[go: up one dir, main page]
Vikipedi

Erzurum

Erzurum ilinin merkezi olan şehir
Bu madde şehir hakkındadır. İl için Erzurum (il) sayfasına bakınız. Başlığın diğer anlamları için Erzurum (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Koordinatlar: 39°54′N, 41°16′E

Erzurum, Türkiye'nin Erzurum ilinin merkezi olan şehirdir. Erzurum Ovası'nın güneydoğu kenarında, bu ova ile Palandöken dağının temas sahasında kurulmuş olan Erzurum, tarihin ilk dönemlerinden beri yerleşim yeridir. Şehir, tarihî eserleri ve kış sporları tesisleriyle de tanınır.

Erzurum
Şehir
Erzurum'un Türkiye'deki konumu
Erzurum'un Türkiye'deki konumu
ÜlkeTürkiye
İlErzurum
İdare
 • Belediye BaşkanıMehmet Sekmen (AK Parti)
Rakım1853 m
Zaman dilimiUTC+03.00 (TRS)
Alan kodu442
Plaka kodu25

Etimolojisi

değiştir
 
Yukarıdan aşağıya ve soldan sağa: 1-Erzurum Lala Mustafa Paşa Camii 2-Erzurum Havuzbaşı Meydanı 3-Erzurum Cumhuriyet Caddesi 4-Nene Hatun Heykeli 5-Erzurum Kiremitliktepe Kayakla Atlama Kuleleri 6-Erzurum Özgürlük Anıtı

Şehrin bilinen ilk adı, Doğu Roma İmparatoru II. Theodosius’un (408-450) ismiyle ilişkili olan Theodosiopolis’ti. Ermeniler ise burayı Karin adıyla anmaktaydı. Romalıların istilasından evvel Erzurum'un bulunduğu yerde Ermenilerin "Karin" diye adlandırdıkları bir şehir olduğu bilinir.[1] Belâzürî, bölgeye egemen olan kişinin ölümü üzerine yerini alan Kali adlı eşi tarafından kurulduğu için Kalikale adı verilen şehre Arapların Kālîkalâ dediklerini söyler.[2] 11. yüzyıldan sonra ise Türkler, Theodosiopolis için Erzen adını kullanmışlardır. Basılan Selçuklu paralarında şehrin adı Erzenü'r-Rûm (ارزن الروم), Erzen-i Rûm (ارزن روم) ve Erz-i Rûm (ارز روم) şeklinde yazıldığı görülmüştür.[3] Daha sonra bu ad Arz-ı Rûm (ارض روم - ارضروم) olmuş ve son olarak bugünkü Erzurum şeklini almıştır.[4] Hudûd el-âlem isimli kitapta; bu şehrin müstahkem bir kalesi bulunduğu için, her taraftan gelen gazilerin nöbet tutarak şehri korudukları ve şehirde tüccarların çok olduğu bildirilmektedir.[5]

Tarihçe

değiştir
 
Erzurum merkez ilçe Aziziye'ye bağlı Alaca köyündeki eski dönemlere ait Alacahöyük
 
Üç kümbetler

Tabiat şartlarının ve coğrafi konumunun uygun ve elverişli olması yanı sıra, önemli uygarlık ve medeniyet merkezi olarak bilinen yerlere yakınlığı, Erzurum'un Anadolu'da en eski yerleşim merkezlerinden birisi olmasını sağlamıştır. Günümüze kadar yapılan kazılar sonucu bulunan bazı taş araçlar Erzurum ve yöresindeki yerleşimin geçmişini 'yontma taş devri' ne kadar götürmektedir. Ayrıca Karaz, Pulur, Güzelova Höyük ve Sos Höyük buluntuları, Erzurum'un İlk Tunç Çağı'ında Karaz Kültürünün merkezi konumunda olduğunu göstermektedir.[6] [7]

 
Çifte Minareli Medrese

Erzurum'u da içine alan bölgede tarih boyunca Hurriler, Asurlar, Kimmerler, İskitler (Sakalar) hakimiyet kurmuşlardı. Persler tarafından MÖ 6. yüzyılda istilâ edilmiştir. Ancak MÖ 4. yüzyılda Persleri mağlup eden Makedonya Kralı İskender bölgeye hakim olmuştur. Daha sonra İskender'in ölümü üzerine önce Selevkoslar ardından Romalı'ların eline geçmiştir. Roma İmparatorluğunun bölünmesi sebebiyle bölge MS 395 yılında, Doğu Roma İmparatorluğunun (Bizanslılar) sınırları içerisinde kalmıştır. Erzurum, Doğu Roma İmparatoru II. Theodosios’a (408-450) izafe edilerek Anadolu’ya yönelik İran saldırılarına karşı muhtemelen 415-422 yıllarında Theodosiopolis adıyla kurulmuştur. Theodosiopolis, Müslüman Komutan Ömer bin Hattab'ın komutasındaki İslam Orduları tarafından 633 yılında fethedildi. Müslümanların eline geçen bölgenin nüfusu çok sürede hızla arttı ve 200 bin oldu. O dönemde dünyanın en büyük şehirleri arasında olan Erzurum daha sonra İslâm devletlerinin birbiriyle çekişip iç mücadeleye başlamaları ve sonuç itibarıyla zayıf düşmeleri neticesinde Bizanslılar diğer şehirleri ve Erzurum'u geri aldılar.[4] 1048 yılında Selçuklu Hanedanı Pasinler meydan muharebesinde Bizanslıları mağlup ettiler. Böylece 1071 Malazgirt meydan muharebesi'nden 22 yıl önce Erzurum'u; Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey ve Süleyman Şah'ın babası Şahzade Kutalmış Bey feth etmiş oldular. Bu süreçte Bizansla yapılan anlaşma üzerine Erzurum Bizans'a geri iade edildi. Selçuklu Sultanı Alparslan'a bağlı komutanlardan Ebul Kasım, 1071 Malazgirt zaferinden sonra Bizans'ı mağlup ederek Erzurum'u fethetti.

 
Joseph Pitton de Tournefort 1717 Relation d'un voyage du Levant
 
Charles Texier'in Yakutiye Medresesi'ni gösteren çizimi (1840)
 
Yakutiye Medresesi sağ ön-yan duvarındaki figür

Anadolu'da ilk Türk Beylerbeyliği olan Saltık (Saltuk)oğulları " Saltuklular Beyliği " kuruldu. Erzurum 1202 yılına kadar Saltuklular Beyliğinin başşehri olmuştur. Erzurum 1202 yılında Konya 'da bulunan Anadolu Selçuklularına tabi bir vilâyet oldu. 1242 yılında Moğollar tarafından istilâ edildi. Bu istilânın ardından Erzurum ve yöresini İlhanlılar ele geçirmiş oldular. 1202-1335 yıllarında Erzurum'da hüküm süren İlhanlılar'dan sonra bölge Eretna Beyliğinin himayesine girdi. 1300'lü yılların sonunda Erzurum'u önce Karakoyunlular sonra da Timur kuşattı. Karakoyunlular bölgede 15. asrın ortalarına kadar hüküm sürdüler. 1467'de Akkoyunlular'ın önderi Uzun Hasan'ın gerçekleştirdiği ani bir baskın sonucu Cihan Şah'ın ölümüyle Karakoyunlu devleti yıkıldı, Erzurum Akkoyunlular 'ın eline geçti. Akkoyunlu Devleti, Safevi hükümdarı Türk asıllı Şah İsmail tarafından 1508'de tamamen ortadan kaldırıldı. Safevilerin eline geçen Erzurum, Safeviler döneminde çok geriledi. 1514 yılında Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim Erzurum'u fethetti. Safeviler Erzurum'u geri aldılar. Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman Erzurum'u kesin olarak Osmanlı topraklarına katmıştır. Erzurum Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir eyalet merkezi olarak çok gelişti. Trabzon - Tebriz ticaret yolu üzerinde olması ve kalesinden dolayı serhat şehri statüsüne sahip oluşu, Erzurum'u, Osmanlıların İran'a yaptığı seferlerin askeri üssü konumuna getirmişti. Günden güne gelişerek; ticaret, kültür, san'at, sanayi ve askeri merkez haline geldi. Osmanlılar tarafından Erzurum merkezli kurulan eyaletin sınırları dahilinde; Erzurum, Gümüşhane, Erzincan illeri ve Muş'un Malazgirt, Bingöl'ün Kiğı ilçeleri yer alıyordu. 1600'lü yılların ortalarında Erzurum eyaleti 49.324 km² yüzölçümüne sahipti.[8]

1591 yılında Erzurum halkı ile yeniçeriler arasında meydana gelen olaylara yönetimin müdahalesi gerekli olmuş ancak bu olaylar başka isyanların çıkmasına da zemin hazırlamıştı. Bölgede sayıları artan yeniçeriler ile Erzurum halkı arasında vergilerle alakalı problemler yaşandı.[9] Erzurum'a yerleşmiş olan yeniçerilerden şikayetçi olan halk, bazı yeniçerileri orada öldürdü. Haberin İstanbul'a ulaşmasından sonra yeniçeriler tepkilerini gösterdiler. Bu olaylar üzerine Osmanlı veziriâzamı Ferhad Paşa görevinden alındı ve Erzurum'a heyet gönderildi. Gönderilen bu heyet bir kale içinde birçok Erzurumluyu asarak idam ettirdi. Birkaçı da İstanbul'a gönderilerek çengellere vurulup idam edildi.[10]

1620'lerde Erzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmed Paşa, Sultan II. Osman’ın öldürülmesi üzerine Erzurum’da yeniçerileri öldürmeye başladı. Ancak Yeniçeriler diz kapağındaki yanık üzerinden tanınmaya çalışılınca ilgisiz halk da "Yeniçeri" denilerek öldürülüyordu.[11] Abaza Paşa'nın ilerleyişi, IV. Murad'ın tahta çıkarılmasından sonra sevkedilen kuvvetlerce durdurulunca Abaza Paşa Erzurum'da kaleye kapandı. Bir uzlaşı sonrası tekrar Erzurum beylerbeyiliğine getirildiyse de aynı şiddetle davranmaya devam etti. 1626'daki bir sefer nedeniyle kendisinden yardım istenmesine rağmen bunu bir tuzak sanarak emrindekilerle Erzurum Kalesi'nden çıkıp orduya saldırdı. Esir aldığı yeniçerilerin boyunlarını vurdu ve Dişlenk Hüseyin Paşa'yı öldürdü.[12] Esir aldığı yayabaşı ve bölükbaşılarından dördünü dörder parça ettirip Erzurum Kalesi burçlarına astırdı.[13] Ayrıca Erzurum taraflarında ne kadar yeniçeri ve topçu bulduysa onların da tamamını öldürdü. Doğu seferine çıkan Halil Paşa, Ağustos 1627'de Erzurum'da Abaza Paşa ile müzakerelerde bulduysa da bundan bir sonuç alamadı. Bunun üzerine Erzurum'u kuşattı.[14] Erzurum kuşatması kasım ayında kaldırıldı. 1628'de ise Hüsrev Paşa'nın düzenlediği sefer sonunda teslim olan Abaza Paşa, IV. Murad tarafından affedildi.[15][16][17] Abaza Paşa'nın ayaklanmasından önce ise yeniçeriler ile Erzurum halkı karşı karşıya gelmiş idi.

 
1918'de, Erzurum'da Türklerin yakıldığı konak

Erzurum, 1828- 1829, 1878 ve 1916 'da üç defa Rus istilâsına uğramıştır. Rusların çok büyük tahribatlar yaptığı bu istilâlar geçici olmuştur.[8] 1877-1878 'de Ahmet Muhtar Paşa, Ruslar'ı doğuda birkaç defa bozguna uğratmasına rağmen, Rusların sürekli takviye almaları sebebiyle sonuç Ruslar'ın lehine gelişmiştir.[8] Ahmet Muhtar Paşa, Rus General Arshak Ter-Gukasov 'u Karayazı yakınlarında vuku bulan Halyaz meydan muharebesinde (21 Haziran, 1877); Rus Başkomutanı Melikof'u da Zivin Meydan Muharebesinde (25-26 Haziran 1877) mağlup etti.[18] Rus Çarı, bu yenilginin üzerine General Melikof 'u azletti ve akabinde Ahmet Muhtar Paşa, Rus ordusu ile Kars ve Gümrü arasında Gedikler Meydan Muharebesinde üçüncü defa karşılaştı ve Rus ordusunu mağlubiyete uğrattı.[19] Yahniler Meydan Muharebesini 34 bin Türk askeri, 74 bin Rus askerini mağlup ederek kazandı.[20] Ruslar çok sayıda kuvvet yığınca Ahmet Muhtar Paşa, ordusunu Erzurum'a çekti. Sonradan Rusların aldıkları takviye yardımlar 9 Kasım 1877 - 13 Temmuz 1878 döneminde bölgeyi işgal altında tutmalarını sağlamıştır.

1890 Haziran'ında Erzurum'da bir kiliseye arama yapmak için girilmek istenince, Osmanlı askerleri ile Ermeniler arasında çatışma yaşandı. Çıkan çatışma 20 Ermeni[21] ve 3 askerin[22] ölümüyle sonuçlandı. II. Abdülhamit döneminde (1890'lar) aralarında Erzurum'un da bulunduğu bir bölgede varlık gösteren Hamidiye Alayları özellikle Ermenilere karşı katliamlara[23] girişti. 1895'te hedef haline gelen çok sayıda Ermeni esnafın dükkânı yağmalandıktan sonra yakıldı ve esnaf Ermeniler hırpalandı veya öldürüldü. Bunu, Ermeni mahallelerine yönelme ve öldürme, yağma, tecavüz, kadın kaçırma ve zorla Müslümanlaştırma takip etti.[24] 15 Mayıs 1915'te, Erzurum'daki bir Alman yetkili çevre köylerdeki Ermeni ahalisinin sürgününü ilk kez rapor etti. Daha sonra da sürülenlerin yoksulluk sıkıntısından söz etti. 2 Haziran'da ise Erzurum'daki konsolos yardımcısı Max Erwin von Scheubner-Richter, "sevkiyata dair bütün gerekli malzemeler, her türlü alet, edevat, taşıma araçlarının yok denecek kadar az" olduğundan söz etti ve "bunun sonucu sürgüne gönderilenlerin yarısından azı gönderildikleri yere canlı olarak ulaşacaktır" diye bir saptamada bulundu.[25]

 
Alaca köyü şehitler Anıtı

27 Şubat 1918 günü Ermeni çeteler Erzurum'un Alaca köyünde Türkleri öldürdü[26] ve Erzurum'da Türk çarşıları yakılmaya başlandı.[26] 26-27 Şubat 1918 gecesi Erzurum'da 3000[27] ila 8000[28][29] Müslüman öldürüldü.[27] Rus Yarbay Tverdohlebof, Şubat 1918 sonlarında Erzurum'a yakın köylerdeki Türklerin "ortadan kaybolduklarını",[30] 1917 yılı ilkbaharında Ermeni çetelerin bölge halkının elindeki silahları toplamak amacıyla halka zulmettiğini ve işkence yaptığını belirtir.[31] Daha sonra Rus ordusu çekildikçe katliamların daha da arttığı,[31] Erzurum'a çekilirken yoldaki Türk köylerinde halkın öldürüldüğünü,[32] Ilıca'da kaçamayan sivil halktan yaklaşık 800 Müslüman Türkün öldürüldüğü[32] Rus subaylar Yarbay Tverdohlebof ve Yarbay Grizyanov ve bazı akademisyenler tarafından belirtilmektedir.[33][34][35]

Türk Ordusu 15'inci Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir, Erzurum'da Ermeni çeteleri ile girdiği muharebe sonucunda galip geldi ve Erzurum'u işgalden kurtardı (12 Mart, 1918). Göç eden Erzurumlular, kısa süre sonra tekrar Erzurum'a dönmeye başladılar. Türk İstiklâl Harbi 23 Temmuz 1919'da Erzurum'da toplanan ve Erzurum Kongresi'nde alınan kararlar ile fiilen ve hukuken başlatılmış oldu.

 
Erzurum Kongresi Kararları (23 Temmuz, 1919)
 
Erzurum Kongresi Binası
 
Havuzbaşı

Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin ilk Cumhurbaşkanı olan Türk devlet adamı Mustafa Kemal Atatürk 23 Nisan 1920'de, Ankara'da, Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılışında, Erzurum mebusu sıfatıyla Meclis ve Hükûmet Başkanlığına seçilmiştir.

Erzurum, Cumhuriyet döneminde de il oldu ve hızlı bir şekilde gelişmeye başladı. Günümüzde Doğu Anadolu Bölgesinde en gelişmiş ve en büyük şehirdir. Şehirlerarası trafik plâka numarası 25, telefon kodu 442 dir.

Erzurum, 2 Eylül 1993'te çıkarılan 504 sayılı yasa hükmünde kararname[36] ile büyükşehir unvanı kazandı. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı yasa ile büyükşehir belediyesinin sınırları valilik binası merkez kabul edilerek yarıçapı 20 kilometre olan dairenin sınırlarına genişletildi.[37] 2008 yılında çıkarılan 5747 sayılı yasa ile ilde yeni ilçeler kuruldu.[38] 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı yasa ile 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları oldu.[39]

Kasım 1942'de çıkarılan Varlık Vergisi Yasası'yla birlikte Türkiye'de özellikle gayrimüslimleri etkileyen bir süreç yaşandı. Belirlenen borçları bir ay içinde ödemeyenler[40] Aşkale ve Erzurum'daki çalışma kamplarına yollanarak çeşitli işlerde çalıştırıldılar. Ocak 1943'teki ilk kafile gönderilecekleri çalışma kampları için Aşkale'ye doğru trenle gitti. Aşkale'ye ilk gelen gayrimüslim kafilelerin sayısı nedeniyle yer problemleri ortaya çıkması üzerine devamında yola çıkan kafileler Erzurum'a gönderildi. Aşkale ve Erzurum'da kalan mükellefler, Ağustos 1943'te yük vagonlarına bindirilerek Eskişehir'e yollandı. Varlık Vergisi mükellefi olan gayrimüslimler, Aşkale'de karayolundaki karları temizlemiş; Erzurum'da karayolunun kardan kapanmasını engellemiş, şehrin sokaklarını süpürmüşlerdi.[41] Çoğu yaşı büyük olan 20'yi aşkın gayrimüslim mükellef ise Erzurum'da öldü.[42] Gayrimüslimlerden ödeyemeyecekleri kadar ağır vergilerin istenmesi nedeniyle tepki çeken Varlık Vergisi,[43] gerek yurt içinde, gerek ise yurt dışında çeşitli eleştirilere yol açtı.[44][45]

Coğrafya

değiştir

Erzurum'un, çevresi dağlarla çevrilidir. Erzurum yüksek bir yaylanın güneybatı bölümünde yer alır. Şehir merkezi Palandöken dağlarının Batı ve Güney kısım eteğinde kuruludur. Şehrin batısı ve kuzeyi açık, ova görünümündedir. Erzurum il geneli dağlarla çevrilidir. Anadolu'da deniz seviyesinden 1959 metre yükseklikteki tek büyük yerleşim yeridir. Yerleşme alanı yer yer 2000 metreye kadar yükselen bir ova üzerinde bulunur. Bölge kuzeyde Dumlu, güneyde Palandöken Dağları ile çevrilidir. Erzurum'dan geçen İpek Yolu ve verimli ovaları bölgenin tarih boyunca yerleşme alanı olarak seçilmesinde önemli rol oynamıştır.

Coğrafi konum

değiştir


İklim

değiştir
  Erzurum iklimi  
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
En yüksek sıcaklık (°C) 8,0 10,6 21,4 26,5 29,1 32,2 35,6 36,5 33,3 27,0 17,8 14,0 36,5
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) −4 −2,4 2,9 11,2 16,9 21,9 26,7 27,3 22,7 15,3 6,7 −1 12,0
Ortalama sıcaklık (°C) −9,3 −7,9 −2,3 5,5 10,6 14,9 19,3 19,4 14,6 8,0 0,7 −6,1 5,6
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) −14,3 −13 −6,9 0,1 4,1 7,1 11,0 10,8 6,0 1,5 −4,3 −10,6 −0,7
En düşük sıcaklık (°C) −36 −37 −33,2 −22,4 −7,1 −5,6 −1,8 −1,1 −6,8 −14,1 −34,3 −37,2 −37,2
Ortalama yağış (mm) 19,6 23,1 32,0 51,5 70,3 46,7 25,8 16,5 22,5 46,8 30,7 20,5 406
Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü[46]


Nüfus

değiştir
Bu veriler Erzurum ilinin şehir merkezinin nüfus verileridir. İl nüfusu için Erzurum (il) sayfasına bakınız.
Yıl Toplam Şehir Kır
1927[47] 78.134 31.457 46.677
1935[48] 92.538 33.104 59.434
1940[49] 90.676 47.613 43.063
1945[50] 109.998 50.875 59.123
1950[51] 127.186 53.353 73.833
1955[52][a] 145.864 75.371 70.493
1960[53] 152.900 90.069 62.831
1965[54] 174.155 105.317 68.838
1970[55] 202.319 133.444 68.875
1975[56] 232.428 162.973 69.455
1980[57] 262.622 190.241 72.381
1985[58] 307.411 246.053 61.358
1990[59][b] 270.006 242.391 27.615
2000[60] 389.619 361.235 28.384
2007[61] 348.156 338.073 10.083

2008 yılında merkez ilçe Palandöken ve Yakutiye ilçelerine ayrılmıştır ve Aziziye ilçesi de büyükşehir sınırlarına girmiştir. Bu ilçelerle birlikte il merkezi nüfusu aşağıdaki gibidir.

Yıl Nüfus
2008[62] 359.752
2009[63] 368.146
2010[64] 367.250
2011[65] 382.383
2012[66] 384.399

2012 yılında ilin tamamı büyükşehir sınırlarına girmiştir.

Belediye Başkanları

değiştir
 
Erzurum Valiliği
 
Erzurum Büyükşehir Belediyesi
Sıra Erzurum Belediye Başkanları Tarih
1 Şerif Bey
2 Mehmet Nafiz Dumlu 1924-1927
3 Zakir Bey 1927-1930
4 Seyfullah Bey 1930-1933
5 Mustafa Durak Sakarya 1933-1935
6 Salim Altuğ 1935-1938
7 Şevket Arı 1938-1940
8 Mehmet Mesut Çankaya 1940-1945
9 Kâzım Yurdalan 1943-1949
10 Şevket Arı 1950-1951
11 Lütfü Yalım 1951-1953
12 Samih Korukçu 1953-1955
13 Edip Somunoğlu 1955-1960
14 Hilmi Nalbantoğlu 1964-1968
15 Selâhattin Ozan 1968-1973
16 Orhan Şerifsoy 1973-1977
17 Nihat Kitapçı 1977-1984
18 Necati Güllülü 1984-1989
19 Mehmet Ali Ünal 1989-1994
20 Ersan Gemalmaz 1994-1999
21 Mahmut Uykusuz 1999-2004
22 Ahmet Küçükler 2004-2014
23 Mehmet Sekmen 2014-

[67]

Eğitim

değiştir

Erzurum'da yüksek öğretim alanında:

İlk ve orta seviyede eğitim-öğretim:

Yaygın eğitim ise Halk Eğitim Merkezi aracılığıyla yürütülmektedir.

Kardeş şehirler

değiştir

Erzurum'un dokuz şehirle kardeş şehir anlaşması bulunmaktadır.[68]

Ayrıca bakınız

değiştir

Notlar

değiştir
  1. ^ Çat ilçesinin kurulması ile kır nüfusu azalmıştır.
  2. ^ Ilıca (Aziziye) ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.

Kaynakça

değiştir
Özel
  1. ^ İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, İstanbul, Ercan Matbaası, 1960, s. 11-12.
  2. ^ Fütûh, s. 282
  3. ^ İslam Ansiklopesi, cilt: 11; s. 321.
  4. ^ a b Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.189
  5. ^ Maqbul Ahmad: C. E. Bosworth ve M. S. Asimov (Yayımcı): History of Civilizations of Central Asia. Cilt IV, Bölüm 2, Paris 1992, s. 221.
  6. ^ Anadolu'nun Önsözü Erzurum, Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2. baskı, Erzurum Tarihi, s. 9
  7. ^ Erzurum Valiliği, İl Millî Eğitim Müdürlüğü, Erzurum Tarihi 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 20 Haziran 2012 tarihinde erişilmiştir.
  8. ^ a b c Rehber Ansiklopedi, Cilt 5, s.190
  9. ^ Diyanet İslam Ansiklopedisi, cilt: 11, s. 323
  10. ^ İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, İstanbul, Ercan Matbaası, 1960, s. 118-119.
  11. ^ Reşad Ekrem Koçu, Tarihimizde Garip Vakalar, Varlık Yayınları, s. 120.
  12. ^ Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt 4, Yeditepe Yayınları, s. 54.
  13. ^ Mithat Sertoğlu, IV Murad, Kültür ve Türizm Bakanlığı Yayınları, s. 26.
  14. ^ Kâtip Çelebi, Mizanül-Hakk Fi İhtiyari'l Ehakk, Yayına Hazırlayan: Orhan Şaik Gökyay, Tercüman, s. 113.
  15. ^ Meydan Larousse: Büyük Lugat ve Ansiklopedi, Cilt: 1, "Abaza Mehmed Paşa" maddesi.
  16. ^ NTV Tarih, Aralık 2011, s. 58.
  17. ^ William J. Griswold, Anadolu'da Büyük İsyan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 175.
  18. ^ Edward W.,Allen D.,Muratoff P. -"Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border ..."ingilizce bölümurl =http://books.google.com.tr/books?id=oDb6P0HXwIcC&pg=PA141&dq=battle+of+zivindag&hl=tr&sa=X&ei=nwDxTpCDAorssgaDr8nxDw&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=battle%20of%20zivindag&f=false 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  19. ^ [1] 23 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bkz.Bulgar vikipedisi-Kızıltepe Muharebesi
  20. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2012. 
  21. ^ Yves Ternon, Ermeni Tabusu, Belge Yayınları s. 95.
  22. ^ Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, s. 42
  23. ^ Baskın Oran, Tükiyeli Gayrimüslimler Üzerine Yazılar, İletişim Yayınları, s. 316.
  24. ^ François Georgeon, Sultan Abdülhamid, Homer Yayınları, s. 339.
  25. ^ Wolfgang Gust, Alman Belgeleri, Alman Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşiv Belgeleri, Belge Yayınları, s. 29.
  26. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Tver9 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  27. ^ a b Tverdohlebof 1918, 11-12.
  28. ^ Demirel, Muammer. Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve çevresinde Ermeni hareketleri, 1914-1918 (1996), Genelkurmay Basımevi, sf.97 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  29. ^ Türközü, Halil Kemal. Armenian atrocity according to Ottoman and Russian documents (1986), Institute for the Study of Turkish Culture, sf.72 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.: "In brief, the victims of Erzurum massacre, including aged men women and children totaled at 8000."
  30. ^ Tverdohlebof 1918, 30
  31. ^ a b Tverdohlebof 1918, 5-6
  32. ^ a b Tverdohlebof 1918, 8
  33. ^ http://www.zaman.com.tr/gundem_aziziye-belediyesinden-vefa-ornegi_2166492.html 4 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Zaman
  34. ^ http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews.aspx?DocID=6234784 4 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Hürriyet
  35. ^ http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/makale22.html 27 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. MAKALELER Doğu Anadolu'da Türk Soykırımı ve Ermeniler, Doç. Dr. Erol KÜRKÇÜOĞLU
  36. ^ "Karar Sayısı: KHK/504" (PDF). 29 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014. 
  37. ^ "Kanun No. 5216". 1 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014. 
  38. ^ "Kanun No. 5747". 8 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014. 
  39. ^ "Kanun No. 6360". 15 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2014. 
  40. ^ İsmail Cem, Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi, Can Yayınları: 17. basım: 2007, İstanbul, s. 291.
  41. ^ Yorgo Hacıdimitriadis'in Aşkale-Erzurum Günlüğü, Yayına Hazırlayan: Ayhan Aktar, s. 8.
  42. ^ Rıdvan Akar, Varlık Vergisi Kanunu, Belge Yayınları, s. 108.
  43. ^ Mina Urgan, Bir Dinozorun Anıları, Yapı Kredi Yayınları, s. 67.
  44. ^ Zafer Toprak, “Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Finansal Yapı,” Bugünün Bilgileriyle Kemal’in Türkiye’si - La Turquie Kamâliste, İstanbul; Boyut Yayıncılık, 2012, s. 118-125.
  45. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2012. 
  46. ^ "Resmî İstatistikler - Erzurum". Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 12 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2016. 
  47. ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021. 
  48. ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  49. ^  . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016. 
  50. ^  . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  51. ^  . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  52. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  53. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  54. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  55. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  56. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  57. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  58. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  59. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  60. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  61. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  62. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  63. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 11 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  64. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  65. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  66. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  67. ^ "Erzurum Büyükşehir Belediyesi resmi sitesi, ESKİ BAŞKANLAR". Erişim tarihi: 2 Haziran 2012. [ölü/kırık bağlantı]
  68. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
Genel

Dış bağlantılar

değiştir
 
Wikimedia Commons'ta Erzurum ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Erzurum&oldid=34173559" sayfasından alınmıştır