Ślůnsko godka

Godka mo kupa roztůmajtych mjanůw, używanych rzodźi lebo czyńśći. W Internecu nojbarzi popularne je ślůnsko godka. Drugim używanym tyż je przimjotńik ślůnski, kery pochodźi uod wyrażyńo "jynzyk ślůnski" (samo słowo jynzyk je we tym znaczyńu rzodke); podańy je we godce gůrno- a dolnosorbskij, kaj używo śe uokryślyńůw hornjoserbski a dolnoserbski, nale słowo godka mo śe tam jako reč a rěc a je babskij zorty).

Roz za kedy trefjo śe tyż pojstrzůd rodźimych ludźi używajůncych godki uokreślyńa: pů naszymu, ślůnsko rzecz, prawjyńy, rzůndzyńy, ślůnsko mowa (tyż mołwa).

Skiż tygo, co ślůnski ńy mo statusa godki we przekůnańu ńykerych polskich godkoznowcůw, godo śe uů ńij dialekt śląski (ślůnski djalekt) a roz za czas tyż gwara śląska (ślůnsko gwara).

Nojczyńśći mjano lo godki pochodźi uod łaćinskigo mjana Ślůnska - Silesia. Bestůż je na tyn przikłod Silesian language (angelsko godka), Langue silésienne (francusko godka), Sziléziai nyelv (madźarsko godka) a Сілезька мова (ukrajińsko godka). Ńykere godki zaadaptowały mjano zy mjymjeckigo Schlesien, jako bajszpil Šlešćina (gůrnosorbsko godka), Schlesisk (norwesko godka) a Шлезиски јазик (macedůńsko godka). We czeskij godce pado śe Slezský jazyk abo Slezština.

 

We godce ślůnskij do śe normalńy wyrůżńić 7 samogłoskůw, nale we ńykerych djalyktach sům tyż jake samogłoski szpecyjolne.

Podstawowo systema samogłoskowo rozrůżńo samogłoski [a], [e], [ɛ], [i], [ɔ], [o], [u], [ɨ], szkryflanych kej a, e, e, i, o, ů, u a y.

Ćeszyński djalekt, glywicki djalekt, kluczborski djalekt a uopolski djalekt mojům tyż nosowe y, uoznaczůne kej [ɨ̃].

 

Pjyrszym hanszriftym, na kery śe przistowo, iże we ńim uostała użyto ślůnsko godka, je Kśynga hynrykowsko (Hańcowy Festbuch)^[5]. Padze tam wywołane zdańe dai ut ia pobrusa a ti poziwai, kere uoznoczo dej, dyć jo pobrusza, a ty poczywej (pol: daj, niech ja pomielę, a ty odpocznij). Bezto, co tyn zac barźi podany je na ślůnsko godka, pokozała śe starość, eli je to blank ślůnski abo polski, a jużći strzedńowjeczny miszůng tych godek.

Za pjyrsze, mjano ligwa Sleziana (ślůnsko godka) przekozało śe we chrůńice jydnygo żagańskygo klosztora, mjanowanyj Catalogus abbatum Saganensium a kero uostała naszkryflano za XIV wjeka (postrzůd rokůma 1392 a 1422).^[6]

W teroźńich czasach zaboczyć śe do chudoba a pomjyrańy ślůnskij godki pod ajnflusym polskij^[7]. Ńykere gramatikowe kůnstrukcyje charakterystyczne lo ślůnskigo, mjyńo śe na wszechuobecny polski, ntp. mjast Być na wjelaś rokůw stary godo śe czynsto Mjeć ileś lot. Ślůnsko godka rygjůnalno mo śe tyż u ńykerych kej godka ludźi bez ausbildůnga a ńyuoklanych^[8].

Atoli ślůnsko godka tam, kaj je we użyću, ńy mo uoficyjalnygo statusa, to dźynki internecowi po prowdźe terozki uodżywo. Brano je tyż do ryklamůw^[9]. Ze godki potocznyj uoddźylo śe typowy slang, powstajům nowe uokreślyńa, kej na tyn przikuod mobilńok (pol. telefon komórkowy) lebo szlustydźyń (pol. weekend)^[10].

We 2007 zaczůn fungować ferajn Pro Loquela Silesiana, kery dowo se za cyl pjastowańy a průmowańy ślůnskij godki. Postrzůd jigo założyćelůw je m.in. Bogdan Kallus, autor "Słownika gůrnoślůnskij godki", Mirosław Syniawa, kery we 2007 roku narychtowoł tekst internecowego dyktanda we ślůnskij godce, a Rafał Adamus, ekůnůmista ze Chorzowa^[11].

Na formowańy śe słowńictwa godki ajnflus mjały pożyczki ze godek: polskij, czeskij (a rodszy morawskij, fůngůjůncygo dowńij kej uodrymbno godka), mjymjeckij (tajli s germańskigo djalyktu ślůnskigo, ńiźli ze standardowygo mjymjeckigo) a tyż słowackij. W godce ty przewożo zdrzůdłosłůw zachodńo-słowjański. Srogo tajla wyrażyńůw bliższo je rodszy godce staropolskij, a kůnkretńy sůmśedńym djalyktům wjelgopolskimu i małopolskymu a godce dolnosorbskij, gůrnosorbskij i morawskij, kej wspůłczesnymu standardowymu polskimu.

Krům tygo, do śe tyż nolyźć słowa z takich godek, kej francusko, laszsko, łaćina, słowacko, starowysokomjymjecko, strzedńowysokomjymjecko, strzedńońiderlandzko a italsko^[12].

 

Choća tela godek mjoło ajnflus na ślůnski, mo uůn tyż słowa, kere sům typowo ślůnske. Ńy uobstały śe uůne we inszych godkach, djalyktach lebo gwarach, uostały śe ino we ślůnskich. Godkoznowce za taky uokryślyńa uznowajům mjyndzy inkszymi swaczyna, kopruch, starzik, dokorzůnd a inksze^[13]. Co wjyncyj, do śe tyż trefić jake słowa ślůnske we inkszych godkach. Towům pożyczkům we polski godce sům uokryślyńa jodła, jako bajszpil modro kapusta, ciapkapusta a wodzionka (wodźůnka), nale sům tyż take bez polskigo uodpowjedńika, ntp. familok. Roz na kedy ajnfachowo stosuje śe tyż ślůnske gysztele, jako bajszpil po ptokach (pol. za późno). We wilamowickim majům słowo uöbroz, kere śe mo za polski ajnflus^[14], nale we literackij godce ńy uokozuje śe prelabjalizacyjo, stůnd moge to być uod ślůnskigo.

Już uod somygo anfangu robůt nad ślůnskům kodyfikacyjům bůły problymy kej uoddoć głoski kere ńy wystympujům we polskij godce, a gynał ů a u pochodzůnce s prelabjalizacyje. Dowańy sam ł kej we słowje uoko ńy mjało cweku, kej ńy bůło tukej zachowane starodowne prawidło uo ł jako nachfolgera l welaryzowanygo.

W Internecu, kej tyż i poza ńim^[15] wywołany je nostympujůncy alfabyt^[16]:

Atoli ten warjant szkryflańo je używany nojczyńśći, istńijům tyż inksze szrajbůngi, zawjyrajůnce np. v, ú, ũ a ô. Pojawjajům śe uůne atoli sporadyczńy. Uogůlńy, godka ślůnsko może być szkryflono 10 alfabytůma, co sům gorzij lebo lepij widźane^[17].

 

Godka ślůnsko ńy je wszandy jednako we wszyjskich tajlach Gůrnygo Ślůnska. Inakszy godo śe wele Ćeszyna, inakszy – wele Uopola. To, co je mjanowone u użytkowńikůw ślůnskigo djalyktůma^[18][19], bez ńykerych godkoznowcůw polskich uokreślo śe kej gwary etnolektu ślůnskigo^[20]. Wspůłcześńy do śe wyrůżńić 7 uodmjon godki ślůnskij: ćeszyńsko, gliwicko, jabłůnkowsko, kluczborsko, ńymodlińsko, průdńicko a uopolsko^[21].

Ślůnski ńy je jydnolity a na růżnych uobszarach kulturowo-historycznych do śe trefić zarůwno roztůmajte znoczyńo tych samych słůw, kej a jejich růżno wymowo. Ńy wszyjske wjync cechy djalyktu uopisane wystympujům na wszyjskych jigo uobszarach. Czynsto ale wystympujům m.in. labjalizacyjo, mazurzyńy a jabłůnkowańy.

 

Terozki trwo robota nade wytworzyńym literackij godki ślůnskij. Używany we Internecu waryjant ślůnskij godki je uoparty zauobycz na djalyktach, we kerych śe godo we becyrku Katowic a Gliwic. Uod lot 30. XX w. egzystuje już ślůnsko mikrogodka literacko – laszsko, ustandaryzowano bez frydeckigo pisorza Erwina Goja, wywołanygo kej Óndra Łysohorsky, nale zostoł uoparty na grůńće pograńicznyj ślůnsko-morawskij gwary gůrnouostrawskij, beztůż ńy je uůn reprezyntantym lo zespoła djalyktůw ślůnskych.

Bibljoteka Kůngresu USA 18 lipca 2007 wepisała ślůnsko godka we regest godek śwjata^[22]. Ślůnsko godka uostała tyż zaregistrowano we Mjyndzynorodowy Uorgańizacyji Godkowyj, kaj przidano uůnyj kod ISO: "szl"^[23]. Bůły to pjyrsze kroki zdatne do stworzyńo m.in. ślůnskij Wikipedyje.

Wymowa we IPA:

• Alfabyt ślůnski Steuera
• Ślůnsko mjymjecko godka

• Uo ślůnskij godce na portalu omniglot.com
• Kurs ślůnskij godki na angleskich Wikibooks
• Ślůnske Nowiny – pjyrszy ślůnski serwis informacyjny
• Ślůnsko Eka – dykcjůnorz atp.
• Portal "Pro Loquela Silesiana"
• Jynzyk S'loonski
• Po naszymu - Teshen Silesian
• Slovník ponaszimu
• Pověsti slezského lidu (czes. )
• Ślůnski w katalogu ODP (czes. )