Dante Aligyeri

Dante Alighieri
Tavalludi	14-may 1265-yil Florensiya
Vafoti	13-noyabr 1321-yil(1321-11-13) (56 yoshda)
Kasbi	Davlat arbobi, shoir, til nazariyachisi
Ijod qilgan tillari	Italyan tili va Lotin tili[1]
Fuqaroligi	Italiya

Dante Aligeri (italyancha: Dante Alighieri; may 1265, Florensiya – 13/14-sentyabr 1321, Ravenna) – italyan shoiri. Kech oʻrta asrlar madaniyatining sintezi berilgan „Ilohiy komediya“ asarining yaratuvchisi. Qadimiy dvoryan naslidan. Dastlabki „Yangi hayot“ (1292) asari sevgilisi Beatrichega bagʻishlangan sonetlardan va nasriy lavhalardan iborat. 1290-yillar oxirida hukmron gvelflar partiyasi „oqlar“ va „qoralar“ga ajralib chiqqach, Florensiyada hokimiyat „qoralar“ qoʻliga oʻtadi. Oʻsha paytda Rimda boʻlgan „oqlar“ vakili Dantening mol-mulki musodara etilib, oʻzi oʻlimga hukm etiladi. Shundan keyin Dante Florensiyadan chiqib ketadi (1302) va umrining oxirigacha darbadarlikda yashaydi, siyosat bilan shugʻullanmaydi. Dante falsafiy ruxdagi „Bazm“ (1308), „Monarxiya haqida“ (1313), „Yer va suv haqida“ (1320) risolalarida gumanistik qarashlarni ilgari suradi, davrning muhim ijtimoiy-axloqiy muammolariga javob izlaydi. Jumladan, „Monarxiya haqida“ asarida Dante butun jahon monarxiyasini yer yuzidagi odamlarning farovonligini taʼminlaydigan adolatli davlat shakli sifatida himoya qiladi.

„Komediya“ Dante ijodining choʻqqisidir (1307-1321). Keyinchalik Boccaccio unga „Ilohiy“ epitetini bergan. Dante vafotidan soʻng qoʻshilgan ilohiy soʻzi shoir ijodi muxlislari tomonidan asarning badiiy jihatdan yuksakligini ifodalash uchun qoʻllangan. Doston 3 qism („Doʻzax“, „Aʼrof“, „Jannat“) dan iborat. Har bir qismda 33 ta qoʻshiq bor. Doston Dantening shoir Vergiliy yetakchiligida u dunyoga sayohati tarzida yozilgan. Bu shakl Sharq obidasi „Meʼrojnoma“ syujetini eslatadi. „Komediya“ anʼanaviy diniy syujet asosida boʻlsada, undagi gumanizm magʻzini real dunyodagi insonlar hayoti tashkil etadi. Dante asarda insoniyat tarixining turli davrlarida yashagan kishilarning murakkab falsafiy qarashlariga munosabatini bildiradi. „Komediya“ning „Doʻzax“ qismidagi 4-qoʻshiqda jahonning buyuk donishmandlari Demokrit, Fales, Geraklit, Evklid, Ptolemey, Gippokratlar qatorida Sharqning ulugʻ mutafakkirlari Ibn Sino va Ibn Rushdlar tilga olingan. Qoʻshiqda qadimiy Turon podshosining qizi, afsonaviy baliq tanli sarkarda ayol Semiramida, Misr malikasi Kleopatra faoliyatiga munosabat bildiriladi. „Aʼrof“da massagetlar malikasi Toʻmaris qahramonligi tasvirlangan. „Ilohiy komediya“ badiiy yuksak boʻlishi bilan birga, kishilik jamiyati taraqqiyotida yigʻilgan bilimlarning boy xazinasidir. Dante Sharq va Gʻarb tafakkuri mevalarini omuxta etgan. Muallif Sharq donishmandlari Ibn Sino, Al – Fargʻoniy, Abu Mashʼar, Muhammad al – Xorazmiy va boshqalarning asarlaridan foydalangan.

Dante italyan adabiy tilining yaratuvchisi hisoblanadi. Uning dostoni uslubida oddiy xalq tili oliy tabaqa kishilari tiliga xos tantanavorlik, rangbaranglik va dramatizm bilan uygʻunlashib ketgan. Dante oʻz davridagi ijodkorlardan farqli oʻlaroq butun italyan millati nomidan gapirib, uning asriy orzu-armonlarini ifodalagan. Shuning uchun ham uni oʻrta asrning soʻnggi shoiri va ayni paytda, yangi davrning birinchi shoiri, deyishadi. Dante ijodi italyan adabiyoti va butun Yevropa madaniyati taraqqiyotiga katta taʼsir koʻrsatgan. Shoir ijodi adabiyotshunos olimlar tomonidan keng tadqiq etilgan. Dante asarlari jahon xalqlarining koʻpgina tillariga tarjima qilingan. „Ilohiy komediya“ dostonining „Doʻzax“ qismi oʻzbek tilida Abdulla Oripov tarjimasida nashr etilgan (1978).

• 1306-1321 Ilohiy komediya – Divina Commedia (it.):
  • Doʻzah
  • Aʼrof (Mahshargoh)
  • Jannat
• 1304-1307 Convivio (it.) Bazm
• 1304-1306 De vulgari eloquentia libri duo (lotincha) Xalq soʻzamolligi haqida, traktat (Dubia)

  

• Egloghe (lotincha) Ekloglar
• Epistulae (lotincha) Nomalar
• Il fiore (it.) Gul, Roza haqidagi Roman (Roman de la Rose) ga asoslangan 232 sonetdan iborat epik doston. XIII asrning fr. allegorik romani
• 1310-1313 Monarchia (lotincha)
• Detto d’amore (it.) Detto d’Amore Roza haqidagi Roman (Roman de la Rose) ga asoslangan epik doston. Monarhiya, traktat
• Quaestio de aqua et de terra (lotincha) Suv va yer haqidagi savol. Dubia
• 1295 Vita nuova (it.) Yangi hayot
• Rime (Canzoniere) (it.) Sheʼrlar
  • Florensiya davrining sheʼrlari:
  • Sonetlar
  • Kansonlar
  • Ballada va stanslar
  • Surgunda yozilgan sheʼrlar:
  • Sonetlar
  • Kansonlar
  • Tosh xonim haqida sheʼrlar

Ravennadagi Dante qabrining tashqi koʻrinishi va ichki qismi 1780-yilda qurilgan

Dantening soʻnggi kunlari Ravennada oʻtdi. Dante 1321-yil 14-sentyabrda Ravenna shahrida, taxminan 56 yoshida, diplomatik missiyadan Venetsiya Respublikasiga qaytayotganda yuqtirgan kvartali bezgakdan vafot etdi. U Ravenna shahrida San-Pier Maggiore cherkovida dafn etilgan (keyinchalik San Franchesko Bazilika deb ataladi). Venetsiya pretori Bernardo Bembo 1483-yilda unga qabr toshi oʻrnatgan.[65][66]

Qabr toshida Dantening doʻsti Bernardo KanachioningFlorensiyaga bagʻishlangan bir misrasi keltirilgan:

parvi Florentia mater amoris

Florensiya, kichik sevgi onasi

1329-yilda Kardinal va Papa Ioann XXII ning jiyani Bertran du Puje Dantening monarxiyasini bid’atchi deb tasnifladi va uning suyaklarini olovda yoqib yuborishga harakat qildi. Poujening ittifoqchilari Ostasio I da Polenta va Pino della Tosa, Dante qoldiqlarini yoʻq qilishning oldini olish uchun harakat qildilar. Oxir-oqibat Florensiya Danteni surgun qilganidan pushaymon boʻldi. Shahar uning qoldiqlarini qaytarish uchun bir necha bor soʻrovlar bilan chiqdi. Ravennadagi jasadning qoʻriqchilari rad etishdi va bir paytlar suyaklarni monastirning soxta devoriga yashirishdi. Florensiya 1829-yilda Santa Croce bazilikasida Dante uchun qabr qurdi. Oʻshandan beri bu qabr boʻsh, Dantening jasadi Ravennada qolgan. Uning Florensiyadagi qabrining old tomonida Onorate l’altissimo poeta yozilgan – bu taxminan „Eng yuksak shoirni hurmat qilish“ deb tarjima qilinadi va ''Doʻzax''ning toʻrtinchi kantosidan iqtibosdir.[68]

1945-yilda fashistik hukumat Dantening qoldiqlarini Alp togʻlari vodiysi Valtellina Redutga olib kelish masalasini muhokama qildi, bu yerda rejim ittifoqchilarga qarshi soʻnggi turtki bermoqchi edi. Fashizmning „qahramonlik“ yakunida „italyanlikning eng buyuk timsoli“ boʻlishi kerakligi toʻgʻrisida gap bor edi.[69]

Dantening oʻlim niqobi deb ataladigan nusxasi 1911-yildan beri Palazzo Vecchioʻda namoyish etilgan; Bugungi kunda olimlar, bu haqiqiy oʻlim niqobi emas va 1483-yilda, ehtimol Pietro va Tullio Lombardo tomonidan oʻyilgan deb hisoblashadi.[70]

• Golenishev-Kutuzov I ., Tvorchestvo Dante i mirovaya literatura, M., 1971
• Komilov N., Ibn Sino va Dante, T., 1983
• Sulaymonova F., Sharq va Gʻarb, T., 1997
• Komilov N., Tafakkur karvonlari, T., 1999

• Bojestvennaya komediya, M., 1961.
• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil, Najmiddin Komilov

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.