Hint Hilâfet Hareketi

Hint Müslüman Hareketi olarak da anılan Hint Hilâfet Hareketi (1919-1924), Sünni Müslümanların lideri kabul edilen Osmanlı halifesini etkin bir siyasi otorite haline getirmek amacıyla Şevket Ali, Muhammed Ali Cevher, Hakim Ecmel Han^[1]^[2] ve Ebul Kelam Azad^[3] liderliğindeki Britanya Hindistanı Müslümanları tarafından başlatılan pan-İslamcı bir siyasi protesto kampanyasıydı. Hareket, Türkiye'nin daha olumlu bir diplomatik mevki kazandığı ve laikliğe yöneldiği 1922 sonlarında çöktü. 1924'e gelindiğinde Türkiye halifenin rolünü ortadan kaldırdı.^[4]

Arka plan

Osmanlı padişahı II. Abdülhamid (1842-1918), Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Müslümanlar üzerinde egemenliğini kaybetmemek ve demokratik muhalefeti yurtta ezmek amacıyla pan-İslamcı programını başlattı. 19. yüzyılın sonlarında Hindistan'a Cemaleddin Efganî'yi elçi olarak gönderdi.^[5] Osmanlı hükümdarının politikası Hint Müslümanlar arasında dini tutku ve sempati uyandırdı. Halife olarak Osmanlı padişahı, dünyadaki tüm Sünni Müslümanların dini ve siyasi lideriydi ancak bu otorite hiçbir zaman gerçek anlamda kullanılmadı.

Çok sayıda Müslüman dini lider, halifelik adına farkındalığı yaymak ve Müslüman katılımını geliştirmek için çalışmaya başladı. Müslüman dini lider Mevlana Mahmud Hasan, Osmanlı İmparatorluğu'nun desteğiyle İngilizlere karşı ulusal bir bağımsızlık savaşı düzenlemeye çalıştı.

II. Abdülhamid, Jön Türk Devrimi tarafından İkinci Meşrutiyet döneminin başlangıcına işaret eden anayasal monarşiyi restore etmek zorunda kaldı. Yerine kardeşi V. Mehmed (1844-1918) geldi ancak devrimi takiben Osmanlı İmparatorluğu'ndaki gerçek güç İttihat ve Terakki'deydi. Hareket Şubat 1920'deki Londra Konferansı'na konu oldu ancak milliyetçi Araplar bunu Arap topraklarındaki İslam nüfuzunun devamına tehdit olarak gördüler.^[6]

Parçalanma

I. Dünya Savaşı sırasında İttifak Devletleri'nin yanında olan Osmanlı İmparatorluğu büyük bir askeri yenilgiye uğradı. Versay Antlaşması (1919) bölgesel boyutunu kısıtladı ve siyasi etkisini azalttı ancak muzaffer Avrupalı güçler Osmanlı padişahının halifelik rolünü koruma sözü verdi. Buna karşın Sevr Antlaşması (1920) uyarınca Filistin, Suriye, Lübnan ve Irak imparatorluktan kopmuştu.

Türkiye içinde, Anadolu Hareketi olarak bilinen ve ilerici, laik ve milliyetçi karakteri daha da belirginleşecek bir direniş hareketi ortaya çıktı. Türk Kurtuluş Savaşı (1919-1923) sırasında Mustafa Kemal Paşa (Atatürk) liderliğindeki vatanseverler, Sevr Antlaşması'nı Lozan Antlaşması (1923) ile kaldırdı. Cumhuriyet Devrimi sırasında, 1924'te, Türkiye halifelik makamını kaldırmış ve Türkiye içindeki yetkilerini Türkiye Büyük Millet Meclisine devretmiştir.

Güney Asya'da Hilâfet Hareketi

Her ne kadar İslam dünyasında halifelik adına siyasi faaliyetler ve kitlesel patlamalar ortaya çıksa da, en önemli faaliyetler Hindistan'da gerçekleşti. Önde gelen bir Oxford eğitimli Müslüman gazeteci Mevlana Muhammed Ali Cevher, İngilizlere karşı direnişi savunduğu ve halifeliği desteklediği için dört yıl hapis yattı. Türk Kurtuluş Savaşı'nın başlangıcında Müslüman dini liderler, Avrupalı güçlerin halifeliği muhafaza etmek istememesinden korkuyorlardı. Hindistan'daki bazı Müslümanlara göre, Türkiye'deki diğer Müslümanlara karşı savaşmak için İngilizler tarafından askere alınma ihtimali korkunçtu.^[7] Kurucularına ve takipçilerine göre, Hilâfet Hareketi dini bir hareket değil, Türkiye'deki diğer Müslümanlarla bir dayanışma gösterisiydi.^[8]

Muhammed Ali ve kardeşi Mevlana Şevket Ali, Pir Gulam Müceddid Serhendi Şeyh Şevket Ali Sıddıkvi, Dr. Muhtar Ahmed Ensarî, Reis'ül-Muhacirin Avukat Can Muhammed Cuneco, Hasret Mohani, Seyyid Ataullah Şah Buhari, Mevlana Ebul Kelam Azad ve Dr. Hakim Ecmal Han, Tüm Hindistan Hilâfet Komitesi'ni kurdu. Örgüt, Lucknow, Hindistan'da, toprak ağası Şevket Ali Sıddıkvi'nin evinde kuruldu. Müslümanlar arasında siyasi birlik kurmayı ve halifeliği korumak için etkilerini kullanmayı amaçlıyorlardı. 1920'de, İngilizleri hilâfeti korumaya ve Hint Müslümanları bir araya getirip İngilizleri bu amaçla sorumlu tutmaya çağıran Hilâfet Manifestosu'nu yayımladılar.^[9] Bengal'deki Hilâfet Komitesi, Muhammed Ekrem Han, Manirüzzaman İslamabadi, Muciburrahman Han ve Çitarancan Das'ı içeriyordu.^[10]

1920'de Hilâfet Hareketi liderleri ile Hindistan'ın en büyük siyasi partisi ve milliyetçi hareketi olan Hindistan Ulusal Kongresi arasında bir ittifak kuruldu. Kongre lideri Mohandas Karamçand Gandi ve Hilâfet Hareketi liderleri, Hilâfet Hareketi ve Swaraj Hareketi'nin amaçları için birlikte çalışmaya ve savaşmaya söz verdiler. İngilizler üzerindeki baskıyı artırmaya çalışan Hilâfetçiler, ülke çapında kitlesel, barışçıl sivil itaatsizlik kampanyası olan işbirliği dışı hareketin önemli bir parçası oldular. Hilâfetçilerin desteği Gandi'ye ve Kongre'nin mücadelede Hindu-Müslüman birliğini sağlamasına yardımcı oldu. Dr. Ensarî, Mevlana Azad ve Hakim Ecmel Han gibi Hilâfet Hareketi liderleri de kişisel olarak Gandi'ye yakınlaştılar. Bu liderler 1920 yılında Müslümanlar için bağımsız eğitim ve sosyal gençleşmeyi teşvik etmek amacıyla Camia-yı Milliye-yi İslamiye'yi kurdular.^[11]

Çöküş

İngilizlerle görüşmek ve faaliyetlerini sürdürmekle birlikte, Müslümanlar Hindistan Ulusal Kongresi, Hilâfet Hareketi ve Tüm Hindistan Müslüman Birliği teşkilatlarında bölündükçe Hilâfet Hareketi zayıfladı.^[12] Son darbe, bağımsız Türkiye'de ilerici, laik bir cumhuriyet kurmak için Osmanlı yönetimini deviren Mustafa Kemal Paşa'nın güçlerinin zaferiyle geldi. Halifelik makamını kaldırdı ve Hintlerden yardım istemedi.^[13]

Hilâfet Hareketi liderliği farklı siyasi çizgilere bölündü. Seyyid Ataullah Şah Buhari, Çavdhuri Efzelhak'ın desteğiyle Meclis-i Ahrar-ı İslam'ı kurdu. Dr. Ensarî, Mevlana Azad ve Hakim Ecmel Han gibi liderler Gandi ve Hindistan Ulusal Kongresi'nin güçlü destekçileri olarak kaldılar. Ali kardeşler Tüm Hindistan Müslüman Birliği'ne katıldı. Birliğin kitlesel çekiciliğinin ve ardından gelen Pakistan Hareketi'nin büyümesinde önemli bir rol oynayacaklardı. Bunlarla birlikte, Türkiye'nin hilâfeti kaldırmasının ardından 1931'de Kudüs'te halifelik hakkında ne yapılması gerektiğini belirlemek için bir hilâfet konferansı düzenlendi.^[14]

Miras

Hilâfet Hareketi tartışmalara ve güçlü görüşlere yol açtı. Eleştirmenler tarafından, pan-İslamcı, köktendinci bir platforma dayanan ve Hint bağımsızlık davasına kayıtsız kalan politik ajitasyonlardan biri olarak kabul edilir. Hilâfet Hareketi eleştirmenleri, hareketin Hindistan Ulusal Kongresi ile ittifakını bir çıkar evliliği olarak görürler. Hilâfet Hareketi savunucuları bunu Hindistan'daki işbirliği hareketine ve Hindu-Müslüman ilişkilerini geliştirmede önemli bir kilometre taşına götüren bir kıvılcım olarak görürken, Pakistan ve Müslüman ayrılıkçılık savunucuları bunu ayrı bir Müslüman devletin kurulmasına yönelik önemli bir adım olarak görüyorlar. Ali kardeşler Pakistan'ın kurucu babaları olarak kabul edilirken, Azad, Dr. Ensarî ve Hakim Ecmel Han Hindistan'da ulusal kahramanlar olarak yâd edilmektedir.

Kaynakça

^ Hussain, Intezaar. Ajmal e Azam.
^ Andrews, C.F (1922). Hakim Ajmal Khan.
^ "Khilafat movement | Indian Muslim movement | Britannica.com". 8 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.
^ Gail Minault, The Khilafat Movement: Religious Symbolism and Political Mobilization in India (1982).
^ Ahmed, Sufia. "Khilafat Movement". Banglapedia. Bangladesh Asiatic Society. 3 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2017.
^ Sankar Ghose (1991). Mahatma Gandhi. Allied Publishers. ss. 124-26. 3 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.
^ Buna karşın, aynı zamanda Kuzey Pencap ve Kuzeybatı Sınır Eyaleti'nin bir kısmından çok sayıda Müslüman'ın I. Dünya Savaşı'nda Britanya Hindistanı Ordusu'nda hizmet etmek için etkin gönüllü olduklarına dikkat edilmelidir.
^ A. C. Niemeijer (1972). The Khilafat movement in India, 1919-1924. Nijhoff. s. 84.
^ Gail Minault, The Khilafat movement, s. 92
^ Razzaq, Rana. "Khan, Mohammad Akram". Banglapedia. Bangladesh Asiatic Society. 1 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2016.
^ Gail Minault, The Khilafat movement, s. 69
^ Gail Minault, The Khilafat movement, s. 184
^ Gail Minault, The Khilafat movement, s. 205
^ Vali Nasr, The Shia Revival, Norton, (2006), s. 106

[1] Hussain, Intezaar. Ajmal e Azam.

[2] Andrews, C.F (1922). Hakim Ajmal Khan.

[3] "Khilafat movement | Indian Muslim movement | Britannica.com". 8 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.

[4] Gail Minault, The Khilafat Movement: Religious Symbolism and Political Mobilization in India (1982).

[:1-5] Ahmed, Sufia. "Khilafat Movement". Banglapedia. Bangladesh Asiatic Society. 3 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2017.

[6] Sankar Ghose (1991). Mahatma Gandhi. Allied Publishers. ss. 124-26. 3 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2020.

[7] Buna karşın, aynı zamanda Kuzey Pencap ve Kuzeybatı Sınır Eyaleti'nin bir kısmından çok sayıda Müslüman'ın I. Dünya Savaşı'nda Britanya Hindistanı Ordusu'nda hizmet etmek için etkin gönüllü olduklarına dikkat edilmelidir.

[8] A. C. Niemeijer (1972). The Khilafat movement in India, 1919-1924. Nijhoff. s. 84.

[9] Gail Minault, The Khilafat movement, s. 92

[:0-10] Razzaq, Rana. "Khan, Mohammad Akram". Banglapedia. Bangladesh Asiatic Society. 1 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2016.

[11] Gail Minault, The Khilafat movement, s. 69

[12] Gail Minault, The Khilafat movement, s. 184

[13] Gail Minault, The Khilafat movement, s. 205

[14] Vali Nasr, The Shia Revival, Norton, (2006), s. 106

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]