Janina

Janina ndodhet në një lartësi prej 480 m mbi nivelin e detit dhe gjendet në brigjet e Liqenit të Janinës. Distanca nga qytetet e mëdha: 100 km prej Gumenicës, që gjendet në perëndim të Janinës. Para vitit 1923, qyteti i Janinës kishte këto lagje: Dederuç, Pazari Drithërave, Guraba, Ibrahim Pasha, Kalluça, Karavatja, Luca, Mitropolia, Namazgjah, Shëngjergji (Aj Jorgji), Mejdan, Siri Xhami etj.^[1]

Toponimet të qytetit Janinë:(Para vitit 1923)^[2]

• Arqimandrio - kishë greke, në V.
• Barkmadh/i - çiflik, në JL. Ky emërtim ka kuptimin e një vendi bollëku, nga prodhimet që merr, të shëndosh, të bën me bark, barkmadh. Aty ka pasur pronat e tij edhe i ati i Avni Rustemit nga Libohova etj.
• Bezhan/i - kodër e lartë e fortifikuar: Aty forcat shqiptare e turke shkruan faqe heroizmi për historinë tonë kombëtare. Për 6 muaj rresht këto forca megjithëse me bukë thatë të pamjaftueshme, në të ftohëtit e atij dimri (1912- 1913) gjithë shira e breshër u dhanë goditje vdekjeprurëse forcave greke aq sa për shekuj e shekuj nuk do të harrohen. Në J.
• Blic/i - burim afër Drabatovës, në L.
• Bregu i Morrave - breg në P. ku mburriteshin ushtarët e taborrëve.
• Bregu i Shqipes - breg, në J.
• Brinja e Korbit - brinjë kodrinore, në JP.
• Brigjet e Morrave - kodrat në P. të qytetit.
• Bunillë - (Buna?) - fshat ku kish pallatin veror Ali Pashë Tepelena, në J.
• Burbuqe/a - faqe shkëmbore, në V.
• Burim i Drabatovës - burim i cili del nga toka. Uji është shumë i ftohtë. Kjo gurrë e madhe uji të pijshëm ndodhet përtej liqenit, në rrëzë të Miçikelit, në L.
• Burim i Fierit - burim, në V.
• Burim i Palodjalit - burim, në V.
• Buz’ e Ujkut - buzë shkëmbore, në V.
• Cfakare/ja - faqe kodrinore me cfakë në Bregun e Morrave, në L.
• Çairet e Janinës - fusha e Janinës, në P.
• Dederuç/i - lagje shqiptarësh, në VP. Më 1923 kjo lagje po thuaj e gjithë u dëbua për në Turqi.
• Dodonë/a - e famëshmja kryeqendër i lashtë 23 km, në P. të Janinës.

 

• Drabatovë/a - burim me ujë shumë ujë të ftohtë. Ndodhet në rrëzë të malit të Miçikelit. Shif “burim i Drabatovës”, Drabatova me ujët e saj ushqen liqenin e Janinës. Aty thonë se Ali Pashë Tepelena, kalonte kohën me Frosinën e bukur.
• Dragaç/i - pyll, në J.
• Evrejka - lagje hebrenjësh, në J.
• Fetije Xhami – xhami.
• Foleja e Birbilit - në P.
• Fushë e Shën Janit - fushë ku ndodhet një manastir, në JL.
• Guraba/ja - lagje shqiptarësh, dëbuar për në Turqi nga grekët më 1923, në JP.
• Guri mbi Gur - në Bregun e Morrave, në P.
• Gjurmë/a e Kusarëve - udhë në mal, në J.

 

• Hamamet - banjat jashtë kalasë ku laheshin ushtarët.

 

• Han i Emin Agait - han ndërmjet Janinës e Filipjadhës.
• Han i Ermenit - ka qenë një han me të njëjtin emër, në V.
• Han i Gegës - han i kohës turke, në afërsi të qendrës.
• Han i Musa Alushit - han, disa orë larg qendrës, në J.
• Han i Palldëmes - han afër fshatit Palldëm.
• Han i Pashait - han i vjetër 4–5 km, në V.
• Han i Pllakës - han mbi udhë, në JP.
• Han i Ri - ish han në kohën turke, në JP.
• Han i Xhemali Agait - han i vjetër, në JP.
• Hotel Ihsanie - hotel. Pas pushtimit grek të Janinës këtij ju kthye emri në “Averof”.
• Hund’ e Korbit - hundë kodrinore, në P.
• Hund’ e Sfakës - hundë kodrinore, në P.
• Ibrahim Pasha - lagje në qendër të qytetit. Më 1914 greket e shpërbënë duke hapur një rrugë të gjerë të cilës i dhanë emrin “Suliu”.
• Idadije/ja - shkollë fillore për myslimanët shqiptarë ku lejohej vetëm mësimi në gjuhën turke. U mbyll nga grekët më 1922-1923 dhe u kthye në shkollë bujqësore greqisht duke iu dhënë emri “Agrotiqi” Skoli. (gr. shkollë bujqësore). Ka qenë, në L, të lagjës Ibrahim Pasha.
• Istikamet e Ali Pashë Tepelenës.
• Manolasë - llogore të ndërtuara nga Aliu për mbrojtje kundër ushtrisë turke.
• Istikamet e Barkmadhit - llogore në Barkmadh ku u luftua për mbrojtjen e Janinës nga grekët më 1912-1913, në J.
• Jali Kafene/ja (Kafeneja e xhamte) - sot “Odhos Aneksartisia” (gr.Pavarësia). Përballë këtij ka qenë “Klubi i Bashkimit”, i cili pas vrasjes së Kadri Gjatës, u transferua në një vend tjetër pasi u dogj nga grekët. Jali Kafeneja ka qenë ndërmjet rrugëve sot “A... dhe Jetimores”, “Jeorgjiu Stavru” në V, në dalje të Janinës, në V.
• Jeshiltepe/ja - kodër e lartë disa orë, në J. të Janinës ku janë zhvilluar luftime trup me trup ndërmjet forcave labe dhe ato greke me 1912-1913.
• Kafe Olimpja - përballë saj, në afërsi të kishës Shënkoll para 1912-ës ka qenë shtypshkronja “Zgjimi”dhe Klubi “Bashkimi”.
• Kalaja e Pesë Pusëve - është disa orë në J. të Janinës, ndërmjet rrugës Janinë-Filipjadhë. Luftimet më të rrepta në këtë kala ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve janë zhvilluar në vitet 1897 dhe më 1912.
• Kalluçe/a - pazari i vjetër në Janinë.
• Kamare - afër qendrës.

 

• Kazermat e Ushtrisë - në JL.
• Klubi Shqip “Bashkimi” - Ka qenë afër “Jali Kafenesë”, u transferua në udhën “Aneksartisia” (gr. Pavarësia) përballë Kafenesë “Olimbia”, në shtepinë e Avdul Vasjarit nga fshati Vasjar i Tepelenës, i cili mbeti hapur gjer në korrikun e vitit 1912 pas vrasjes së Kadri Gjatës. U mbyll nga turqit dhe u dogj nga grekët më 1913.
• Kozmira - fshati i Janinës, në afërsitë saj i famshëm për betejat shqiptaro-greke më 1912-1913.
• Kritharopazari - (gr: Pazari i Drithrave), në L.
• Kroi i Shahut - krua ndanë lumit të Plezhnjës.
• Kroi i Trimit - krua afër Pesë Pusëve, në J.
• Kroi i Vojvodës - krua i thatë (që nuk shërben), në mal, në J.
• Lam Xhami (Islam Xhami) – xhami, në V.
• Lisareja e Bezhanit - pyll me lisa në këmbat e Bezhanit, në J.
• Litharicë/a - vend në Bunillë, jashtë qytetit të Janines, në J.
• Luca - lagje që ka pasur shqiptarë.

 

• Lucëz/a - buzë liqeni ku u mbyt Frosina e bukur.
• Lumareja e Janinës - tokat që janë më të dy anët e përroit të Popovës gjer te Hani i Pllakës, me një gjatësi prej 8 orë më këmbë, në P.
• Lum i Dodonës - lum i vogël afër Dodonës, në P.
• Maj’ e Shpatës - majë mali në ishull.
• Manastiri i Pandalejmonit – manastir në ishullin e Pandalejmonit, në L.
• Manastiri i Shën Ilisë - manastir në ishullin e Pandalejmonit, në L.
• Manastir i Shënikollës - manastir në ishull.

 

• Medrese/ja - medrese ku vazhdonin mësimet nxënësit myslimanë shqiptarë të Janinës. Kjo medrese u mbyll pas disfatës që pësuan grekët në Azinë e Vogël. Po kështu u mbyllën dhe xhamitë në lagjen Ibrahim Pasha. Grekët e kthyen medresenë në Postë-telegrafë. Ka qenë në lagjën Ibrahim Pasha.
• Mejdan/i - lagje e romëve ku banonin dhe shqiptarë të cilet u shpërngulën me dhunë për në Turqi dhe banesat e tyre i morën muhaxhirët grekë t’ardhur nga Azia e Vogël. Në rrëzë të kodrave të kësaj lagjeje ndodhen varret e shqiptarëve që kanë banuar aty.
• Mejtepi - mejtep në lagjen Ibrahim Pasha.
• Mitropolia - në qendër.
• Moçali i Bunillës - në J.
• Moçali i Zharovinës – në V.
• Moli - skela buzë liqenit, në L.

 

• Mol’ i Pashait - mol nën kala ku hypte Aliu në lundër.
• Ngjol i Janinës - sipërfaqja është 23 km2, thellësia 3-13, i gjerë 1 km. e gjysëm, në me 5 km, e 70 i gjerë, gjatësia 33 km. Ndodhet në L. të qytetit.
• Nisia e Shënpandalejmonit - ishull i vogël në liqen. Ka një gjatësi 80 m dhe gjerësi 500 m. Vend baltovinë. Vendi është plot blerim gjatë gjithë vitit. Aty ka pemë të ndryshme dhe rrepe shekullorë, me hije të mrekullueshme për pushime verore. Rreth brigjeve ka kallëmba e plepa të dendur si edhe qepariza. Aty ndodhen edhe 7-8 manastire; si ai i Shënpandaljemonit prej të cilit e merr edhe emërin ky ishull i Shënikollës, Shënilisë etj.
• Pallati i Ali Pashë Tepelenës - pallat i Aliut në kala.
• Pallati i Ali Pashë Tepelenës në Litharicë - pallat veror i Aliut, sot gërmadhë.
• Pazar i Bagëtive - pazar në afërsi të qendrës.
• Pazar i Çamëve - pazar në rrugën që të çon te kalaja.
• Pazar i Çifutëve - pazar ku tregëtonin hebrenjët në afërsi të portës kryesore të kalasë.
• Pazar i Drithrave - në rrugen që të çon te kalaja.
• Pazar i Elbit - vend ku shitej elbi.
• Pazar i Kuajve.
• Piçkavoda - burim, sot nuk shërben, në V.
• Pigadhi i Gjin Plakut - ka qenë krua, sot nuk shërben, në J.

 

• Pllaka - vend kodrinor me pllaka guri, 1 orë larg qytetit.
• Pllate/ja - shesh në jug të qytetit.
• Pus i Gjinikës - pus në lagjen Lucë të Janinës.
• Pus i Pashait.
• Qaf’ e Kënetës - qafë e kënetë, në J.
• Qaf’ e Kozmirës - qafë, në JP.
• Qira Frosini - vend dëfrimi që mban emrin e Frosinës së bukur, që siç thuhet ka qenë dashnorja e Aliut por edhe e Miftarit (djalit të madh të Aliut).

 

• Qish’ e Kuqe - kulotë e lartë shkëmbore me një kishë në krye, në J. E dëgjuar kjo për luftimet e ashpra ndërmjet forcave shqiptare që luftonin në mbrojtje të vendit dhe atyre agresore greke më 1912-1913.
• Qisha e Mitropolisë - kishë greke, në JL.
• Qisha e Shënjanit - Aty ndodhet varri i Prelubit.
• Qoshq i Pashait - sarai i një pashai në Janinë i cili dikur është vrarë nga çamët, nga që pashai u kishte rënduar xhelepet etj.
• Radhatop/i – ish çiflig i shqiptarëve të Janinës. Aty kish pronat e tezes së tij (motrës së nënës) Kadri Gjata. Tezja e tij quhej Nazime Ali Gjata. Kjo vdiq më 1917 në Janinë.
• Rrap i Birbilejve - rrap shekullor në një degë të cilit në shekullin e kaluar janë varur 12 birbilenjtë e famshëm nga Nivica e Kurveleshit. Dega ku ata u varën është tharë. Rrapi gjendet në hyrje të Janinës, në V.
• Rrap i Bukëve - rrap pranë të cilit shitej bukë.
• Rrap i Falë - rrap me degë të përulura sikur duan të falen.
• Rrap i Gegës - pranë ketij rrapi ka qenë një tregtar nga veriu që në dyqanin e tij shiste ëmbëlsira.
• Rrap i Gjatë.
• Rrap i Shënjës - rrap ku vinin shënja dhe gjuanin me pushkë e me pistoleta.
• Rrap i Shënjtë - besohej se në hijen e ketij rrapi këndonin e lodronin xhindet.
• Rrepet e Gazetës - rrepe të mëdhenj në qytet, nën hijen e të cilëve njerëzit e moshuar lexonin gazetat. Aty pranë ndodhet sahati i qytetit.
• Rruga “Suliu” - ish lagja shqiptare Ibrahim Pasha. Emri Suliu ju vu nga greket me 1914, ndërsa sot mban emrin “28 tetori” të fillimit të luftës Italo-greke.
• Sahati - sahat i vjetër i qytetit, në qendër.

 

• Sanije - dyqane e hotele, në qendër.
• Siri Xhami - afër lagjes Mejdan.
• Spirlë/a - arë, në JL.
• Stan i Jan Vllahut - stan, në J.

 

• Shëngjergji - kishë.
• Shënjani - kishë, në J.
• Shënkaterina - kishë, në V.
• Shënkoll/i - kishë, në L. sot gërmadhe.
• Shënmarina - kishë, në J.
• Shesh i Sahatit - shesh në qendër.
• Shesh i Taborrit - vend shesh ku ka qenë fushuar taborri.
• Shkëmb i Shqipes - shkëmb, në V.
• Shkallë/a - urë skele e drunjtë në buzën e liqenit e kohës turke sot prej betoni.
• Shkolla e Mesme Kapllani – në gjuhën greke. Kapllani ka qenë krishter i dëgjuar në kohën e Ali Pashë Tepelenës.

 

• Shkoll’ e Vllehëve - shkollë në gjuhën e vllahe e cila vazhdoi gjer në vitin 1945.
• Shpat e Lekës - faqe mali, në J.
• Shpella e Sqillosofit - shpellë nga ana e kalasë.
• Shpella e Shënmarisë – shpellë, në J.
• Shpella e VIlehëve - shpellë në mal, në J.

 

• Shtëpia e Kadri Gjatës - në kryqëzim të rrugës Xhavella me rrugën “Suliu”. Numuri i shtëpisë ka qenë në 47. Rruga “Suliu” sot thirret “28 tetori” (gr.”28 Oktovri”).
• Shtypshkronja “Zgjimi” - shtypshkronjë e cila u ble nga patrioti Kadri Gjata në Rumani dhe qe vendosur në shtëpinë e tij. U sekuestrua nga qeveria greke pas pushtimit të Janinës më 1913. *Pranë Jali Kafenesë me 1909 filloi të dalë “Zgjimi” për herë të parë.
• Teqeja - gërmadhë teqeje, në V.
• Teqeja e Kalasë - teqe e cila ka qenë në kala.
• Teqeja në dalje të Janinës.
• Udha “Ibrahim Pasha” - ish udhë e lagjes me të njëjtin emër. Pas pushtimit të Janinës nga grekët ju vu emri “Suliu” (Suli), pas luftës italo-greke me 1941 grekët ja ndryshuan përsëri emrin në “28 tetori”.
• Udha “Kadri Gjata” - pas pushtimit të Janinës grekët ja ndryshuan emrin duke i dhënë atë të tradhëtarit shqiptar nga Gjirokastra “Jani Putec-it” i cili e pagoi tradhëtinë ndaj atdheut më një pëlumb ne ballë, në Çukë të Sarandës, më 1914.
• Ura e Zharovinës - urë mbi një degë të liqenit të Janinës, në V.
• Varr i Ali Pashë Tepelenës - varr i Aliut në të cilin gjendet vetëm skeleti i trupit pa kokën. Koka ndodhet sot e varrosur në Stamboll.
• Varr i Eminesë - varr i nënës së Ali Pashë Tepelenës, pranë varrit të Aliut i rrethuar me gardh prej hekuri, në Kala.

 

• Varr i Feti Beut - varr me piktura dervishlerësh dhe me onnamente të ndryshme, afër Muzeut Popullor.
• Varr’ i Kadri Gjatës - ndodhet në kodrat mbi lagjen e Mejdanit. Kadri Gjata qe varrosur në xhaminë e Namasgjahut, por kur kjo u prish nga grekët, familja e transferoi atë në Mejdan. Kadri Gjata u vra më 12 korrik 1912 midis fshatrave Bizdun dhe Radhatop, në mbrëmje kur po kthehej prej çifligut në Janinë, i shoqëruar prej besnikut te tij nga fshati Damës i Tepelenës. Pranë varrit të tij është edhe varri i të birit, Sedat Gjata, i cili vdiq më 1920.

 

• Varret e Jahudive - (hebrenjve).
• Varret e Myslimanëve - varret e janinjotëve shqiptarë në rrëzë, pranë varreve të hebrenjve, rrethuar me mur, në P.
• Varret e Namasgjahut - varret shqiptare të Janinës në lagjen Namasgjah, të cilët. u prishën nga grekët më 1920, po kështu edhe xhamia e Namasgjahut. Si shkak qe “çështja urbanistike”, Familjet që patën mundësi i morën eshtrat e njerëzve të tyre dhe i rivarrosën në varret e lagjes *Mejdan të Siri Xhamisë.
• Xhamia e Ali Pashës - ndodhet në kala. Kjo xhami dhe ajo e Asllan Pashës formojnë dy kokat e shqiponjës shqiptare. Kjo xhami e Ali Pashës është ngjitur me pallatin dhe varrin e Aliut.
• Xhamia e Asllan Pashës – ndërtuar më 1618, përbri faltores Shënjan Teologut. Minareja e kësaj xhamie ka 75 shkallë.
• Xhamia e Çelo Picarit - xhami afër qendrës.
• Xhamia e Dederuçit - xhami në lagjen Dederuç.
• Xhamia “Fetije” – xhami.
• Xhamia e Ibrahim Pashës – xhami në lagjen me të njëjtin emër në lagjen Ibrahim Pasha.
• Xhamia e Kalluçës - xhami në lagjen me të njëjtin emër.
• Xhamia e lagjes Mejdan – xhami, në P.
• Xhamia e Namasgjahut - xhami.
• Xhami e Pazarit - xhami në qendër.
• Yçkalaja (kalaja 3) - Kalaja ku bëri qëndresën e fundit Ali Pashë Tepelena
• Zosímea - gjymnazi ku mësonin, grekë, shqiptarë e vllehë.

 

Shenjat e parë të pranisë njerëzore në pellgun e Janinës datojnë nga periudha paleolitike (20.000 vjet më parë), siç dëshmohet nga gjetjet në shpellën e Barkmadhit.^[3] Gjatë antikitetit klasik pellgu ishte i banuar nga Molosëve dhe katër nga vendbanimet e tyre janë identifikuar atje. Përkundër shkatërrimit të madh që vuajti në Molosia gjatë pushtimit romak të vitit 167 (para Krishtit), banimi njerëzor vazhdoi në pellg, megjithëse nuk ishte më në një model urban.^[4]

Koha e saktë e themelimit të Janinës është e panjohur, por zakonisht identifikohet me një qytet të ri, të "fortifikuar" të paidentifikuar, të regjistruar nga historiani Prokopi (De Aedificiis, IV.1.39-42) siç është ndërtuar nga perandori bizantin Justinian I (sundoi: 527-565) për banorët e Euroisë së lashtë.^[5][6] Kjo pikëpamje nuk është i mbështetur, megjithatë, nga ndonjë dëshmi konkrete arkeologjike.^[7] Gërmimet e hershme të shekullit të 21-të kanë nxjerrë në dritë fortifikimet që datojnë në periudhën helenistike (shekujt IV-III), rrjedha e së cilës u pasua kryesisht nga rindërtimi i mëvonshëm i fortesës në periudhat bizantine dhe osmane. Identifikimi i zonës me një nga qytetet e lashta të Epirit ende nuk ka qenë e mundur.^[7][8]

Nuk është vetëm 879 që emri Janina shfaqet për herë të parë, në aktet e Këshillit të Katërt të Konstandinopojës, të cilat i referohen një Zaharia, Peshkopi i Janinës, një peshkop sufragan i Lepantos.^[6] Pas pushtimit bizantin të Bullgarisë, në vitin 1020, perandori Vasil II (sundoi: 976-1025) e vuri peshkopatën vendore nën Kryepeshkopatës e Ohrit.^[6] Arkeologu grek K. Cure i ka datuar muret e qytetit bizantin dhe kështjellën verilindore të kalasës së Janinës në shekullin 10, me shtesa në fund të shekullit 11, duke përfshirë kështjellën jug-lindore (Yçkalaja), tradicionalisht të përshkruar me pushtimin e jetës së shkurtër të qytetit nga Normanët nën udhëheqjen e Bohemond të Tarantos në 1082.^[7][9] Në një krisobul të venedikasve në 1198, qyteti është e shënuar si pjesë e krahinës së vet (provincia Joanninorum ose Joaninon).^[10] Në traktatin e ndarjes së tokave bizantine pas kryqëzatës së katërt, Janina iu premtua venedikasve, por në këtë rast u bë pjesë e shtetit të ri të Epirit, i themeluar nga Mihal I Engjëll Komneni.^[10]

Nën Mihal I, qyteti u zgjerua dhe fortifikohej përsëri.^[10] Mihal I vendosën atje refugjatë familjet fisnike bizantine që ikën nga Konstandinopoja dhe pjesë të tjera të perandorisë që ranë në latinët e Kryqëzatës së Katërt. Pavarësisht nga fërkimet me banorët vendas që u përpoqën në vitin 1232 për të dëbuar refugjatët, këta të fundit përfundimisht u vendosën me sukses dhe Janina fitoi si në popullsi, ashtu edhe në atë rëndësisë ekonomike dhe politike.^[11] Prania e varangianëve vërtetohet në qytet në vitin 1220, dhe në 1225, një temë bizantin e Janinës është përmendur. Qyteti përmendet shpesh në shkrimet e kishave bashkëkohorë Jan Apokauko dhe Dhimitër Homateno.^[10] Pas betejës së Pellagonisë në vitin 1259, pjesa më e madhe e Epirit, përfshirë dhe kryeqytetin Nartë, u pushtua nga Perandoria e Nikesë dhe Janina u vendos nën rrethim. Megjithatë, së shpejti, sundimtari Epirot Mihal II Engjëll Komneni, i ndihmuar nga djali i tij më i vogël Joan I Engjëll Komneni, arriti të rimarrë Nartën dhe të lehtësojë Janinën, duke dëbuar Nikejtë nga Epiri.^[10][12] Në vitin 1275 ose 1285, Joan I Engjëll Komneni, tani sundimtar i Tesalisë, filloi një bastisje kundër qytetit dhe rrethinave të saj, në hakmarrje për rrëmbimin e djalit të tij Mihal, i cili u dërgua si peng në Kostandinopojë, nga vëllai i tij Niqifor I Engjëll Komneni, sundimtar i Epirit.^[10][13] Qyteti u rrethua pa sukses nga një ushtri nga perandoria e restauruar bizantine, me gjasë në verë apo vjeshtë të vitit 1292.^[14] Pas vrasjes së sundimtarit të fundit vendas Thoma I Engjëll Komneni nga nipi i tij, Nikolla Orsini në 1318, qyteti refuzoi të pranonte këtë të fundit dhe iu kthye Bizantit për ndihmë. Me këtë rast, perandori Andronik Paleologu II (sundoi: 1282-1328) ngriti qytetin në një peshkopata mitropolit dhe në vitin 1319 Androniku II lëshoi një krisobul duke pranuar autonomi të gjerë dhe privilegje të ndryshme dhe përjashtime për banorët e saj.^[10][15] Një komunitet hebre është vërtetuar gjithashtu në qytet në 1319.^[16] Në kryengritjen epirote të 1337-1338 kundër sundimit bizantin, qyteti mbeti besnik ndaj perandorit Andronik Paleologu III (sundoi: 1328-1341).^[10]

Në 1342, Janina ra në sundimtarit serb Stefan Dushanit, duke përfituar nga lufta bizantine civile të vitëve 1341-1347. Janina pastaj i kaloi vëllait të Dushanit, Simeon Uroshi, por ai u dëbua prej qytetit së shpejti nga Nikofor II Orsini. Përpjekja e Nikoforit për të rivendosur gjendjen e shetit Epirot, dështoi katastrofë në Betejën e Akeloit kundër fiseve shqiptare që kishin pushtuar rajonin.^[17][18] Simeon Uroshi mori përsëri kontrollin e Epirit dhe Tesalisë, duke sunduar si "perandor i serbëve dhe grekëve". Pas Akeloit, megjithatë, shumica e Epirit jugor, duke përfshirë Nartën, u kapërcyen dhe u vendosën nga shqiptarët; Janina nuk i përjetonte këto ngjarje dhe shërbeu si vend strehimi për disa grekë të rajonit të Vagenetisë.^[19][20] Në 1366-1367, duke iu përgjigjur lutjeve për ndihmën e Janinjotëve, Simeon Uroshi emëroi dhëndrin e vet Thoma II Preluboviç si sundimtar i ri të Janinës. Thoma ishte një sundimtar tiranik, duke mos respektuar privilegjet e qytetarëve, duke konfiskuar pronën e kishës në favor të pasuesve të tij serbë dhe duke e çuar Mitropolitin Sebastian në mërgim; megjithatë, ai ishte në gjendje të pengonte përpjekjet e njëpasnjëshme nga kryetarët shqiptarë Pjetër Losha dhe Gjin Bua Shpata për të kapur qytetin, sidomos sulmin e madh të papritur të vitit 1379, dështimi i të cilëve Janinjotët i atribuohet ndërhyrjes nga mbrojtësi i tyre, Shën Mëhill.^[21][22]

 

Në 1382, osmanët u shfaqën në Epir, dhe Thoma Preluboviç nuk humbi kohë për të siguruar ndihmën e tyre kundër shqiptarëve.^[23] Pas vrasjes së tij në dhjetor 1384, qytetarët e Janinës i ofruan qytetit të tyre Ezau Buondelmonti, i cili u martua me vejushën Maria të Thomait. Ezau kujdesej për të kujtuar ata që ishin në mërgim nën Thomait dhe për të rikthyer pronat e konfiskuara prej tij. Në 1389, Janina u rrethua nga Gjin Bua Shpata, dhe vetëm me ndihmën e një ushtrie osmane nën një Melkushi të caktuar ishte Ezau në gjendje të sprapsë shqiptarët. Megjithë zgjerimin e vazhdueshëm osman dhe konfliktet midis turqve dhe shqiptarëve në afërsi të Janinës, Ezau arriti të sigurojë një periudhë paqeje për qytetin, veçanërisht pas martesës së tij të dytë me vajzën e Shpatës, Irena në 1396. Prej kësaj kohe, Ezau dhe Shpatat ishin aleatë, madje duke kryer një sulm të përbashkët për Gjon Zenebishin më 1399.^[24] Pas vdekjes së Ezaut në vitin 1411, Janinjotët u kthyen kundër vejushës së tij jopopullore, Evdoqia Balsha, dhe ftoi kont të Qefalonisë dhe Zante, Karl I Toko, i cili tashmë kishte zgjeruar tokat e tij në Epir për dekadën e fundit, si sundimtar e tyre të ri. Përkundër dështimeve të hershme, deri në vitin 1416 Karl I Toko kishte arritur për të kapur Nartën në këtë mënyrë ribashkimin thelbin e sferës së vjetër epirot, dhe ka marrë njohjen nga osmanëve dhe perandorit bizantin. Janina u bë kryeqyteti veror i tokave Toko, dhe Karl I vdiq atje në korrik 1429. Djali i tij Erkole (që ishte fëmijë i jashtëligjshme) bëri thirrje osmanëve për ndihmë kundër trashëgimtarit legjitim, Karl II Toko.^[24] Në 1430 një ushtri osmane, të freskëta nga kapjen e Selanikut, u shfaq para Janinës, dhe qyteti u dorëzua shpejt edhe komandanti osman Sinan Pasha premtoi se do të kursejë qytetin dhe të respektojë autonominë të Janinës.^[25]

Nën sundimin osman, Janina mbeti një qendër administrative, si selia e sanxhakut të Janinës dhe përjetoi një periudhë stabiliteti dhe prosperiteti relativ.^[26] Regjistrat e parë tatimorë osmanë për qytetin datojnë në 1564, dhe regjistron 50 familje myslimane dhe 1,250 të krishterë; një tjetër regjistër nga 15 vjet më vonë përmend edhe hebrenjtë.^[26]

Në vitin 1611 qyteti pësoi një pengesë serioze si rezultat i një kryengritje fshatare të udhëhequr nga Dionisi Sqillosofi, Mitropoliti i Larisës. Banorët grekë të qytetit nuk ishin në dijeni të qëllimit të luftimeve, pasi sukseset e mëparshme të Dionisit kishin varur nga elementi i befasisë. Shumë konfuzion pasoi si turq dhe të krishterët përfunduan pa dallim lufte kundër miqve dhe armiqve. Kryengritja përfundoi në heqjen e të gjitha privilegjeve të dhëna për banorët e krishterë, të cilët ishin dëbuar nga zona e kështjellës dhe u lejuan të vendoseshin rreth saj. Asllan Pasha shkatërroi edhe manastirin e Shënjan Teologut brenda mureve të qytetit, vrau murgjit dhe në vitin 1618 ngriti në vendin e vet Xhaminë e Asllan Pashës, e cila sot strehon Muzeun Komunal Etnografik të Janinës.^[27] Hakmarrjet osmane pas kryengritjes përfshinin konfiskimin e shumë timarëve që më parë u ishin dhënë sipaheve të krishtere; kjo filloi një valë e konvertimeve në Islam nga zotërinjtë vendas, të cilit u bënë ashtuquajtur Τουρκογιαννιώτες/Tourkoyanyótes "Turkojaninjotë".^[26] Udhëtari osman Evlija Çelebi, i cili vizitoi qytetin në 1670, numëronte 37 lagje nga të cilat 18 ishin myslimanë, 14 të krishterë, 4 hebrenj dhe 1 romesh. Ai vlerësoi popullsinë në 4,000 vatra.^[26]

Megjithë shtypjen dhe konvertimet në shekullin 17, dhe rëndësinë e popullsisë myslimane në çështjet e qytetit, Janina mbajti shumicën e krishterë në të gjithë sundimin osman dhe gjuha greke mbajti një pozitë dominuese; Turqishtja u fol nga zyrtarët osmanë dhe garnizoni dhe banorët shqiptarë përdornin gjuhën shqipe. Kurse gjuha e komunikimit më të gjerë dhe gjuha amtare e shumicës së banorëve ishte greqisht, duke përfshirë edhe në mesin të myslimanëve greqishtfolës (Τουρκογιαννιώτες/Tourkoyanyótes), dhe është përdorur nga vetë autoritetet osmane.^[26]

Qyteti gjithashtu u shërua shpejt nga efektet financiare të kryengritjes. Në fund të shekullit të 17-të, Janina ishte një qytet i lulëzuar në lidhje me popullsinë dhe veprimtarinë tregtare. Evlija Çelebi e përmend praninë e 1.900 dyqane dhe punëtori. Prosperiteti i madh ekonomik i qytetit u pasua nga një aktivitet i mrekullueshëm kulturor. Gjatë shekujve 17 dhe 18, u krijuan shumë shkolla të rëndësishme.^[28] Banorët e saj vazhduan aktivitetet e tyre komerciale dhe artizanale, të cilat i lejonin ata të tregtonin me qendrat tregtare të rëndësishme evropiane, si Venediku dhe Livorno, ku tregtarët nga Janina vendosën shtëpi komerciale dhe bankare.

 

Në 1789 qyteti u bë qendra e territorit të sunduar nga Ali Pasha, një zonë që përfshinte tërë pjesën veriperëndimore të Greqisë, pjesët jugore të Shqipërisë, Tesalisë, si dhe pjesë të Euboea dhe Peloponezit. Zotëria osmano-shqiptar Ali Pasha ishte një nga personalitetet më me ndikim të rajonit në shekujt 18 dhe 19. I lindur në Tepelenë, ai mbajti marrëdhënie diplomatike me udhëheqësit më të rëndësishëm europianë të kohës dhe gjykata e tij u bë një pikë tërheqëse për shumë nga ata mendje të shqetësuar që do të bëheshin figura kryesore të Revolucionit Grek (Gjergj Karaiskaqi, Odise Andruço, Marko Boçari dhe të tjerët). Gjatë kësaj kohe Ali Pasha kreu një numër të mizorive kundër popullatës greke të Janinës, duke arritur kulmin në mbylljen e grave vendore në thasë dhe mbytjen e tyre në liqenin aty pranë,^[29] kjo periudhë e sundimit të tij përkon me prosperitetin më të madh ekonomik dhe intelektual të qytetit. Janina ishte njohur si "Qyteti... i pari në armë, para dhe letra".

Kur studiuesi francez Fransua Pukëvil (François Pouqueville) vizitoi qytetin gjatë viteve të hershme të shekullit 19, ai numëroi 3.200 shtëpi (2.000 të krishterë, 1.000 muslimanë, 200 hebrenj).^[26] Përpjekjet e Ali Pashës për ndarjen e tij nga Perandorisë Osmane alarmuan qeverinë në Stamboll dhe në 1820 (viti para fillimit të Luftës së Pavarësisë Greke) ai u shpall fajtor për tradhëti dhe Janina u rrethua nga trupat osmane. Ali Pasha u vra në vitin 1822 në manastirin e Pandalejmonit në ishullin Shënpandalejmon e liqenit të Janinës, ku ai mori strehim, ndërsa duke pritur falje nga Sulltani Mahmud II.

Zosimea ishte fondacioni i parë i rëndësishëm arsimor i krijuar pas shpërthimit të Luftës së Pavarësisë Greke (1828). Ai u financua nga një miratim nga vëllezërit Zosima dhe filloi të veprojë në 1828 dhe plotësisht me siguri nga 1833.^[30] Ajo ishte një shkollë e Arteve Liberale (greqisht, filozofi dhe gjuhë të huaj). Zosimea u dëmtua rëndë në një bastisje ajrore nga avionët italianë në 1940 dhe u rindërtua në një vend të ri më të gjerë me donacione nga qytetarët të Janinës pas vitit 1955.^[31]

 

Në vitin 1869, një pjesë e madhe të Janinës u shkatërrua nga zjarri. Tregu u rikonstruktua shpejt sipas planeve të arkitektit gjerman Holz, për shkak të interesit personal të Ahmet Rashim Pashës, guvernatorit lokal. Komunitetet e njerëzve të Janinës që jetonin jashtë vendit ishin aktivë në financimin e ndërtimit të shumicës së kishave të qytetit (Katedralja, Shënkolli, Shënmarina, Arqimandrio etj.), shkolla dhe ndërtesa të tjera elegante të institucioneve bamirëse. Banka e parë të Perandorisë Osmane, Banka Osmane, hapi një degë në Janinë, e cila tregoi fuqinë e qytetit në tregtinë botërore gjatë shekullit 19. Gjatë pranverës së 1877, udhëheqësit shqiptarë organizuan një kongres në qytet lidhur me vendimet e Konferencës së Stambollit dhe i dërguan një memorandum qeverisë osmane duke kërkuar ndër të tjera krijimin e shkollave të gjuhës shqipe.^[32][33] Në maj të vitit 1877, shqiptarët e ndryshëm myslimanë të Vilajetit formuan në Janinë Komiteti Shqiptar i Janinës që synonte mbrojtjen e të drejtave shqiptare, por ishte joaktiv në përgjithësi.^[34][35] Popullsia greke e rajonit të Janinës autorizoi një komitet me qëllim që t'i paraqiste qeverive evropiane dëshirën e tyre për bashkimin me Greqinë; Dhimitër Hasjoti (Dimitrios Chasiotis), një anëtar i rëndësishëm i këtij komiteti, botoi një memorandum në Paris më 1879.^[36]

Sipas regjistrimeve otomane të 1881/1893, qyteti dhe rrethinat e saj (kaza qendrore e Sanxhakut të Janinës) kishin një popullsi prej 4,759 myslimanëve, 77,258 ortodoksë (duke përfshirë greqishtfolësit dhe shqipfolësit), 3,334 hebrenj dhe 207 të huaj kombësisë.^[26] Ndërsa një numër i shkollave në gjuhën turke u krijuan në atë kohë, arsimi në gjuhën greke ruajti pozicionin e saj të shquar. Edhe familjet myslimane të shquara të qytetit preferonin t'i dërgonin fëmijët e tyre në institucione greke të mirëpritura, sidomos Zosimea. Si rezultat, vazhdoi dominimi i gjuhës greke në qytet: procesverbali i këshillit të qytetit u mbajt në greqisht dhe gazeta zyrtare, Vilayet, e themeluar në 1868, ishte dygjuhësore në turqisht dhe greqisht.^[26]

 

Janina pas betejës së Bezhanit në Luftën e Parë Ballkanike u pushtua dhe u inkorporua në shtetin grek më 21 shkurt 1913.^[37] Pasi Greqia e humbi luftën greko-turke (1919-1922) dhe shkëmbimin e mëvonshme të popullsisë, pjesa myslimane e popullsisë u largua dhe qyteti mori refugjatë grekë ortodoksë nga Anadolli. Një komunitet i vogël myslyman me origjinë shqiptare vazhdoi të jetonte në Janinë pas shkëmbimit, i cili në vitin 1940 numëronte 20 familje dhe u zvogëlua në 8 persona në vitin 1973.^[38]

Në vitin 1940 gjatë Luftës së Dytë Botërore kapja e qytetit u bë një nga objektivat kryesore të Ushtrisë Italiane. Megjithatë, mbrojtja greke në Galbaq e shtyu ushtrinë italiane.^[39] Në prill të vitit 1941, Janina u bombardua intensivisht nga forcat gjermane edhe gjatë negociatave që çuan në kapitullimin e ushtrisë greke.^[40] Gjatë pushtimit të mëvonshëm të Greqisë nga fuqisë të Boshtit, bashkësia hebraike e qytetit u zu nga gjermanët në vitin 1944 dhe më së shumti u zhdukën në kampet e përqendrimit.^[26]

Universiteti i Janinës u financua në vitin 1970; deri atëherë, fakultetet e arsimit të lartë në qytet ishin pjesë e Universitetit Aristotel të Selanikut.^[41]

• Dëbimi i shqiptarëve nga Greqia
• Janinës ç'i panë sytë

  Commons: Ioannina – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

• Informacione mbi qytetin (anglisht)
• Universiteti i Janinës (anglisht dhe greqisht)
• vendndodhja