Polsko
Polsko, Polsko Republika (pol. Rzeczpospolita Polska, IPA: /ˈpɔlska/) – państwo we szczodkowyj Ojropje, nad Bałtyckim Morzym. Je we dorzyczu Wisły a Uodry. Stolicům państwa je Warszawa.
| Rzeczpospolita Polska Polsko Republika | |||||
| |||||
| Hymn: Mazurek Dąbrowskiego (Mazurek Důmbrowskigo) | |||||
| |||||
| Kůnstytucyjo | Kůnstytucyjo Rzeczypospolitej Polskij | ||||
| Uoficjalno godka | polsko godka¹ | ||||
| Używane godki | polsko godka, ślůnsko godka, kaszubsko godka | ||||
| Stolica | Warszawa | ||||
| Polityczny systym | Republika dymokratyczny | ||||
| Zorta państwa | Dymokracyjo parlamyntarno | ||||
| Gowa państwa | Prezydynt RP Andrzej Duda | ||||
| Przikludziorz regjyrunku | Prezes Rady Mińistrůw Donald Tusk | ||||
| Wiceprymjery | Władysław Kosiniak-Kamysz | ||||
| Rozlygowańy • cołkowity • strzůdlůndowe wody |
69. we śwjeće 312 679 km² | ||||
| Liczba ludźi (30 czyrwca 2013) • cołkowito • gynstość zaludńyńo • narodowośći |
34. we śwjeće 38 502 396[1] 123 osůb/km² Poloki: 96,7% Ślůnzoki 2,2% | ||||
| Zjydnoczyńy | tajli zachodńosłowjańskich plymjůn (tzw. polske plymjůna) uod kśyńća Polan – Mjyszka I s dynastyje Pjastůw kole 960 | ||||
| Suwerynno nazod • ogłoszyńy • uznańy | uod Mjymcůw i Austro-Madźarůw 7 paźdźerńika 1918 11 listopada 1918 | ||||
| Religijo (głůwno) | rzimski katolicyzm | ||||
| Waluta | Złoty (PLN, zł) | ||||
| Czasowo zůna | UTC +1 – źima UTC +2 – lato | ||||
| Kod ISO 3166 | PL | ||||
| Necowo důmyna | .pl | ||||
| Automobilowy kod | PL | ||||
| Telefůniczny kod | +48 | ||||
| Autůnůmiczne terytoryja | |||||
| |||||
| ¹ Do tygo, uoficjalnie za půmocńicze godki zostoły uznane: bjołorusko w 5 gmińy, kaszubsko w 2 gminach, litewsko w 1 gmińy i mjymjecko we 22 gminach ² Je to plac terytorjům Polski, czyli lůndowygo wjyrchu (wroz s wodůma strzrůdlůndowymi) – 311 888 km², wjyrchu morskych wewnyntrznych wodůw – 2005 km², a terytorjalnygo morza – 8682 km². Admińistracyjny wjyrch Polski – 312 679 km², kery je nojczyńśći podawany we roztomajtych zdrzůduach, to wjyrch we grańicach admińistracyjnych wojewůdztw a poza uobszarym lůndowym uobjymywo tajla morskych wewnyntrznych wodůw (Wiślany Zalyw, Sztetiński Zalyw, uobszary wůd portůw) [zdrzůduo: GUS]. | |||||
Noleży do Ojropejskij Uńije, Sztrefy Schengen, Uorganizacyje Zjydnoczůnych Norodůw, NATO a inkszych mjyndzynarodowych uorgańizacyjůw.
Mjano
edytujMjano Polsko je używane uod XI stoleća. Pochodźi uod mjana słowjańskego plymjůna Polanůw kerzy mjyszkali we Wjelgopolsce. Dawnyj używano łaćinskych mjanůw terra Poloniæ – Polska źymja lub tyż Regnum Poloniæ – Polske Krůlestwo.
Gramatikowo mjano Polsko (Polska) składo śe ze dwůch tajli: rdzyńa pol (uod „pole”), co uoznaczo uotwarto przestrzyń lub tyż uprowne pole a przymjotńykowego formantu -ska. Tyn formant je charakterystyczny dla słowjańskych a polskych mjanůw przestrzynnych a mjejscowych[2]. Końcůwka wystympuje tyż we rodźimych mjanach innych słowjańskych państwůw, np. Czesko Republika – Česko, Słowacyjo – Slovensko, Chorwacyjo – Hrvatska.
Gyszichta
edytujPjyrsze znoki pojawjeńo śe czowjeka we Polsce uoddykńynto we uokolicach Wjelgich Kůńczycůw na Ślůnsku Ćeszyńskim (uokoło 800 tyśůncůw lot tymu) a we uokolicach Strzygůńa na Dolnym Ślůnsku (bůły tam kamjynne werkcojgi ze uůn. 500 tys. lot tymu[3]).
Jako symboliczny anfang państwowośći polskej uznowo śe jeji krzest, kery kśůnże polski Mjyszko I dostoł we 966 roku. We grańicach polskego kreju pode włodańym Mjeszka I były: Wjelgopolsko, Mazowsze, tajla Půmorza ze Gdańskem, Ślůnsk a Małopolsko.
Pjyrszym władcům Polski, kery został koronowany, był syn Meszka I – Bolesław Chrobry. Bolesław przikuplowoł ku Polsce Łużyca, Morawa, Słowacyjo a Czerweńske Grůdy.
We lotach 1010 a 1017 mjymjecki kajzer Hajnel II Śwjynty napadoł na zachodńo tajla polskeho Ślůnska. We 1038 kśůnże czyski Brzetysław I napodł a prziłůnczůł tajla Ślůnska po lewyj zajće Uodry do Czechůw. Ńyskorzi po 12 lotach krůl Kaźimjyrz I Uodnowićel zdobůł zaś cołki Ślůnsk lo Krůlestwa Polskego. Do 1106 roku bůło wjela wojyn Polski ze Czechůma, potym s mjymjeckim cesarzym Hajnlym V.
We 1138 testamynt Bolesława Krziwoustego napoczůn uoztajlowańe dźelńicowe Polski. Ślůnsk a lubusko źymje dostoł jigo nojstarszi syn Władysław II Wygnańec, Mazowsze dostoł Bolesław IV Kandrzawy, a zachodńo Wjelgopolske dostoł Mjyszko III Stary.
4 lipca 1569 we Lublińe Polsko a Litwa utworziły państwo Rzeczpospolita Uobojga Norodůw.
We latach 1648–1657 na Ukrajińe trwało powstańa przećiwko Rzeczypospolityj.
Uod 1795 Polska bůła pod zaborůma, a jeji terytoryjům potajlowano mjyndzy Rusyjo, Austrijo a Prusy. Uod 29 listopada 1830 do 23 paźdźerńika 1831 trwoło powstańe listopadowe a uod 22 styczńa 1863 do paźdźerńika 1864 trwoło powstańe styczńjůwe przećiwko Rusyji. Samostanowjyńy uodzyskoła uod Mjymcůw a Austro-Wynger po kůńcu I wojny śwjatowyj 11 listopada 1918.
1 wrześńa 1939 przez angrif Mjymcůw na Polsko uozpoczyła śe II wojna śwjatowo. 17 wrześńa na Polsko ruszył Sojusz Socjalistycznych Sowjeckich Republik. Warszawa kapitulacyjowało 28 wrześńa. Do 1945 Polsko było pod uokupacyjům mjymjeckům. Uod 1 do 3 paźdźerńika 1944 trwało powstańe warszawske.
1945–1989 bůł sam uokres, kej u władzy bůły kůmůńisty, 1952–1989 mjanowoło śe to Polsko Ludowo Republika. Uod 1989 zaś ustrůj dymokratyczny. Uod 1 moja 2004 Polsko je człůnkem Ojropejskij Uńije.
Geografijo
edytujPolsko zajmuje 9. mjejsce we Ojropje pod wzglyndym placu (312 696 km²) a 8. pod wzglyndym liczby ludźi (38 386 000). Na śwjoćie Polsko zajmuje 69. mjejsce pod wzglyndym placu a 36 pod wzglyndym liczby ludźi. Cołkowito dugość lůndowyj grańicy Polski wynośi 3071 km. Dugość wybrzeża polskego wynośi aże 440 km. Nojwjynkszo gůra Polski sům Rysy (2 499 m n.p.m.) we Tatrach.
Polsko grańica mo nastympujůncymi państwami:
- na zachodźe:
Mjymcy (467 km)
- na połedńu:
Czesko Republika (796 km)
Słowacyjŏ (541 km)
- na wschodźe:
- na půłnocy:
Litwa (104 km)
Rusyjo (ze uobwodym kalińingradzkym, 210 km)
a bez grańica morsko (grańica jedźinyj ekůnůmicznyj sztrefy) s Dańijům a Szwecyjům.
Podźoł admińistracyjny
edytujUod 1 styczńa 1999 Polsko podźelůno je na:
- 16 wojewůdztw
- 380 krysůw, we tym:
- 2477 gminůw, we tym:
- 302 mjejskich
- 638 mjejsko-wjejskich
- 1537 wjejskich
Przipisy
- ↑ Główny Urząd Statystyczny, dane na dzień 30.06.2013
- ↑ Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 227, ISBN 83-01-00995-0, OCLC 830212208.
- ↑ Rościsław Żerelik, Dzieje Śląska do 1526 roku, w: M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wrocłow 2002, z. 19.
| Państwa Ojropy | |||
|
Albańijo • Andora • Austrijo • Belgijo • Bjołoruś • Bośńa a Hercegowina • Bułgaryjo • Chorwacyjo • Czesko Republika • Czorno Gůra • Dańijo • Estůńijo • Finlandyjo • Francyjo • Grecyjo • Irlandyjo • Islandyjo • Italijo • Liechtenstein • Litwa • Luksymburg • Łotwa • Madźary • Malta • Mjymcy • Mołdawijo • Můnako • Norwygijo • Ńiderlandy • Polsko • Portugalijo • Půłnocno Macedůńijo • Rusyjo • Růmůńijo • San Marino • Słowacyjo • Słowyńijo • Syrbijo • Szpańijo • Szwecyjo • Szwajcaryjo • Turcyjo • Ukrajina • Watykůn • Wjelgo Brytańijo | |||