[go: up one dir, main page]
Vikipedi

Dersim İsyanı

Türkiye'nin Dersim bölgesinde 1937'de çıkan isyan
Dersim ayaklanmaları ile karıştırılmamalıdır.

Dersim İsyanı, Dersim'de 1937-1938 yıllarında Türk Hükûmetiyle bazı Dersim aşiretleri[1][8] arasında bölgenin hâkimiyeti ile ilgili çıkan anlaşmazlıklar sonucu yaşanan olaylara verilen isimdir. Dersim'de (Tunceli, Erzincan, Elazığ, Sivas, Malatya ve Bingöl illerinin bir kısmı)[9] aşiretlerin isyanı sonucunda mutlak devlet hâkimiyetini sağlamak için Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından aşiretler üzerine Dersim Harekâtı düzenlendi. Bölgedeki isyancıların önemli kısmını 1920'de Sivas'ın Zara ve İmranlı ilçelerinden gelerek bölgeye sığınan isyancılar oluşturuyordu.[10][11][12] Harekât neticesinde sayılar hakkında birçok iddia bulunurken yaygın kanı olarak 11.683 kişi göçe tâbi tutulurken, 1.401 kişi öldürülmüştür.[13]

Dersim İsyanı
Zaza isyanları
Tarih20 Mart 1937 - Kasım 1937
2 Ocak 1938 - Aralık 1938
Bölge
Dersim (günümüzde Tunceli, Kemah, Kemaliye, Refahiye, Erzincan merkezî, Kiğı, Arapgir ve Keban[1])
Sonuç İsyancılar teslim oldu.
Türk Silahlı Kuvvetleri Dersim'de tekrar hakimiyet kurdu.
Seyit Rıza ile birlikte 6 kişi idam edildi.
Dersim halkının bir kısmı zorunlu iskan ettirildi.
Taraflar
Türkiye Türkiye Dersim aşiretleri
Komutanlar ve liderler
Mustafa Kemal Atatürk
İsmet İnönü
Celâl Bayar
Fevzi Çakmak
Kâzım Orbay
Abdullah Alpdoğan
Galip Deniz
Kemal Ergüden
İsmail Hakkı Tekçe
Şemsi Erkuş		 Seyit Rıza Teslim İdam edildi
Alişir (ölü)
Kamer Ağa Teslim[2]
Cebrail Ağa  Teslim[3]
Şahin Ağa (Bahtiyar) (ölü)
Güçler
~50.000 asker 6.000-7.500[4][5]
Kayıplar
110[6] Kayıp:
2.500[7]-13.160[6]
Zorunlu iskan:
11.818[6]

Arka plan

değiştir

Dersim İsyanı bir yanıyla Koçgiri isyanı üzerinden temellendirilir. Koçgiri İsyanının bastırılmasından sonra Sivas'ın Zara ve İmranlı ilçelerinden Dersim'e gelen isyancılar bölgede bir örgütlenme çabasına girmişlerdir.[10][11] Koçgiri isyanından kaçan bin kadar silahlı isyancı, mıntıkaya bir isyan havası getirmiştir.[11][14] Baytar Nuri, Alişir ve Koçgirilileri Dersim İsyanı'nın beyin takımı olarak nitelendirmektedir.[15] Daha önceden hükûmetle ilişkiler kuran Seyit Rıza'nın Koçgirililerin kendine sığınması sonucunda hükûmetle arası açılmıştır.[11]

Bölge gerek coğrafi yapısı, gerekse merkeze uzaklığı nedeniyle merkezî otoritenin tam sağlanamadığı, ağalık tarzı feodal bağların kuvvetli olduğu bir yapıdaydı. Bu açıdan Osmanlı döneminde de bölgede pek çok ayaklanma yaşanmıştır. Dersim ayaklanmaları olarak adlandırılan, bölgedeki isyanlar arasında Osmanlı dönemindeki son isyan, I. Dünya Savaşı sırasında 1916 yılında meydana gelmiştir. Dönemin içişleri bakanlarından Şükrü Kaya 1876 yılından beri bölgeye 11 askerî harekât düzenlendiğini; ancak bir çözüm sağlanamadığını belirterek,[16] bölgenin bu alandaki geçmişini ortaya koyar. Ayrıca Kaya'nın hazırladığı rapora göre; Dersim 91 aşiret arasında bölünmüştür. Bölgenin durumundan haberdar olan Türk hükûmeti, başta Dersim bölgesi olmak üzere, yörenin kalkındırılması ve sosyo-ekonomik olarak kalkınması için bir arayışa girmiştir. Bu vesileyle, İsmet İnönü 1935 yılında Doğu Anadolu bölgesinde bir gezi yapmış, bu gezi sonrası da ''Şark Seyahati Raporu, 1935'' başlıklı bir rapor hazırlamıştır. Bu rapora göre; Suriye'deki Fransız vesayet yönetimi, Türkiye'ye karşı politikalar izlemekte, çeşitli bölgelerdeki aşiretleri el altından silahlandırmaktaydı. 10 Aralık 1936 tarihinde ise, dönemin Ekonomi Bakanı Celâl Bayar bir şark raporu hazırlamış, Doğu illerinin yeterince devlet kontrolüne girmediğinin, bölgede büyük ekonomik sıkıntılar olduğunun ve geçmiş hükûmetlerin bölgede ancak ağalar ve şeyhler aracılığıyla halk üzerinde etkili olabildiklerini belirtmiştir. Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ve mülkiye müfettişleri de benzer şekilde raporlar hazırlamışlardır. Bunun üzerine, 8. Türkiye Hükûmeti; bölgede hem asayişi etkili şekilde sağlamaya hem de halkı kalkındırma hamleleri başlatmaya karar vermiştir. Öte yandan, özellikle de Seyit Rıza'nın etkisi altında olan aşiretler hükûmetin bu girişiminden rahatsız olmuş ve 21 Mart 1937 gecesi Harçik deresi üzerindeki köprüyü yakarak ayaklanmışlardır.[17][18][19]

Kimi anlatılara göre: Dersim'in Yusufan Aşiretinin silahlarını toplamaya gelen bir grup asker, oradaki bir kadına tecavüz etti.[2][10][20][21] Eski milis komutanı olan Kamer Ağa olaya karışan askerin kendisine teslim edilmesini veya cezalandırılmasını istedi.[2][10][20][21] Teslim edilmeyince, bir grup hırsını Harçik köprüsünü yakarak çıkardı.[2][10][20][21] Köprünün durumunu görmek için Albay İsmail Hakkı Tekçe geldi. Bunun üzerine iddialara göre Fındık Ağa, İsmail Hakkı Tekçe'nin üzerine atılarak onu yaralamıştır.[2][10] Üstüne atıldıktan sonra "Ben Fındık Ağa'yım adamı böyle yere sererim" demiştir.[2] Bazı iddialara göre vuran Fındık Ağa değil Milan adında bir Rum köylüsüydü. Onun ismini kullanarak bilerek olayları arttırmaya ve kışkırtmaya çalışmıştı.[2] Fındık Ağa'nın adı bu olay dışında başka bir olayda geçmemektedir. Kamer Ağa ifadesinde devlete isyan etmediklerini sadece ırzını savunan bir genci ele vermek istemediğini söyledi.[20][21] Kamer Ağa, köyü saran ve isyancıların teslim edilmesini isteyen Albay'a cevap olarak "Komutan bu ırza tecavüz girişimidir. Devlete isyan değildir. Siz de onun yerinde olsaydınız aynı şeyi yapardınız. Köprüde oluşan tahribatı onarmaya hazırız ama eşini koruyan, eşini savunmak zorunda olan bir genci teslim etmem mümkün değildir." dediği iddia edilmektedir.[20] Kamer Ağa gerekli kişinin kaçmasından sonra teslim oldu ve sonra Fındık Ağa'dan teslim olmasını istedi. Fındık Ağa (veya Fındık Hafız)[22] teslim olduktan sonra İsmail Hakkı Tekçe'yi vurduğu gerekçesi ile idam edildi.[22]

Ermeni Kırımı sırasında da bazı Dersimli Alevi Zaza[23] aşiretler, Dersim Ermenilerini Osmanlı hükûmetine teslim etmeyi reddetmiş ve Ermeni kaynaklarına göre 20.000 ile 36.000[24] arasında Ermeni'yi, Nuri Dersimi'nin anılarında yazdığına göre binlerce[10] savunmasız Ermeni ailesinin güvenli olarak kaçmasını sağlamışlardır.[23] Taner Akçam gibi bazı tarihçilere göre, Dersimlilerin 1915 Ermeni Kırımı sırasında takındıkları tutum onların imhasında ayrı bir rol oynamıştır.[25] Yine Nuri Dersimi'ye göre, 1915'te çevre vilayetlerden 30.000'den fazla Ermeni'nin, sığınmaları için bazı Dersimliler tarafından Rusya'ya kaçmalarına yardım edilmiştir.[26]

Bunun yanında Rus işgaline karşı Dersimliler, Osmanlı hükûmeti ile bir anlaşma yaparak özerklik vaadi içinde "savunma savaşı"na girerler.[10] Osmanlı idaresinden aldıkları silah ve mühimmatla, doğrudan Osmanlı ordusunun emrine girmeden Ruslara karşı durma karşılığında Dersimlilere "bağımsız çatışma hakkı" tanınır.[10] Ruslar geri çekildikten sonra Osmanlı idaresi tarafından Dersimlilere ve bu aşiretlere madalya ve hediyeler verilir.[10] Seyit Rıza ise ayrıca ödüllendirilerek Erzincan'da "İl İdaresi Üyeliği"ne atanır. Dönemin Erzincan valilerinden Sabit Bey yazdığı bir mektupta Seyit Rıza ile ilgili olarak "şimdiye kadar bize din ve namusuyla hizmet etti" ifadesini kullanır.[27] Dersim olaylarının meydana gelmesinde Dersim aşiretlerinin ve önde gelenlerin Ermeni Kırımı'nda Ermenileri kurtarmış olmalarının,[10][25] Rus işgaline karşı kendilerine vadedilen özerklik durumları[10] ile daha önceki Koçgiri İsyanı'nın etkisi olduğu düşünülür.[10]

İsyancılar, Şeyh Hasan aşiretine mensup olan Abasan Aşireti reisi Seyit Rıza önderliğinde birleşince, askere gitmek ve vergi vermek istemeyen diğer aşiretlerce de desteklenenince yaklaşık 6.000 kişilik bir grup isyancılara katılmıştır.[28]

Dersimlilerle ilgili raporlar

değiştir
 
Atatürk'ün Dersim'deki olaylarla ilgisi bir tartışma konusudur. Kimi araştırmacılara göre Atatürk, Dersim'deki çatışmaların yoğunlaştığı 1938'de ciddi şekilde hasta olduğu için Dersim harekâtındaki gelişmeleri takip edememekteydi. Atatürk'ün durumunu İnönü'ye ulaştırmak için 25 Temmuz 1938 tarihinde Hasan Rıza Soyak'a yazdırılan bir mektupta Atatürk'ün durumundan şöyle söz edilir: "Esas hastalık tekrar yürümeye başlamıştır. 12-13 gündür (ateşi) 39'a çıktıktan, Marmara ve Karadeniz'e seyahatten sonra, dün kavga gürültü, koltukla saraya naklettik. Şimdi 37 derecedir."[29] Ancak ölümünden kısa bir süre önce 1 Kasım 1938'deki TBMM açılış konuşmasında, "Uzun yıllardan beri süregelen ve zaman zaman gergin bir şekil alan Tunceli'ndeki toplu haydutluk olayları belli bir program içindeki çalışmalar sonucu kısa bir sürede ortadan kaldırılmış, bölgede bu gibi olaylar bir daha tekrarlanmamak üzere tarihe aktarılmıştır." ifadelerini kullanmıştır. Fakat, konuşma metni rahatsızlığı sebebiyle dönemin başbakanı Celal Bayar tarafından okunmuştur.[30][31]

1920'lerin ikinci yarısından sonra Dersim bölgesini tanımaya yönelik pek çok rapor hazırlanmıştır. Özellikle Hamdi Bey'in 2 Şubat 1926 tarihli raporu, "Dersim gittikçe Kürtleşiyor, mefkureleşiyor, tehlike büyüyor. Dersim, hükûmeti Cumhuriyet için bir çibandır. Bu çiban üzerinde kati bir ameliye ihtimalatı elimeyi önlemek, selameti memleket namına farzı ayindir" tespitiyle başlıyordu.[32] İsmet İnönü "Doğu raporları"nda "Erzincan beyleri Dersimlileri maraba adıyla çalıştırıyorlar. Bu bir nevi Erzincan beylerinin Kürt himayesine sığınmasıdır", Genel Müfettiş Cemal Bardakçı, "Dersim'deki huzursuzluğun sebebi açlıktır", Fevzi Çakmak ise "Dersimlileri askere almayın, silah kullanmayı ve savaş taktiklerini öğrenirlerse bize saldırırlar" diyecektir. Fevzi Çakmak aynı zamanda, Dersimlilerin okşanmakla kazanılamayacağını, silahlı kuvvetlerin müdahalesinin Dersimli'ye daha çok etki edeceğini bildirmiştir.[16][33]

Raporlarda en çok üzerinde durulan noktalar ise, aşiretlerin birbiriyle olan ilişkileri, hangi aşiretin hangi dili (Zazaca, Türkçe) konuştuğu, aşiret yapıları, Dersimlilerin gelenek ve görenekleri, aşiretlerin coğrafi sınırları ve nüfuzları, Dersim'in stratejik noktalarıdır. Bunlar üzerine raporlar sunulmuştur ve başarılı bir Dersim Harekâtı için gereken önlemler bu raporlarda tespit edilmiştir.[kaynak belirtilmeli]

Tunceli Kanunu

değiştir

25 Aralık 1935 tarihinde, 2884 sayılı Tunceli Vilayeti'nin İdaresi Hakkında Kanun çıkarıldı[34][35] ve 4 Ocak 1936 tarihinde Dersim Vilayeti'nin adı Tunceli Vilayeti oldu.[36]

Yasanın uygulanmaya başlamasıyla 1937 başlarında yeni olaylar çıktı. Bölgede güvenlik sağlanamadı ve hükûmet otoritesi kurulamadı.

Dördüncü Umumi Müfettişlik

değiştir

Otoriteyi sağlamlaştırmak amacıyla TBMM 1164 sayılı ve 25 Haziran 1927 tarihli kanunu çıkardı. Bu kanuna göre kurulan umumi müfettişliklerin geniş yönetsel, askerî ve yargısal yetkileri vardı. 1 Ocak 1928 tarihinde Diyarbakır, Elazığ, Urfa, Bitlis, Van, Hakkâri, Siirt ve Mardin illerini kapsayan ve merkezi Diyarbakır'da bulunan Birinci Umumi Müfettişlik kuruldu.[37] Ve Trakya'da yaşanan pogromlardan önce 19 Şubat 1934 tarihinde, Kırklareli, Edirne, Tekirdağ ve Çanakkale illerini kapsayan ve merkezi Edirne'de bulunan İkinci Umumi Müfettişlik kuruldu.[38] 25 Ağustos 1935 tarihinde Ağrı, Kars, Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Erzincan ve Erzurum illerini kapsayan ve merkezi Erzurum'da bulunan Üçüncü Umumi Müfettişlik kuruldu.[39][40] 6 Haziran 1936 tarihinde tarihî Dersim Bölgesini (Tunceli, Elazığ ve Bingöl) kapsayan ve merkezi Elazığ'da bulunan Dördüncü Umumi Müfettişlik kuruldu ve Umumi müfettişliğe Korgeneral Abdullah Alpdoğan atandı.[38]

1936 yılında açılan dördüncü umumi müfettişliğin başına getirilen Korgeneral Abdullah Alpdoğan, mahkeme kararlarını imzalamaya, düzeni ve güvenliği sağlamak açısından gerekli gördüğü durumlarda ilde yaşayan kişileri ve aileleri, il sınırları içinde bir yerden bir başka yere göndermeye ve il sınırları içinde oturmalarını yasaklamaya da yetkiliydi.[41]

Mustafa Kemal Atatürk, 1 Kasım 1936 tarihinde yaptığı TBMM konuşmasında Dersim'deki ağalık düzeni sorununu Türkiye'nin en önemli iç sorunu olarak tanımladı.[42]

Öte yandan Hasretyan'ın kitabında yer alan bilginin aksine Atatürk'ün 1 Kasım 1936 tarihli TBMM konuşmasında toprak ile ilgili konuşurken "Dersim" hatta "ağalık düzeni" bile dememiştir. Günümüz Türkçesi ile bu bölüm:

Toprak Kanununun bir sonuca, varmasını, Kamutayın yüksek çalışmalarından beklerim. Her Türk çiftçi ailesinin geçineceği ve çalışacağı toprağa sahip olması, kesinlikle gereklidir.Vatanın sağlam temeli ve imarı buna dayanır. Bundan başka, büyük araziyi modern araçlarla işletip vatana fazla üretim sağlanmasını da özendirmek isteriz.[43]

İsyan

değiştir
 
Fransa yapımı hafif bombardıman uçağı Breguet 19'un önünde Sabiha Gökçen.

Uhundu köyü

değiştir

Eski Dersimli Osmanlı Devleti komutanlarından Kamer Ağa köyüne karakol kurulmasını istedi. Tülük'tan Uhundu köyüne küçük bir askerî birlik geldi.[10][20][21] Anlatılara göre köylülerden Mehmet Ali (Menteş) aç ve yorgun olan ve başlarında Genç bir subay olan askerleri evinde konuk etti.[20] Menteş'in karısı genç ve güzel adı Fatma'dır. Anlatılanlara göre genç subay Menteş içerideyken Menteş'in eşine tecavüzde bulunuyor.[2][10][20][21] Karısının çığlığı üzerine içeri koşan Mehmet Ali (Menteş) köşede subayın silahını gördü ve subaya ateş ederek öldürdü.[2][20][21] Ateş sesini duyan askerler içeri koşmaya başlayınca Menteş onlara da ateş açtı.[2][20] Uhundu köyünün başında Eski Osmanlı Devleti Milis komutanı Kamer Ağa bulunuyordu.[2][20][21] Kamer Ağa köye baskın yapılacağını düşünerek olayın ardından Menteş ve kardeşlerinin kaçmasına karar verdi. Kaçtıklarından sonra ise Harçik köprüsünü ateşe verdi.[2][10][20][21][22] Köprünün durumunu görmek için devlet tarafından İsmail Hakkı Tekçe görevlendirildi. Bunun üzerine İsmail Hakkı'nın iddialara göre Fındık Ağa, İsmail Hakkı Tekçe köprüye bakmaya geldiğinde üzerine atılarak onu yaralamıştır.[2] Üstüne atıldıktan sonra "Ben Fındık Ağa'yım adamı böyle yere sererim" demiştir. Bazı iddialara göre vuran Fındık Ağa değil Milan adında bir Rum köylüsüydü. Onun ismini kullanarak bilerek olayları artırmaya ve kışkırtmaya çalışmıştı. Fındık Ağa'nın adı bu olay dışında başka bir olayda geçmemektedir. Kamer Ağa ifadesinde devlete isyan etmediklerini, sadece ırzını savunan bir genci ele vermek istemediğini söyledi. Kamer Ağa, köyü saran ve isyancıların teslim edilmesini isteyen Albay'a cevap olarak "Komutan, bu ırza tecavüz girişimidir, Devlete isyan değildir. Siz de onun yerinde olsaydınız aynı şeyi yapardınız, köprüde oluşan tahribatı onarmaya hazırız ama eşini koruyan, eşini savunmak zorunda olan bir genci teslim etmem mümkün değildir." dediği iddia edilmektedir.[20] Kamer Ağa gerekli kişinin kaçmasından sonra teslim oldu ve sonra Fındık Ağa'dan teslim olmasını istedi. Fındık Ağa (veya Fındık Hafız)[22] teslim olduktan sonra İsmail Hakkı Tekçe'yi vurduğu gerekçesi ile idam edildi.[22]

Harekâtı Tetikleyen Olaylar

değiştir

27 Mart 1937 tarihinde Dersim-Erzincan yolundaki bir köprü Haydaran ve Demanan aşiretleri tarafından yakılır. Diğer Türk Birlikleri ile bağlantı kurulmasın diye Dersimli gruplar tarafından bölgenin telefon hatları kesilir. Jandarma birliklerine pusu kurulur. Pax bucağı karakoluna baskın düzenlenir. Seyit Rıza bizzat Sin Karakolu'nun da basılması için asi milislere emir verir. Bölgedeki 9. Seyyar Jandarma Taburu'na da baskın düzenlenir. Kendi vatandaşlarından kurulu düzensiz gerilla kuvvetlerine karşı savaşmak üzere eğitilmemiş ve bu yönde bir hazırlığı olmayan askerî kuvvetler kendilerini korumakta zafiyet içine düşerler. Birçok askerî birlik basılarak askerler öldürülür ve yaralanır. Asiler Mazgirt Köprüsü'nü de tahrip ederler.[44]

İsyancıların bir kısmını 1920'de Sivas'ın Zara ve İmranlı ilçelerinden sığınan isyancılar oluşturuyordu.[12][14]

14 Haziran 1937 tarihli meclis konuşmasında, İsmet İnönü; bölgeyi medenileştirmek ve geliştirmek için büyük uğraşlar yapıldığını fakat bölgede güçlü olan bir takım aşiretlerin, hükûmetin bu programına direniş gösterdiğini ifade etmiş, bölgede askerî tedbir almanın bir zorunluluk haline geldiğini belirtmiştir. 18 Eylül 1937 yılında yaptığı açıklamada ise, biri subay olmak üzere, 30 askerin hayatını kaybettiğini, 51 kişinin yaralı olduğu, 265 isyancının öldürüldüğünü, 849 kişinin ise güvenlik güçlerine teslim olduğunu belirtmiştir.[45]

Sahada bulunmayan İhsan Sabri Çağlayangil'in bir ifadesine göre, 1937 yılında Atatürk Singeç Köprüsü'nün açılışını yapmak üzere Dersim'e gelecekti. Bu köprünün bir ucunda güvenliği sağlamak amacıyla bir askeri karakol bulunuyordu. İsmail Hakkı adlı bir teğmenin komutasındaki karakola isyancılar tarafından saldırı düzenlendi. Karakol yakıldı ve 33 askerin tümü öldürüldü.[46] Ancak 33 asker tek bir baskınla ölenlerin değil, 1937 yılının Temmuz ayı sonuna kadar öldürülenlerin toplam sayısıdır.[47] Atatürk'ün köprü açılışı için Pertek'e geldiği tarih ise 17 Kasım 1937'dir.

Askerî harekât

değiştir

Birinci Dersim Harekâtı

değiştir
 
Mustafa Kemal Atatürk ve Sabiha Gökçen (17 Kasım 1937, Pertek Halkevi'nin önünde).
Sabiha Gökçen'e bir röportajında Atatürk'ün olaylara bakış açısı ve bölgeye ne zaman geldiği sorulmuş ve bunun üzerine Gökçen şunları ifade etmiştir: "1937 sonlarına doğru. Pertek'te bir köprü yapılmıştı, onun açılışı dolayısıyla Atatürk gelmişti. Yani bu mevzular görüşülmüyordu. Arazide geziler yapıyorduk bazen Atatürk ile. Ben gösteriyordum yerleri, şurası şudur burası budur diye."[48]

Trabzon'daki Atatürk Evinde gösterilen haritada, Dersim'deki askeri durumu gösteren taktik işaretlerin bizzat Mustafa Kemal tarafından çizildiği ve silahlı isyancılara karşılık harekâtın yapılış tarzı planlanmıştır.[49][50]

Harekâtın başlangıcında; Nokta Dergisi'nin iddiasına göre Genelkurmay kaynaklarında "Türkçe, Osmanlıca harflerle, mahalli lisanda" yazılmış 4 Mayıs 1937 tarihli bildiriler, halkı teslim olmaya çağırıyor, "Cumhuriyet Hükümeti sizi şefkat ve merhamet kucağına almak, sizi mesut etmek istiyor. İçinizde bunu anlamayanlar çoktur ki, ona hürmetsizlik ediyor, veyahut içinizde bazıları şahsi menfaatleri için sizi kurban vermek istiyor. Cumhuriyet Hükümeti bu gereği bildiği içindir ki, sizlere son ihtarını yapıyor. Onun size son şartları şudur; sizi ayaklandırmaya çalışan zavallıları Cumhuriyet Hükümetine teslim ediniz veyahut onlar kendileri teslim olmalılar. Bu takdirde cümleniz masum kalacaksınız. Teslim edilenler veya kendiliğinden teslim olanlar dahi Cumhuriyetin adil muamelesinden başka hiçbir şey görmeyeceklerdir. Bu suretle siz kıymetli vatandaşlarımızdan hiçbirinin burnu kanamayacaktır. Aksi takdirde, yani dediklerimizi yapmazsanız her tarafınızı sarmış bulunuyoruz. Cumhuriyetin kahredici orduları tarafından mahvedileceksiniz. Cumhuriyet Hükümetinin bu son şefkat ve merhametini bildiren bu bildirisini 24 saat çoluk ve çocuğunuzla beraber okuyun, düşünün ve çabuk cevap verin. Yoksa hiç istemediğimiz halde sizi mahvedecek olan kuvvetler harekete geçeceklerdir. Devlete itaat gerektir." deniliyordu. Aynı tarihli Bakanlar Kurulu toplantısında "Son günlerde Tunceli'de vuku gelen hadiselere dair raporlar 4.5.1937 Tarihinde Atatürk'ün ve Mareşal'in (Fevzi Çakmak) huzurları ile tetkik ve mütalaa edilerek aşağıdaki sonuca varılmıştır: (...) Sadece taarruz hareketiyle ilerlemekle iktifa ettikçe isyan ocakları daimi olarak yerinde bırakılmış olur. Bunun içindir ki, silah kullanmış olanları ve kullananları yerinde ve sonuna kadar zarar veremeyecek hale getirmek, köyleri kamilen tahrip etmek ve aileleri uzaklaştırmak lüzumlu görülmüştür." şeklinde gizli bir karar alınmıştır.[51]

General Abdullah Alpdoğan'ın düzenlediği ilk harekât başarısızlıkla sonuçlandı. Aşiretler ise bunun verdiği moralle tamamen silahlandı. Bu yüzden isyanı bastırmak iyice zorlaştı. Abdullah Alpdoğan yanına aldığı 50.000[52] asker (üç kolordu) ile bölgeye gitti fakat dağları bir türlü aşamadı. Bunun sonucunda bir hava saldırısı gerektiğine karar verdi. Gerekli onayı alınca Sabiha Gökçen'i davet etti. Sabiha Gökçen de kabul edip Hava Kuvvetleri'nden 3 uçak filosu ile havadan saldırı gerçekleştirdi. İsyancıların saklandıkları en büyük yer olan Laş mevkiini bombaladı.

 
Seyit Rıza.

Yapılan harekât başarılı olmayınca, askerler bölgeye girmeyi başaramadı. 13 Eylül 1937'de anlaşmaya çağrılan Seyit Rıza tutuklandı. Askerî harekâttan sonra yapılan yargılama 15 Kasım 1937'de sona erdi. 11 kişi idama mahkûm oldu, fakat yaşların geçkin olmalarından dolayı içlerinden dördü hakkında idam cezası 30 sene ağır hapse tahvil edildi.[34]

 
Bir jandarma ve Reyber (Rêber Qop)

10-12 Eylül 1937 tarihleri arasında Seyit Rıza barış görüşmesi için Erzincan Vilayet konağına geldi ve o arada tutuklandı.[53] Ertesi gün, Elazığ'da bulunan Umumi Müfettişliğe nakledildi ve 15 - 18 Kasım 1937 tarihleri arasında Seyit Rıza ve Halvori gözeleri'nde toplantı yapan 6 kişi idam edildi. Çok sayıda ayaklanmacı değişik hapis cezalarına çarptırıldı.[54][55][56]

Asılarak idam edilen kişiler şunlardır:

  • Seyit Rıza
  • Resik Hüseyin (Seyit Rıza'nın oğullarından)
  • Seyit Hüseyin (Kureyşan-Seyhan aşiret reisi)
  • Fındık Ağa (Yusufanlı Kamer Ağa'nın oğlu)
  • Hasan Ağa (Demenan aşiret reisi Cebrail Ağa'nın oğlu)
  • Hasan (Kureyşanlardan Ulkiye'nin oğlu)
  • Ali Ağa (Mirza Ali'nin oğlu)
 
Mahkeme

17 Kasım 1937 tarihinde Mustafa Kemal Atatürk, Diyarbakır'dan Elazığ'a geldi ve Tunceli'nin Pertek kazasına geçerek Murat Nehri üzerindeki Singeç Köprüsü'nün açılış törenine katıldı.[57][58]

İkinci Dersim Harekâtı

değiştir

Ancak olaylar durulmadı ve 1938'de Kureyşan aşireti intikam için diğer aşiretleri silahlanmaya davet etti.[kaynak belirtilmeli]

Başbakan Celâl Bayar (görev süresi: 25 Ekim 1937 - 25 Ocak 1939) Dersimli isyancılara karşı saldırıyı onayladı ve İkinci Dersim Harekâtı (2 Ocak - 7 Ağustos 1938) başlatıldı.[59]

Üçüncü Dersim Harekâtı

değiştir

10-17 Ağustos 1938 tarihinde Üçüncü Dersim Harekâtı düzenlendi.

Temizleme harekâtı

değiştir

6 Eylül'de başlayan "temizleme harekâtı", 17 gün boyunca devam etti.[60]

Hava kuvvetleri

değiştir

Muhsin Batur, Dersim üzerinde yaklaşık iki ay görev yaptı. Fakat hatıralarında okurlarından özür dileyerek hayatının o bölümünü yazmayacağını açıkladı.[61] İsyana katılanlardan veteriner Nuri Dersimi, Türk hava birimlerinin zehirli gaz bombasını attığını aktardı.[62] Sabiha Gökçen ise, olaylarla ilgili olarak 1956 yılında Halit Kıvanç'a verdiği bir röportajda; "Canlı ne görürseniz ateş edin! emrini almıştık. Asilerin gıdası olan keçileri dahi ateşe tutuyorduk" demiştir.[63][64]

Harekâtın sonuçları

değiştir
 
Kaybolmuş Dersimli kadın ve çocuklar

Hukukçu yazar Hüseyin Aygün, Dersim Harekâtı ve sonuçları hakkında bugüne kadar yapılmış en kapsamlı bir araştırma olarak nitelendirilen Dersim 1938 ve Zorunlu İskân adlı kitabında, isyanın açıkça kışkırtılarak çıkarıldığını, Cumhuriyet dönemi ayaklanmaları içerisinde sivillere yönelik eziyetin ve kıyımın en şiddetlisine uğradığını, ardından da isyancılarla beraber aileleri ve hatta isyana iştirak etmeyenlerin eziyete ve kıyıma maruz kaldığını, binlerce sivil vatandaşın öldürülmüş ve kalan on binlercesinin de sürgün edilmiş olduğunu belirtmiştir.

Bölgeden Ankara'ya gönderilen raporlarda kadın ve çocuklar dahil olmak üzere insanların zehirli gaz ve yangın bombaları kullanılarak imha edildiği yazılmaktadır. 30 Mart 1937'de, Tunceli Valisi Abdullah Alpdoğan'ın Başbakanlığa yazdığı yazının 2. maddesinde şu yazı geçmektedir: "Tayyare Alay Kumandanından yangın ve Millî Müdafaa'dan yakıcı ve boğucu gaz bombaları istedim.[65]

Askerî harekât, her ne kadar bazı aşiretleri sürgün etse de, harekât 1938 yılının sonuna doğru sona ermiştir.

Olaylardan önce ve sonra Tunceli il nüfusu
1935 1940
101.099[66] 94.639[66]
Nüfusun Azalmasındaki Etkenler
Toplam Kayıplar Sürgünler
13.160 11.818
 
Türk askerleri ve Dersimli kadın ve çocuklar. Katliamdan sağ kurtulan Salman Yeşildağ, 74 yıl sonra kendisine gösterilen fotoğraftaki herkesin katledildiğini, içlerinden birinin ise kendi kız kardeşi olduğunu söyledi.[67]

Güncel gelişmeler

değiştir

Dönemin Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, 23 Kasım 2011 günü yaptığı konuşmada, 9 Ağustos 1939 tarihli bir belgede Dersim'de 13 bin 806 kişinin öldürüldüğünün ifade edildiğini belirtmiş ve Dersim'de yaşananlar için; "eğer devlet adına özür dilenecekse, böyle bir literatür varsa ben özür dilerim, diliyorum" demiştir.[68][69] Başlangıçtan Günümüze Dersim Tarihi kitabının yazarı tarihçi Ali Kaya'ya göre, harekâtın sorumlusu dönemin Başbakanı Celâl Bayar'dır. Asıl yaşanan büyük olayların daha çok 15 Mayıs-15 Eylül 1938 tarihleri arasında meydana geldiğini belirten Ali Kaya, Atatürk'ün o dönemde ciddi olarak hasta olduğunu, doktor raporlarının bulunduğunu ve Atatürk'ün son gelişmelerden haberi olmadığını ileri sürmüştür.[70] Gazeteci Murat Bardakçı ise "Dersim olayı sırasında Atatürk öyle çok hasta değildi. Hatta Operasyon bittikten sonra oraya köprü açılışı için gitmiştir. Atatürk'ün bilgisi dahilinde yapılmıştır." demiştir.[71] 12 Kasım 2014'te CHP Genel Başkan Yardımcısı Sezgin Tanrıkulu "Acı duyan herkesten, ölen her insandan, sürgün edilen her insandan CHP adına da özür diliyorum." diyerek olan olaylarla ilgili partisi adına özür diledi.[72]

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ağustos 1999, ISBN 975-8424-00-9, s.
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m Dersim 1938 ve Hacı Hıdır Ataç'ın Defteri
  3. ^ Dr.Naimi Cengiz,Gömülme Hakkı,Horasan Yayınları
  4. ^ Faik Öztrak, 07.07.1939 tarihli Millet Meclisi konuşması, Dersim bilgilendirmesi
  5. ^ Osman Pamukoğlu, Unutulanlar dışında yeni bir şey yok: Hakkari ve Kuzey Irak dağlarındaki askerler, Harmoni Yayıncılık, 2003, ISBN 975-6340-00-2, s. 16.
  6. ^ a b c Masis Kürkçügil (Aralık 2009). "Dersim. Cumhuriyet tarihinin en büyük kıyımı". NTV Tarih, 11. s. 59. 
  7. ^ Doğan Doğan, Dersim Olayı ve Dersim'in Türklüğü Üzerine, Uyum Yayınları, 2012, s.352.
  8. ^ M. Nuri Dersimi, Kürt Tarihinde Dersim
  9. ^ Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Güney Doğu, İstanbul, s. 66, 194. (Türkçe olarak)
  10. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p Dr. M. Nuri Dersimi, Hatıratım, Geliştirilmiş Yeni Basım (İlk baskı: Roja Nû Yayınları, İsveç, 1987)
  11. ^ a b c d "Dünden Bugüne Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci - Dersim, bir dağ içinde... - tg mobile". m.turkiyegazetesi.com.tr. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2020. 
  12. ^ a b Millî Mücadele Yıllarında Koçgiri Aşireti Reisi Alişan Bey'in Faaliyetleri - Bayram Ayna
  13. ^ Tunceli'de Aşiret-Oymak-Ocaklar. Veli Saltık. 2009. s. 327. 
  14. ^ a b Gündoğan, Kazım (16 Kasım 2017). "İdamının 80'inci yılında Seyit Rıza'nın ardından: Dersim Katliamı neden yapıldı?". Gazete Duvar. 28 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020. 
  15. ^ Dr.Vt.Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim
  16. ^ a b "NTV Tarih dergisi, 11. sayı, Kapak konusu". 30 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2011. 
  17. ^ Onur Öymen (Nisan 2016). Arka Plan Teröre Yön Verenler. Kürt İsyanları ve Yabancı Tahrikleri. Remzi Kitabevi. ss. 422-424. ISBN 9789751417190. 
  18. ^ Ahmet Taner Kışlalı (Şubat 1997). BİR TÜRKÜN ÖLÜMÜ. Ümit Yayıncılık. ss. 22-24. ISBN 9789757115182. 
  19. ^ "DERSIM MASSACRE, 1937-1938". After several incidents, culminating on the nights of 20/21 and 26/27 March 1937, tribal attacks against the new infrastructure in Pah and a police station in Sin in eastern central Dersim, the military campaign was launched. With 8,623 men, artillery and an air force in early May, it was largely superior in numbers and materiel to the forces of the insurgents. SciencesPo. 27 Temmuz 2011. 5 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2020. 
  20. ^ a b c d e f g h i j k l m Kürt isyanları: (Tedip ve Tenkil), Ahmet Karaman
  21. ^ a b c d e f g h i Beyaz Dağ'da Bir Gün: Dersim Defterleri
  22. ^ a b c d e Çağlayangil'in Anıları, Yayına Hazırlayan: Tanju Cılızoğlu, Güneş gazetesi
  23. ^ a b Leslie A. Davis, Yves Ternon et Anne Terre, La province de la mort: Archives américaines concernant le génocide des Arméniens (1915), Éditions Complexe, 1994,(ISBN 9782870275238) sayfa: 210. Alıntı="Beaucoup d'Arméniens ont été massacrés par les Kurdes à l'instigation du gouvernement turc; mais d'un autre côté, nombreux sont les Kurdes qui ont abrité les Arméniens dans leurs villages et les ont protégés de diverses façons. Les Kurdes du Dersim ont beaucoup fait pour les aider. J'ai bien connu nombre de ces Kurdes et je les ai trouvés très amicaux. Certains d'entre eux venaient souvent me voir, entre autres trois vénérables aghas à longue barbe."
  24. ^ "Çağlayangil'in Anıları / Kader Bizi Una Değil, Üne İtti", Dışişleri bakanı İhsan Sabri Çağlayangil, Bilgi Yayınevi 2007, Sayfa 65, ISBN:9752202221
  25. ^ a b Tarihçiler Dersim'i nasıl yorumluyor? 26 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Radikal, Taner Akçam/ Minnesota Üniversitesi, Dersimlilerin 1915 Ermeni soykırımı sırasında takındıkları tutum onların imhasında ayrı bir rol oynamıştır.
  26. ^ Kürdistan Tarihinde Dêrsim, sf.41
  27. ^ AK Parti resmi sitesi, Dersim Olayları İle İlgili Yeni Belgeler 26 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın, Genişletilmiş İl Başkanları Toplantısı'nda Dersim olayları ile ilgili açıkladığı yeni resmi belgeleri konu alan haber
  28. ^ Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt I (1923-1940), Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2006, s. 277.
  29. ^ "İnönü Arşivi: 00754". 8 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2016. 
  30. ^ Atatürk'ün TBMM V. Dönem 4. Yasama Yılını Açış Konuşmaları 20 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 1 Kasım 1938, (erişim: 4 Mayıs 2021)
  31. ^ "Tunceli Kanunu soykırımın habercisiydi' 28 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Evrensel, 25 Aralık 2014 (erişim: 4 Mayıs 2021)
  32. ^ "Dudak uçuklatan Dersim belgeleri". 13 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2012. 
  33. ^ [1][ölü/kırık bağlantı]
  34. ^ a b Hür, Ayşe (16 Kasım 2008). "1937-1938'de Dersim'de neler oldu?". Taraf. 16 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2010. 
  35. ^ New perspectives on Turkey, Issues 1-4, Simon's Rock of Bard College, 1999 s. 15. 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  36. ^ Paul J. White, Primitive rebels or revolutionary modernizers?: the Kurdish national movement in Turkey, Zed Books, 2000, ISBN 978-1-85649-822-7, s. 80. 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
  37. ^ Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Güney Doğu, s. 66.
  38. ^ a b Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Güney Doğu, İstanbul, s. 66, 194.
  39. ^ Cumhuriyet, August 26, 1935.
  40. ^ Erdal Aydoğan, "Üçüncü Umumi Müfettişliği'nin Kurulması ve III. Umumî Müfettiş Tahsin Uzer'in Bazı Önemli Faaliyetleri" 26 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Atatürk Yolu, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, C. 33-34, ss. 1-14.
  41. ^ Aygün, Hüseyin (5 Şubat 2011). "Dersim 1938'e Dair "Yeni" Belgeler, Bilgiler - 2". Bianet. 20 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2020. 
  42. ^ Hasretyan, M. A. (1995) Türkiye'de Kürt Sorunu (1918-1940), Berlin, Wêşanên, ënstîtuya Kurdî: I., s. 262.
  43. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2013. 
  44. ^ Bilal Şimşir, Kürtçülük Cilt II
  45. ^ Arka Plan Teröre Yön Verenler. Kürt İsyanları ve Yabancı Tahrikleri. Remzi Kitabevi. Nisan 2016. s. 424. ISBN 9789751417190. 
  46. ^ İhsan Sabri Çağlayangil, Anılarım, "Bölgedeki dönemin emniyet görevlisi İhsan Sabri Çağlayangil: Atatürk Singeç Köprüsü'nü açmaya gidecek. O tarihte Seyit Rıza Dersim'in lideri. Devlet, Fırat üzerine bir köprü yapmış. Köprünün başında da bir karakol. Karakolda 33 askerimiz, başlarında İsmail Hakkı adında bir yedek teğmen var. Köprüye Dersimliler saldırı düzenliyor. Karakol yakılıyor ve 33 askerimiz şehit oluyor. İşte bu olay isyanın başlamasıdır. Atatürk olayla ilgileniyor ve kesin talimat veriyor: 'Bu meseleyi kökünden hallediniz..."
  47. ^ Eğrisi Doğrusu, CNN Türk, 20 Kasım 2014
  48. ^ Nokta dergisinin 28 Haziran 1987 tarihli yıl 5, sayı 25'te "Dersim 1937-1938/Yarım Yüzyıl Sonra" başlıklı dosyası.
  49. ^ "Atatürk Köşkün'deki Haritada Yer Alan İşaretler Dersim Olaylarına Işık Tutuyor", haberler.com 4 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 23 Kasım 2011 (erişim: 4 Mayıs 2021)
  50. ^ "Pamukoğlu: Dersim'in emrini Atatürk verdi 4 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Hürriyet, 19.08.2010 (erişim: 4 Mayıs 2021)
  51. ^ Nokta Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 25, 28 Haziran 1987 tarihli sayısından aktaran: "Dersim'de 1937-1938'de Ne Oldu?" 16 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bianet, 14 Kasım 2009, (erişim: 4 Mayıs 2021) & orijinal belge resmi 4 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  52. ^ Semih Vaner, Modernisation autoritaire en Turquie et en Iran,L'Harmattan, Ekim 1991,(ISBN : 273841009X), s.76
  53. ^ Ahmet Kahraman, a.e.g., s. 286-287.
  54. ^ Ahmet Kahraman, a.g.e., s. 292-293.
  55. ^ 16 Kasım 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesi
  56. ^ M. Kalman, Belge ve tanıklarıyla Dersim Direnişleri, İstanbul, 1995, s. 350.
  57. ^ Cumhuriyet, 18 Kasım 1937, 17 Kasım 1937: Atatürk'ün Diyarbakır'dan Elâzığ'a gelişi, Tunceli'nin Pertek kazasına geçerek Murat Nehri üzerinde Singeç Köprüsü'nü hizmete açışı.
  58. ^ "Atatürk Pertek'te" 27 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pertek Kaymakamlığı resmî sitesi.
  59. ^ "1937-1938’de Dersim’de neler oldu?" 22 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Taraf, November 16, 2008.
  60. ^ Faik Bulut, ibid, s. 277.
  61. ^ Muhsin Batur, Anılar, Görüşler, Üç Dönemin Perde Arsası, Milliyet Yayınları, 1985, s. 25.
  62. ^ Martin van Bruinessen, Kurdish ethno-nationalism versus nation-building states: collected articles, Isis Press, 2000, ISBN 978-975-428-177-4, s. 116. (İngilizce)
  63. ^ "Sabiha Gökçen röportajı, 25.11.1956, Milliyet, Sayfa 4". 1 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2013. 
  64. ^ "Leyla İpekçi, 'Burada çok cevherler var!'". 20 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2012. 
  65. ^ "Dersim'deki çocuk katliamının belgeleri". 14 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2012. 
  66. ^ a b "Tunceli valiliği resmi sitesi il nüfusu sayfası". 19 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011. 
  67. ^ "'Dersim Katliamı'ndaki o fotoğrafın sırrı ortaya çıktı". Radikal. 23 Aralık 2014. 24 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2014. 
  68. ^ "Erdoğan: Devlet adına özür dilerim". 24 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011. 
  69. ^ Başbakan Dersim'le Resmi Tarihi Yırttı 18 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Radikal, Cengiz Çandar, haber tarihi 24.11.2011
  70. ^ Dersim olaylarını Atatürk biliyor muydu?[ölü/kırık bağlantı]
  71. ^ "Teke Tek Özel - İlber Ortaylı / 22 Kasım 2009". Habertürk TV. 22 Kasım 2009. 2 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2024. 
  72. ^ "Sezgin Tanrıkulu CHP adına "Dersim" için özür diledi". 13 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2014. 

Konuyla ilgili eserler

değiştir
  • Hüseyin Aygün, Dersim 1938 ve Zorunlu İskân, Dipnot Yayınları, ISBN 9789759051570
  • Bayram Yurtçiçek Kürt İsyanları 2016 Kaynak Yayınları
  • Vet. Dr. M. Nuri Dersimi, Hatıratım, Geliştirilmiş Yeni Basım (İlk baskı: Roja Nû Yayınları, İsveç, 1987), Öz-Ge Yayınları, Ankara, 1992.
  • Dr. Nuri Dêrsimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Doz Yayınları, Eylül 2004, ISBN 975-6876-44-1
  • M. Kalman, Belge ve tanıklarıyla Dersim Direnişleri, Nûjen Yayınları, İstanbul, Ekim 1995.
  • Munzur Çem, Tanıkların Diliyle Dersim '38, Pêrî Yayınları, İstanbul, Mart 1999, ISBN 975-8248-19-8.
  • Celâl Yıldız, Dersim Dile Geldi, Tij Yayınları, İstanbul, 2003.
  • Dr. Hüseyin Çağlayan:, 38 ra jü pelge, Tij Yayınları, İstanbul, 2004.
  • Dr. Hüseyin Çağlayan Belge ve tanıklarıyla DERSİM DİRENİŞÇİLERİ
  • Meyer Georges, Trois corps d'armée turcs concentrés dans la région de Dersim, communiqué du Caire, Paris, Le Figaro, 30 août 1938
  • Bilal Şimşir, Kürtçülük Cilt II
  • Jandarma Genel Komutanlığının Raporu: Dersim, Kaynak Yayınları
  • Hüseyin Aygün, Dersim 1938 ve Zorunlu İskan, Dipnot Yayınları
  • Celâl Yıldız, Dersim Dile Geldi 1938'in Çocukları Konuştu, Su Yayınları
  • Karerli Mehmet Efendi, Yazılamayan Tarih ve Anılarım, Kalan Yayınları
  • Ebubekir Pamukçu, Dersim Zaza Ayaklanmasının Tarihsel Kökenleri, Yön Yayınları, 1992
  • Ali Kaya, Dersim Tarihi, Can Yayınları
  • Munzur Çem, Tanıkların Diliyle Dersim 38, Pêri Yayınları
  • Vecihi Timuroğlu, Dersim Tarihi, Yurt Kitap
  • Suat Akgül, Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim
  • Faik Bulut, Dersim Raporları, Evrensel Basım Yayın
  • Naşit Hakkı Uluğ, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yayınları
  • Mehmet Yıldız, Dersim'in Etno-Kültürel Kimliği ve 1937-1938 Tertelesi, Chiviyazıları Yayınevi, 2014, ISBN 978-605-4549-00-6
Zazaca

Bu kaynaklar daha çok dönemin tanıklarıyla yapılan röportajlardan oluşur. Röportajlar orijinal diliyle yayınlanmıştır.

  • 38 Ra Jü Pelge, Hüseyin Çağlayan, Tij Yayınları
  • Kulê 38i, Munzur Çem, Pêri Yayınları
  • Dersim'ra ve Dare Estene Seyit Rıza, Mehmet Gülmez, Zed Yayın
  • Roê Kırmanciye, Cemal Taş, Tij Yayınları
Almanca
  • Schulz-Goldstein, Esther: Die Sonne blieb stehen. Band 2. Das Dêsım Genozid. Novumverlag.com 2013.

Belgeseller

değiştir

Dış bağlantılar

değiştir
 
Wikimedia Commons'ta Dersim İsyanı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dersim_İsyanı&oldid=34414382" sayfasından alınmıştır