi dushmanlik 1688-yildagi Shonli inqilob natijasida ingliz taxtiga niderland shtatgalteri Vilgelm Oran oʻtirishidan soʻng toʻxtadi. Ikki millat oʻrtasidagi kelishuvga koʻra arxipelagdagi ziravorlar sanoati Gollandiyaga, Hindistondagi tikuvchilik sanoati Angliyaga tegdi. Angliya baribir tikuvchilikdagi foyda boʻyicha ziravorlar savdosidan oʻtib ketdi, ingliz kompaniyasi esa golland kompaniyasini ortda qoldirdi^[1]. Hindistonda ingliz Ost Indiya kompaniyasi oʻz eʼtiborini Suratdan Madras, Mumbay va Kalkuttaga qaratdi.

 

Angliya va Gollandiya oʻrtasida 1688-yilda tuzilgan tinchlik bitimiga koʻra bu ikki davlat Yevropa va koloniyalarda Fransiya-Ispaniya ittifoqiga qarshi Toʻqqiz yillik urushga ittifoqchilar sifatida kirishdi. Lekin urushdan Angliya gʻolib, Gollandiya magʻlub boʻlib chiqdi. Sababi, Gollandiya koʻp pul talab etadigan quruqlikdagi urushda qatnashishga majbur boʻldi. XVIII asrda Angliya (1707-yildan soʻng Britaniya) dunyodagi eng kuchli kolonial davlatga aylanadi, Fransiya esa uning asosiy raqibi sifatida eʼtirof etiladigan boʻldi.

1700-yilda Ispaniya va uning yirik kolonial imperiyasini fransuz qirolining nevarasi Filipp Anjuga meros qilib qoldirgan ispan qiroli Karl II vafot etadi. Fransiya, Ispaniya va ularning koloniyalari bir davlatga birlashishi Angliya va boshqa Yevropa davlatlariga yoqmasligi aniq edi. 1701-yilda Angliya, Portugaliya va Gollandiya Ispan taxti uchun urushga Fransiya va Ispaniyaga qarshi kurashayotgan Muqaddas Rim imperiyasiga qoʻshilishadi. Bu urush 1714-yilgacha davom etadi. Utrext tinchlik shartnomasiga koʻra ispan qiroli Filipp Anju fransuz taxtidan oʻzi va davomchilari nomidan voz kechdi. Bundan tashqari, Ispaniya Yevropadagi barcha mulklaridan ham ayrildi. Britaniya Imperiyasining hududi kengaydi: Fransiyadan Nyufaundlend va Akadiya, Ispaniyadan esa Gibraltar va Minorka tortib olindi. Hozirgacha Britaniya dominioni hisoblanadigan Gibraltar muhim harbiy dengiz floti bazasiga aylandi va Britaniyaga Oʻrta Yer dengizidan Atlantika okeaniga kirish-chiqishni boshqarishga imkon berdi. Menorka esa Ispaniyaga 1802-yilda Amyen sulhiga koʻra qaytarildi.

1756-yilda boshlangan Yetti yillik urush birinchi dunyoviy urushga aylandi: urush harakatlari Yevropa, Osiyo, Janubiy va Shimoliy Amerika, Osiya va hattoki, Afrikada olib borildil; urushda oʻsha paytdagi buyuk davlatlarning deyarli barchasi qatnashishdi. Parij tinchlik shartnomasining imzolanishi Britaniya Imperiyasining kelajakiga katta taʼsir koʻrsatdi. Shimoliy Amerikadagi Fransiya koloniyalarining barchasi egallandi. Ispaniyadan Florida tortib olindi. Hindistonda ham fransuzlar britanlarga ancha katta hududlarni berdilar. Shunday qilib, Buyuk Britaniyaning Yetti yillik urush davomida Fransiya ustidan gʻalabasi uni dunyoning eng kuchli davlatiga aylantirdi^[12].

 

1760- va 1770-yillarda metropoliya va oʻn uch koloniyalar orasida munosabatlar keskin sovuqlashdi. Kolonistlarning noroziligiga sabab britan parlamentining ularning roziliklarini olmasdan turib kolonistlarni yangi soliqqa tortishga harakatlari boʻldi. Lekin asosiy sabab butun Shimoliy Amerikada Britaniya Imperiyasi hokimligining oʻrnatilishi edi. Bir tomondan barcha qurol va mehnat qurollarini avval fransuzlardan sotib olishga oʻrganib qolgan hindular inglizlar bilan savdo qilishga majbur boʻlishdi. Inglizlar esa hindularga ishonmaganliklari sababli hindularga qurol sotilishini taqiqlab qoʻyishdi, bu oʻz navbatida hindular qoʻzgʻoloniga olib keldi. Hindularni tinchlantirish maqsadida britan hukumati kolonistlarga fransuzlardan tortib olingan yerlarga koʻchib borishni taqiqlab qoʻyishdi. Endi noroziliklar navbati fermerlar va mulkdorlarga keldi. Buning ustiga, inglizlar Fransiya bilan urushdan va hindular qoʻzgʻolonidan soʻng koloniyalarda katta miqdorda askarlar saqlashga majbur boʻldi. Bu askarlarni boqish uchun esa koloniyadagilar yangi soliqlarga tortildilar. Urushdan soʻng kerak boʻlmay qolgan (fransuz xavfi butunlay yoʻq qilinganligi sababli) askarlarga kolonistlar zor emasdilar. Shu sababli kolonistlar yangi soliqlar va britan askarlari savdo-sotiqqa xalaqit qila boshlaganliklari sababli qoʻzgʻolon koʻtarishdi.

1757-yilda qitʼada kelasi yili oʻz mustaqilliqini eʼlon qiladigan AQSh mustaqillik uchun urush boshlaydi. 1783-yilda kolonistlar Britaniya raqiblari sanalmish Fransiya, Ispaniya va Niderlandiya yordamida bu urushni yutishadi, Buyuk Britaniya esa AQShni mustaqil davlat deb tan olishga majbur boʻladi. Urush davomida amerikaliklar qisman Britan Kanadasini egallashga harakat qilib koʻrishadi, lekin, fransuz tilida soʻzlashuvchi kolonistlar ularni qoʻllab-quvvatlamaganliklari sababli Kanada Britaniya qoʻl ostida qoladi^[13]. AQSh mustaqilligi tan olingandan soʻng britan Kanadasiga imperiyaga sodiq boʻlgan 40 000dan 100 000gacha boʻlgan amerikaliklar qochib oʻtishadi. Ularning 14 000i Sent-Jon daryosi boʻyiga koʻchib oʻtishadi. 1784-yilda Britan hukumati yangi kelgan kolonistlardan Nyu Bransuik koloniyasini tuzish toʻgʻrisida qaror qiladi. 1791-yilgi Konstitutsion akt Kanadani ingliz tilida soʻzlashuvchi Yuqori Kanada va fransuz tilida soʻzlashuvchi Quyi Kanada viloyatlariga boʻladi.

Ingliz Amerikasidagi strategik muhim hududlarning yoʻqotilishini tarixchilar „birinchi“ va „ikkinchi“ Britan imperiyalari orasidagi chegara deb hisoblashadi. Bundan soʻng metropoliya Osiyo, Tinch okeani havzasi va Afrikadagi hududlarni bosib olishga eʼtiborini qaratadi^[7].

Napoleon urushlari davomida Britaniya Imperiyasi ohirgi marta yoʻqotilgan Shimoliy Amerika hududlarini qaytarish uchun harakat qiladi. Amerikan-fransuz savdo aloqalariga xalaqit qilish uchun „ingliz dezertirlarini“ topish bahonasi ostida britan harbiy floti titib chiqadi. Bundan kelib chiqqan anglo-amerikan urushida inglizlar vaqtinchalik Vashingtonni egallashadi, lekin 1815-yilgi tinchlik shartnomasiga koʻra ikki davlat hududlari urushdan oldingi hududlarda qoladi.

 

Oʻz faoliyatining birinchi yuz yilligida Britan Ost Indiya kompaniyasi oʻz eʼtiborini Hindiston sub-qitʼasidagi savdo operatsiyalariga qaratgan. U 1617-yilda oʻz savdo huquqlarini olgan Boburshoxlar imperiyasiga qarshi chiqishni oʻylab ham koʻrmagan. Ammo XVIII asrga kelib Boburshoxlar imperiyasi qulashni boshlagan, kompaniya esa oʻz raqobatchisi Fransuz Ost Indiya kompaniyasiga qarshi kurashga kirgan. 1757-yilda Plessi jangida Robert Klayv boshchiligi ostidagi britanlar fransuzlar va ularning hind ittifoqchilarini magʻlub etishdi. Inglizlar Bengaliyani oʻz qoʻllariga olishdi va Hindistondagi yetakchi siyosiy kuchga aylanishdi.

XVIII asrning ikkinchi yarmida kompaniya oʻz hududlarini kengaytirdi. Bu hududlar yoki kompaniya, yoki yollanma hind askarlari — sipohiylardan iborat britan Hindiston armiyasi tomonidan qoʻrqitilgan mahalliy oʻyinchoq hukmdorlar tomonidan boshqarilgan. Hindistonni kolonial egallashning asosiy usuli fransuzlar kolonizatorlari tomonidan oʻylab topilib, inglizlar tomonidan keng foydalanilgan „subsidiar kelishuvlar“ boʻlgan^[14]. Bu tizimga muvofiq kompaniya birinma ketin hind knyazliklarini kompaniya mahalliy kompaniya yollanma armiyasini boqish uchun „subsidiya“lar toʻlash toʻgʻrisidagi bitimlar tuzishga majburlagan. Shuningdek, bu knyazliklar oʻzlarining global ishlarini faqat britan rasmiysi yordamida bajarishga majbur boʻlishgan.

Boburshoxlar imperiyasining markazlashgan hukumatining inqirozi Hindistonning bir necha yuzlab mustaqil knyazliklarga boʻlinib ketishiga sababchi boʻldi, bu esa oʻz navbatida britan istilosini osonlashtirdi. Kompaniya atigi ikki marta jiddiy qurolli qarshilikka uchradi: birinchi marta — marathlar ittifoqi tomonidan, ikkinchi marta — Sikx davlati tomonidan. Marathlarga qarshi britanlar uch ingliz-marath urushlari olib borishdi. Bu urushlarda britanlar oʻz ulushlarini kutgan marathlar qoʻshnilari bilan ittifoq tuzishgan. Sikxlar bilan birinchi toʻqnashuv britanlar uchun juda omadsiz kechgan. Ammo 1839-yildan Sikxlar davlatida ichki nizolar boshlanib, davlat inqirozga yuz tutdi. Mana shunda britanlar sikxlarni Ikkinchi ingliz-sikx urushida magʻlub etishdi.

 

1857-yilda butun Hindiston Ost Indiya kompaniyasi qoʻl ostiga oʻtdi. Lekin shu yilda sipohiylar qoʻzgʻoloni yuzaga keldi. Bu kompaniyaning Hindistondagi boshqaruviga chek qoʻydi. Uning oʻrniga toʻgʻridan-toʻgʻri taxt hukumati oʻrnatildi.

1718-yildan boshlab yiliga tahminan mingtadan jinoyatchilarni Amerikaga joʻnatardi. 1783-yilda oʻn uch koloniya yoʻqotilgach, britan hukumati bu maqsadlarda Avstraliyadan foydalana boshladi^[15].

Avstraliyaning gʻarbiy qirgʻogʻi 1606-yilda golland tadqiqotchisi Villem Yanszon tomonidan ochilgan edi. Golland Ost Indiya kompaniyasi yangi qitʼaga Yangi Gollandiya deb nom berdi, lekin uni kolonizatsiyalashga harakat qilib koʻrmadi.

1770-yilda kapitan Jeyms Kuk Tinch okeanining janubiy qismini tadqiq etish davomida Avstraliyaning gʻarbiy qismini kashf etdi va qitʼani Britaniya hududi deb eʼlon qildi. 1778-yilda Jozef Benks hukumatga Avstraliyada jinoyatchilar koloniyasini tuzish qanday muhimligini isbotlab berdi. Jinoyatchilarni oʻz ichiga olgan birinchi kema 1787-yilda Yangi Janubiy Uelsga qarab yoʻl oldi va 1788-yilda Avstraliyaga yetib keldi. Kelajakda Buyuk Britaniya 1840-yilgacha Yangi Janubiy Uelsga jinoyatchilarni joʻnatishda davom etdi. Koloniyadagi aholi soni bu paytga kelib 56 ming kishiga yetdi. Avstraliya koloniyalari vaqt oʻtishi bilan jun va tilla eksportyorlariga aylanishdi.

Oʻzining sayohati davomida Kuk 1642-yilda golland dengizchisi Tasman tomonidan kashf etilgan Yangi Zelandiyaga ham tashrif buyurdi va 1769-, 1770-yillarda mos ravishda, Shimoliy va Janubiy orollarni Britan toji mulki deb eʼlon qildi. Boshida yevropaliklar va tub aholi maorilar oʻrtasidagi munosabatlar faqatgina savdo bilan cheklangan edi. XIX asrning birinchi oʻn yilligida asosan Shimoliy orolda birinchi doimiy ingliz aholi punktlari va savdo nuqtalari paydo boʻldi. 1839-yilda Yangizeland kompaniyasi yerlar sotib olish va koloniyalarga asos solish toʻgʻrisidagi rejalarini eʼlon qildi. 1840-yildaWilliam Gobson va 40tacha maori boshliqlari Vaytangi bitimini imzolashdi^[16].

 

Britaniya Fransiya hukumati tepasiga Napoleon Bonapart kelgach yana Fransiya bilan toʻqnashdi. U Britaniyaga bostirib kirish rejalari bilan faqat dengizorti koloniyalarigagina emas, balki Britaniyaning oʻziga xavf sola boshlagan. Napoleon urushlaridagi gʻalaba Britaniya Imperiyasidan ulkan resurslar va harakatlarni talab etgan. Fransuz portlari britan floti tomonidan toʻsilgan. 1805-yilda Trafalgar yonidagi dengiz jangida muhim gʻalabaga erishilgan. Inglizlar ham fransuz koloniyalariga va 1810yilda Napoleon tomonidan egallangan Gollandiyaga hujum qilishgan.

Fransiya 1815-yilda soʻzsiz taslim etildi. Urush natijalariga koʻra Buyuk Britaniya Ioan orollari, Maalta, Seyshel orollari, Mavrikiy, Sent-Lyusiya, Tobago]], Trinidad, Gayana va Kap koloniyasini egalladi. Keyinroq bir nech koloniya Fransiya va Gollandiyaga qaytarildi^[7].

 

XIX asr boshiga kelib abolitsionistlar tomonidan bosimning kuchayishi 1807-yilda „Qul savdosiga qarshi akt“ning imzolanishiga olib keldi. Vest-Indiyada qullarning bozor narxi 80 funt boʻlgan bir paytda kemasida qullar topilgan kema kapitanlari har bir topilgan qul uchun 100 funtdan jarima toʻlashlari kerak boʻlgan. 1808-yilda Serra Leone ozod etilgan qullarning britan koloniyasi deb eʼlon qilingan.

1823-yilda qullikka qarshi jamiyat paydo boʻldi va 1833-yilda qabul qilingan „Qullikni bekor qilish toʻgʻrisidagi akt“ni imzolashga majbur etdi. Yangi aktga koʻra faqat qul savdosi emas, balki qullikning oʻzi ham noqonuniy deb eʼlon qilindi. 1834-yil avgustda imperiyadagi barcha qullar ozod deb eʼlon qilindi.

 

1815-1914-yillar davomida Britaniya Imperiyasi hududi 25 899 891 km²ga, aholi soni 400 mln. kishiga yetdi. Napoleon magʻlub etilgach inglizlarga global masshtabda qarshilik qiladigan raqib qolmadi. Faqatgina mahalliy darajada Britaniya Rossiya bilan Osiyoda, fransuzlar va keyinroq nemislar bilan Afrikada, amerikaliklar bilan Lotin Amerikasida qarshi kelishi mumkin edi. Shuningdek, Britaniya Imperiyasi dunyoning yetakchi dengiz davlatiga aylandi.

Bu davrda Buyuk Britaniya rasmiy ravishda mustaqil boʻlgan Xitoy, Argentina, Siam kabi koʻplab mustaqil davlatlarning iqtisodiyotini boʻysundirdi^[17]. XIX asr ikkinchi yarmida yangi texnologiyalar bugʻ mashinasi va telegrafning paydo boʻlishi imperiyani boshqaruv va himoyani yengillashtirgan holda kuchaytirdi. 1902-yilda butun imperiya telegraf simlari bilan qoplandi.

Imperiya siyosatining Osiyodagi asosiy maqsadi eng qimmatli va Osiyoning boshqa hududlariga kalit hisoblanuvchi Hindistonni qoʻl ostida ushlash va Hindistondagi hududlarni kengaytirish edi. XIX asrning birinchi yarmida ekspansiyaning asosiy quroli Ost Indiya kompaniyasi edi. U oʻz askarlarini qirollik floti bilan birinchi marta Yetti yillik urushda birlashtirdi, shundan soʻng uning qurolli kuchlari Hindistondan tashqaridagi koʻplab urushlarda qatnashdi: Napoleonga qarshi Misrda (1799-yil), Gollandiyadan Yava tortib olinganda (1811-yil), Singapurning (1819-yil) va Malakkaning (1824-yil) egallanishida, Birmaning egallanishida (1826-yil).

 

1839-yilda Kantondagi Xitoy rasmiylari 20 ming quti opiumni musodara qilishdi. Bunga javoban Buyuk Britaniya birinchi opium urushini boshladi. Urush natijasida inglizlar oʻsha paytda rivojlanmagan Gonkongni egallashdi, Xitoyda narkomanizm esa juda yuqori choʻqqilarga yetdi.

1857-yilda britan qoʻmondonlariga qarshi yollanma hind askarlari — sipohiylar — qoʻzgʻolonidan soʻng britan hukumati Hindistonda general-gubernator boshchiligidagi toʻgʻridan-toʻgʻri boshqaruvni („British raj“) joriy etdi. Qirolicha Viktoriyaga Hindiston imperator ayoli toji kiydirildi. Ost Indiya kompaniyasiga shundan soʻng chek qoʻyildi (1858-yil).

XIX asrda Britan va Rossiya imperiyalari Usmonli turklar imperiyasi, Eron va Sin Xitoyi inqirozidan Osiyoda yuzaga kelgan siyosiy boʻshliqni toʻldirishga harakat qilishdi. Rossiyaning 1826-1828-yillardagi rus-fors va 1828-1829-yillardagi rus-turk urushlaridagi gʻalabasi Hindistonga rus bosqinidan qoʻrqishni boshlagan Britaniyaning notinchligini chaqirdi^[18]. Oʻzining geosiyosiy raqibini ortda qoldirish maqsadida 1839-yilda Britaniya Afgʻonistonni egallashga birinchi marta urinib koʻrdi, lekin Birinchi ingliz-afgʻon urushi u uchun xalokatli yakunlandi.

1853-yilda Rossiyaning Bolqondagi taʼsiri kuchayadi. Rossiyaning Oʻrta Yer dengizi va Yaqin Sharqdagi taʼsiri kuchayashidan xavotirlangan Angliya va Fransiya Qrim urushini (1854-1856) boshlashdi. Urush Rossiya xalqaro taʼsirini pasaytirib, uning texnologik jihatdan qancha ortda qolganini koʻrsatib berdi.

Keyingi yigirma yil davomida Britaniya Belujistonni (1876-yil), Rossiya esa hozirgi Qirgʻisizton, Qozogʻiston va Turkmaniston hududlarini bosib oldi. 1878-yilda ikki imperiya Osiyodagi taʼsir doiralarini boʻlib olish toʻgʻrisida birinchi marta kelishib olishdi. Shunga qaramay 1902-yilda Angliya Rossiya qarshi qaratilgan Yaponiya bilan ittifoq tuzdi. Rus-yapon urushi davomida Britaniya Imperiyasi rasmiy betarafligini eʼlon qilgan holda, maxfiy ravishda Yaponiyaga qurol va pul yetkazib turgan. Bu esa Rossiya imperiyasining magʻlubiyati va kuchsizlanishiga sabab boʻlgan.

1907-yilda Rossiya Germaniyaga qarshi qaratilgan ingliz-fransuz ittifoqiga (Antanta) qoʻshildi va ikki raqib imperiyaga ittifoqchilarga aylanishdi. Shu bilan bir vaqtda Rossiya Britaniyaning Afgʻoniston ustidan protektoratini tan oldi, Eron esa rus va ingliz taʼsir doiralariga boʻlindi. Xitoy ham xuddi shunday Yevropa davlatlari orasida taʼsir doiralariga boʻlib olindi.

Britaniyaga Napoleon urushlaridan soʻng oʻtgan Kap koloniyasiga 1652-yilda Afrikaning janubida metropoliya va Osiyodagi koloniyalar oʻrtasidagi toʻxtash nuqtasi sifatida Golland Ost Indiya kompaniyasi tomonidan asos solingan edi. 1820-yildan boshlab bu yerga inglizlar oqimi kuchaydi. 1830-yillar oxiri 1840-yillar boshidagi buyuk koʻchish davomida minglab burlab koloniyalarni tark etib shimolga ketib, u yerda oʻzlarining respublikalari: Transvaal (1852-1877, 1881-1902- yily) va Ozod Oranj davlatini (1854-1902) tuzishdi. Ular ham britanlar, ham soto va zulu kabi Afrika qabilalari bilan dushman boʻlishgan. Ikkinchi ingliz-bur urushi (1899-1902-yillar) natijasida bur respublikalari Britaniya Imperiyasiga qoʻshib olindi.

 

) — Sesil Rods Kap koloniyasidan Qohiragacha boʻlgan masofani egallab turibdi]]

1869-yilda Napoleon III Oʻrtayer dengizi va Qizil dengizni birlashtiruvchi Suvaysh kanalini ochdi. 1875-yilda Benjamin Dizraeli boshchiligidagi britan hukumati Misr hukmdori Ismoil Poshshodan kanalning 44 % aksiyalarini 4 mln. funtga sotib oldi. Boshida kanal ustidan qoʻshma ingliz-fransuz boshqaruvi oʻrnatilgandi, 1882-yilda esa kanal hududi britan askarlari tomonidan egallandi. Suvaysh kanali ustidan ingliz-fransuz munozarasi 1902-yilda uning neytral hudud deb eʼlon qilinishi bilan tugadi, lekin de-fakto kanal 1954-yilgacha britan askarlari boshqaruvi ostida qoldi.

Kongo daryosining quyi oqimida Fransiya, Belgiya va Portugaliyaning faollashuvidan soʻng Yevropa davlatlari orasida "Afrika uchun janjal" boshlandi. Muammolarni 1884-1885-yillardagi Berlin konferensiyasi (1884)da hal qilishga harakat qilishdi. Kolonial imperiyalar orasidagi raqobat 1890-yillargacha davom etdi. Birlashgan ingliz-misr askarlari 1896-yilda mahdiylar qoʻzgʻolonini bostirishdi va fransuzlarning Fashodga bosqiniga qarshilik koʻrsatishdi. Shundan soʻng Sudan qoʻshma ingliz-misr koloniyasi deb eʼlon qilindi, aslida esa britan boshqaruvi ostida qoldi.

Britan kolonizatori Sesil Rods strategik muhim Suvaysh kanalini foydali qazilmalarga boy Janubiy Afrika bilan birlashtiruvchi Keyptaun-Qohira temir yoʻlini qurish taklifini bildirdi. 1888-yilda Rods oʻziga tegishli shaxsiy Britan Januniy Afrika kompaniyasi yordamida oʻz ismi sharafiga atalgan ulkan hudud — Rodeziyani egalladi.

XX asr boshida Germaniya tez rivojlanayotgan harbiy va industrial davlatga aylandi. Buyuk Britaniya oʻzining kelajakda metropoliya va imperiya butunligini saqlash kuchi yoʻqolishi mumkinligidan qoʻrqa boshladi. Boʻlajak urushda Germaniyani taxminiy raqib sifatida koʻrgan Britaniya Imperiyasi oʻzining eski raqiblari Fransiya va Rossiya bilan yaqinlashuv yoʻliga oʻtdi (1904- va 1907-yillar ittifoqlari).

1914-yilda ikki Yevropa davlatlari bloklari oʻrtasida urush boshlandi. Urushda britan koloniyalari va dominionlari Britaniya Imperiyasiga katta yordam berdi. 2,5 mln.dan ortiq askarlar dominionlar armiyalarida xizmat qildi va koloniyalardagi minglab koʻngillilar britan armiyasiga safarbar etildi. Afrika koʻplab nemis koloniyalari britan askarlari tomonidan bosib olingan bir paytda Tinch okeanida Avstraliya va Yangi Zelandiya mos ravishda nemis Yangi Gvineyasi va Samoani bosib oldi.

 

Avstraliya va Yangi Zelandiya askarlarining 1915-yilda Gallipoli kampaniyasidagi hissalari bu davlatlarda milliy oʻzlikning paydo boʻlishiga ulkan taʼsir koʻrsatdi. Xuddi shu xolat Kanadada Vimi jangidan soʻng roʻy berdi. Dominionlarning gʻalabadagi hissalari britan bosh vaziri Lloyd Jorj tomonidan tan olindi. U 1917-yilda barcha dominionlarning bosh vazirlarini imperiya harbiy qoʻmitasiga qoʻshilishga chaqirdi^[19].

1919-yilda imzolangan Versal bitimiga shartlariga koʻra imperiya 4 662 000 km² kengaydi va aholi soni 13 mln.ga koʻpayib oʻz tarixidagi eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Germaniya koloniyalari va Usmonli turklar imperiyasining koʻplab hududlari gʻoliblar oʻrtasida Millatlat Ligasi mandatlariga koʻra boʻlib olindi.

Britaniya Imperiyasi iqtisodiyoti bu davrda mustahkamlanishda davom etdi: koloniyalar va dominionlarga eksport 32 %dan 39 %ga oʻsdi, import esa 24 %dan 37 %ga oʻsdi.

Irlandiyaga mustaqil boshqaruv taqdim etilishining kechiktirilishi sababli Shinn Feyn boshchiligidagi mustaqillik tarafdorlari partiyasi sezilarli tarzda kuchaydi. 1918-yildagi parlament saylovlarida u Irlandiyadan koʻp oʻrin oldi, 1919-yilda Dublinda Irland assambleyasini tuzib, mustaqilligini eʼlon qildi. Irland Respublikasi armiyasi britan boshqaruviga qarshi partizan urushini boshladi. Ingliz-irland urushi 1921-yilda ingliz-irland bitimining imzolanishi bilan yakunlandi. Bitimga koʻra imperiya tarkibidagi dominion sifatida Irland Ozod davlati tuzildi.

 

32 irland grafliklaridan 6tasidan iborat Shimoliy Irlandiya hozirga qadar „1922-yilgi Irland hukumati toʻgʻrisidagi akt“ga koʻra Birlashgan Qirollik tarkibiga kiradi.

Shunga oʻxshash kurash Hindistonda boshlandi; 1919-yilgi Hindiston hukumati toʻgʻrisidagi akt mustaqillik tarafdorlarini qoniqtirmadi. Britan hukumati mustaqillik uchun urushlar boshlanib ketmasligi uchun qattiqqoʻl choralarni qoʻllay boshladi, masalan, Panjobda. Bunga javoban Mahatma Gandi inglizlarning Hindiston aholisi tomonidan boykot qilinishi sanalgan nohamkorlik harakatini boshladi. 1922-yil 10-martda Gandi qamoqqa olinib, 18-martda ekstremistik ruhdagi materiallar nashr etganligi sababli ikki yil ozodlikdan mahrum etildi.

1923-yilgi Imperiya konferensiyasi dominionlarning metropoliyadan mustaqil ravishda oʻz tashqi siyosatini yurgizish imkonini berdi. Bundan bir yil oldingi Turkiyadagi Chanoq inqirozida Britaniya yana dominionlar yordamini soʻradi, lekin Kanada va Janubiy Afrika bu safar yordam berishdan bosh tortdi. 1926-yilgi Imperiya konferensiyasi Irlandiya va Janubiy Afrika bosimi ostida dominionlarni "Britan Imperiyasi tarkibidagi teng huquqga ega va bir-biriga boʻysunmaydigan davlatlar deb tan oldi^[20]. Bu „Ikkinchi imperiya“ning qulashi edi, shundan soʻng „imperiya“ oʻrniga „Britan davlatlari hamdoʻstligi“ atamasi qoʻllanila boshladi.

Metropoliyaga urush eʼlon qilinishi yana avtomatik tarzda uning koloniyalariga oʻz taʼsirini koʻrsatdi, shu jumladan Hindistonga ham. Lekin bu safar dominionlarda urushga kirishdan bosh tortish huquqi bor edi. Ular ichida Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya va Janubiy Afrika baribir urushga qoʻshilishdi. Irlandiya esa urushga qoʻshilmay butun II Jahon Urushi davomida betaraflikni saqladi.

 

1940-yilda Fransiya qulagach Imperiya 1941-yilda urushga SSSR qoʻshilguncha Germaniya va uning ittifoqchilariga qarshi bir oʻzi qolib ketdi. Britan bosh vaziri Uinston Cherchill amerika prezidenti Franklin Ruzveltdan faol tarzda harbiy yordam soʻragan. 1941-yilda ikki davlat Atlantika xartiyasini imzolashdi. Bu xartiya barcha koloniyalarga ozodlik berdi.

Yaponlar hujumi ostida qolgan Avstraliya va Yangi Zelandiya Britaniya oʻz imperiyasini himoya qila olmasligini tushuna boshlashdi. Bu ularni AQSh bilan yaqin aloqalar oʻrnatilishiga turtki berdi. 1951-yilda Avstraliya, Yangi Zelandiya va AQSh oʻrtasida ANZUS pakti imzolanishiga olib keldi.

Britaniya Imperiyasi II Jahon Urushida gʻalaba qozonishdi, ammo urush natijalari imperiya uchun juda vayronkor boʻldi. Yevropa vayonalarga aylanib, kuchlar balansi oʻtgan AQSh va SSSR armiyalari tomonidan egallab olingan edi. Buyuk Britaniya 3,5 mlrd. dollar miqdoridagi amerika qarzi yordamida qutulgan inqiroz yoqasiga kelib qoldi. Bu qarzning ohirgi foizlari 2006-yilda toʻlandi.

Koloniyalardagi antikolonial harakatlar tez kuchaydi. AQSh va SSSR oʻrtasida boshlangan Sovuq urushga qaramasdan, ikki davlat ham yevropa kolonializmiga qarshi edi. Bu davrga mos boʻlgan „oʻzgarishlar shamoli“ atamasi imperiyaning sanoqli kunlari qolganligini bildirardi. Fransiya va Portugaliya oʻz imperiyalarini saqlab qolish uchun qimmat va foydasiz urushlarni boshlagan bir paytda, Buyuk Britaniya oʻz koloniyalaridan ularni stabil kommunizm tarafdori boʻlmagan hukumatlarga topshirib ketishni tanladi. 1945-1965-yillarda metropoliyadan tashqaridagi imperiya aholisi 700 mln.dan 5 mln.ga tushdi.

 

1945-yildagi parlament saylovlarida dekolonizatsiya tarafdorlari boʻlgan Leyboristlar partiyasi gʻolib boʻldi. Klement Ettli boshchiligidagi Leyboristlar partiyasi imperiyaning eng ogʻriqli muammosi — Hindiston mustaqilliga oʻz eʼtiborini qaratdi. Bu koloniyada ikki yetakchi kuch boʻlmish Hindiston milliy kongressi va Musulmonlat ligasi oʻrtasida kelishmovchiliklar oʻsib borayotgandi. Bu ikki pertiya ham mustaqillikni xohlardi. Kongress unitar davlat tuzish taklifi bilan chiqdi. Bu davlatda musulmonlar kamchilik boʻlishidan xavfsiragan Liga musulmonlar koʻpchilik boʻlgan regionlarda islom davlatini tuzishni taklif qildi. Koʻpayib borayotgan tartibsizliklar va Qirollik Hind floti qoʻzgʻoloni 1946-yilda bosh vazirni Hindistonga eng uzogʻi bilan 1948-yilda mustaqillik berishni vada berishga majbur qildi.

Vaziyatning favquloddaligi va fuqarolik urushi xavfi soʻnggi Hindiston vitse-qiroli lord Mauntbettenni 1947-yilda 15-avgustda Hindistonni boʻlish va mustaqillik berishga majbur qildi. Britanlar yangi tuzilgan Hindiston va Pokiston davlatlarida oʻnlab mln. kishini kamchilik sifatida qoldirib, indusit va islom regionlari oʻrtasida chegara oʻtkazishdi. Millionlab odamlar ikkala yoʻnalishda chegarlarni kesib oʻtishdi, yuz minglab insonlar esa ikki din vakillari oʻrtasidagi zoʻravonliklar qurboni boʻlishdi. Aholisining katta qismi musulmon boʻlishiga qaramay Hindistonga berilgan Jammu va Kashmir haligacha ikki davlat munosabatlarini buzuvchi muammo sanaladi.

 

19480yilda Birma va Seylon (Shri-Lanka) mustaqillikga erishishdi. Hindiston, Pokiston va Seylon Hamdoʻstlikka qoʻshilishdi, Birma esa qoʻshilishni istamadi.

Britan mandatligi ostidagi Falastinda ham muammolar yuzaga keldi. Bu yerdagi kolonial hukumat juhudlar va koʻpchilik boʻlgan arablar oʻrtasidagi muammoga duch kelishdi. Bu yerdagi muammolar qiyinroq edi — Yevropadagi koʻplab juhud qochoqlari Falastinda boshqana qidirishardi, arablar esa juhudlar koʻchib kelishi toʻxtatilishini talab qilishdi. 1947-yilda imperiya kelgusi yili oʻz askarlarini Falastindan olib chiqib, mandatlikdan voz kechib, davlatning keyingi taqdirini BMTga topshirishini eʼlon qildi^[19]. BMT Bosh Assambleyasi Falastinni juhud va arab mustaqil davlatlariga boʻlib, Quddus va Vifleyem shaharlari ustidan xalqaro protektorat oʻrnatilishi toʻgrisidagi № 181 rezolyutsiyasini qabul qildi.

1951-yilda Buyuk Britaniyada hukumat tepasiga Cherchill boshchiligidagi Konservativlar partiyasi keldi. Konservatorlar Hindiston yoʻqotilishiga qaramay Suvaysh kanaliga tayanib, Yaqin Sharqdagi hukmronlikni saqlash orqali Britaniyani dunyoviy davlat sifatida saqlab qolish mumkinligiga ishonishardi. Lekin ular 1951-yilda Misrda hukumat tepasiga kelgan Komil Abdul Nosirni eʼtiborga olmasdan qoʻyolmasdilar. 1952-yilda britan askarlarini Suvaysh kanali hududidan olib chiqib ketib, 1955-yilda Sudan mustaqilligini tan olish toʻgrisidagi bitim imzolandi.

 

1956-yilda prezident Nosir Suvaysh kanalini milliylashtirdi. Bunga javoban britan bosh vaziri Entoni Iden Isroilning Misrga hujumiga vaqtida urushga qoʻshilib, Suvaysh kanalini egallash toʻgʻrisida maxfiy bitim imzoladi. Ammo u AQSh munosabatini hisobga olmagandi. Amerika prezidenti Eyzenhauer opertasiyani qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortdi. AQSh Nikita Xrushyov urushda Misr tarafini olishga vada bergandan soʻng SSSR keng miqyosdagi urush boshlanishidan qoʻrqdi. Inglizlar toʻxtatish uchun amerikaliklar oʻzlarining britan funtidagi rezervlarini sotish orqali ingliz valyutasini sindirishlarini aytishdi. Natijada, urush harakatlari omadli boʻlib, kanal egallanganligiga qaramasdan, xalqaro bosim Britaniyani oʻz askarlarini olib chiqib ketishga majbur etdi.

Suvaysh inqirozi ommaviy ravishda Britaniyaning dunyoviy davlat maqomi yoʻqotilganligini namoyish etdi. Milliy gʻurur oyoq osti qilinib, parlament deputatlaridan birini roʻy bergan voqeani „Britaniya Vaterloosi“ deb atashga, boshqasini esa Britaniyani „Amerika satelliti“ deb nomlashga majbur qildi. Oʻsha paytlardagi insonlar ongining feʼlini Margaret Tetcher „Suvaysh sindromi“ deb atadi. Bu sindromdan Brtaniya 1982-yilgi Argentina bilan Folklend urushidagi gʻalabadan soʻnggina qutuldi.

Suvaysh inqirozi Yaqin Sharqdagi britan taʼsirini pasaytirganiga qaramasdan, uni butunligicha yoʻqotolmadi. Amerikaliklarning maqullashidan soʻng britan armiyasi 1957-yilda Ummonga, 1958-yilda Iordaniyaga, shuningdek, 1961-yilda Quvaytni roʻy berishi mumkin boʻlgan Eron xavfidan qutqarish uchun bu davlatga bostirib kirdi.

1967-yilda britan askarlari Adendan, 1971-yilda Bahrayndan chiqib ketishdi.

 

1960-yilda Buyuk Britaniya bosh vaziri Garold Makmillan Keyptaunda nutq soʻzladi. Oʻz nutqida u "bu qitʼada oʻzgarishlar shamoli esayotganligi" toʻgrisida aytdi. Makmillan fransuzlar Aljirda olib borayotganga oʻxshagan kolonial urushlarni xohlamaganligi uchun dekolonizatsiya gʻoyasini qoʻllab-quvvatlagan. 1950-yillarda faqatgina uch koloniya — Sudan, Gana va Malayya mustaqillikka erishgan boʻlsa, 1968-yilga Janubiy Rodeziyadan boshqa Afrikadagi barcha britan koloniyalari mustaqillikka erishdi. Hududdan ingliz askarlarining chiqib ketishi oq tanli aholi uchun katta muammolarni keltirib chiqardi, ayniqsa, Rodeziyada. 1965-yilda oq tanli aholi yetakchisi bosh vazir Yan Smit bir tomonlama Rodeziyaning Britaniya Imperiyasidan ajralib chiqqani toʻgʻrisida eʼlon qildi. Davlatda oqlar va qoralar 1979-yilgacha davom etgan oʻrtasidagi fuqarolik urushi boshlandi. Urush davlatda britan kuzatuvi ostidagi saylovlar oʻtkazilgunga qadar, britan kolonial hukumati qoʻl ostiga oʻtgandagina tugadi. Saylovlarda yangi tuzilgan Zimbabve davlatining bosh vaziriga aylangan Robert Mugabe yutib chiqdi.

Oʻrta Yer dengizida britanlar grek-kipriotlar tomonidan boshlangan patizan urushiga duch kelishdi. Urush 1960-yilda Kipr mustaqilligi eʼlon qilinishi bilan tugadi, lekin Birlashgan Qirollik Akrotiri va Dekeliya harbiy bazalari ustidan oʻz nazoratini saqlab qoldi. Malta va Gotso orollari 1964-yilda mustaqillikka erishishdi.

1958-yilda Vest-Indiya federatsiyasi tuzildi, lekin u 1962-yildayoq Yamayka va Trinidad ajralib chiqqanligi sababli parchalanib ketadi. Barbados 1966-yilda mustaqillikka erishadi, Karib dengizidagi boshqa ingliz orollari esa 1970- va 1980-yillarda mustaqillikka erishadi. Britaniya hukmronligi ostida faqatgina Angilya, Tyorks va Kaykos orollari, Britan Virginia orollari, Kayman orollari va Montserrat qoladi. Gayana 1966-yilda mustaqillikka erishadi. Kontinental Amerikadagi soʻnggi britan mulki Britan Gondurasi 1973-yilda Beliz nomi ostidagi erkin boshqariluvchi koloniyaga aylanadi va 1981-yilda toʻliq mustaqillikka erishadi. Belizning Gvatemala bilan hududiy bahsi hozirgacha yechilmay qolmoqda.

Tinch okeanidagi Britan hududlari 1970- (Fiji) va 1980-yil (Vanuatu) orasida mustaqillikka erishadi. Fiji, Tuvalu, Papua-Yangi Gvineya Hamdoʻstlik qirolliklariga aylanishdi.

1980-1981-yillarda Rodeziya (hozirgi Zimbabve), Vanuatu va Belizga mustaqillik taqdim etilgandan soʻng dekolonizatsiya jarayoni qariyb tugaydi. Avvalgi imperiyadan faqatgina butun dunyo boʻylab tarqalib yotgan orollar va avanpostlar qoladi. 1982-yilda oʻzining soʻnggi koloniyalaridan biri — Folklend orollarini Ispan Imperiyasi davridan qolgan talabga asoslanib urush ochgan Argentinadan himoya qiladi. Muvaffaqiyatli harbiy operatsiyalar koʻpchilikka Britaniya yana dunyoviy davlatga aylanishi haqida gapirishga asos beradi.

Huddi oʻsha yili Kanada metropoliya bilan soʻnggi yuridik aloqalarini uzadi. 1982-yilgi Kanada akti Kanada konstitutsiyasiga oʻzgartirish uchun boshqa Britaniyaning roziligi kerakmasligini tasdiqlaydi. Shunga oʻxshash aktlar 1986-yilga Avstraliya va Yangi Zelandiyaga nisbatan qabul qilinadi^[21].

 

Hozirig kunda Birlashgan Qirollik Britan orollaridan tashqari 14 hudud ustidan suverenitetga ega. 2002-yilda ular Britan dengizorit hududlari nomiga ega boʻlishdi. Bu hududlarning baʼzilarida odam yashamaydi (vaqtinchalik harbiy va ilmiy insonlardan tashqari). Boshqalari turli darajadagi oʻz boshqaruviga ega va Buyuk Britaniyaga xalqaro aloqalar va himoya boʻyicha qaram.

Baʼzi dengizorti hududlari ustidan britan suvereniteti boshqa davlatlardan tomonidan tan olinmagan: Gibraltar Ispaniya tomonidan, Folklend orollari, Janubiy Georgiya va Janubiy Sendvich orollari Argentina tomonidan va boshqalar.

Bir necha yuz yillik britan boshqruvi va britan immigratsiyasi butun dunyo boʻylab koʻplab davlatlarda oʻz izini qoldirgan. Britanlar tomonidan oʻtkazilgan siyosiy chegaralar har doim ham millatlar joylashuviga mos boʻlmagan va Kashmir, Falastin, Sudan, Nigeriya va Shri-Lankada koʻplab muammolarga sabab boʻlgan. Britan parlament tizimi koʻplab sobiq koloniyalar uchun hukumat boshqaruvi turiga aylandi. Angliya qonunchiligi esa ularning yuridik tizimlariga katta taʼsir qildi. Britan oliy apellyatsion sudi hozirgacha Karib dengizi va Tinch okeanida joylashgan sobiq kolonialarning oliy sudi hisoblanadi. Ingliz tili 400 mln. kishi uchun ona tili sanaladi, qariyb 1 mlrd. odam esa ingliz tilida xorijiy til sifatida gapiradi. Britan missionerlari anglikan cherkovini barcha qitʼalarga tarqatishgan.

Sobiq imperiyaning koʻplab qismlarida hozirgacha kolonial arxitektura saqlanib qolgan — cherkovlar, temir yoʻl vokzallari, hukumat binolari. Kriket, regbi, golf va boshqa britan sport turlari britan oʻlchov birliklariga oʻxshab butun imperiyaga tarqalgan.

Millionlab kolonistlar Britan orollarini tark etib AQSh, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiyaga asos solishgan. Bu davlatlarning hozirgi aholisi asosan Britaniyalilar va Irlandiyaliklar avlodlari sanalishadi. Britan protestantlari Simoliy Irlandiya aholisining katta qismini tashkil etadi va JARning asosiy oq tanli etnik guruhi hisoblanishadi.

• Pax Britannica
• Buyuk Britaniya koloniyalari
• Britan davlatlari hamdoʻstligi
• Eng yirik imperiyalar roʻyxati
• Kolonializm
• Imperializm

• The British Empire. An Internet Gateway ^(ingl.)
• The British Empire ^(ingl.)
• The British Empire audio resources at TheEnglishCollection.com (Archive.is saytida 2012-12-05 sanasida arxivlangan) ^(ingl.)
• Buyuk Britaniya XVIII asrdagi qarzlarini tarqatishga qaror qildi ^(oʻzb.)