Kalifornia

Kalifornia
Shteti
Shteti i Kalifornisë
Flamuri Stema
Nofka(t):  Golden State (Shteti i Artë)[1]
Parimet:  "Eureka"[2]
Himni: "I Love You, California"
Harta e Shteteve të Bashkuara me Kalifornia të theksuar
Vendi	Shtetet e Bashkuara
Para shtetësisë	Mexican Cession territor i paorganizuar
U pranua në Bashkim	9 shtator 1850 (31-të)
Kryeqyteti	Sacramento[1]
Qyteti më i madh	Los Angeles
Metroja më e madhe dhe zonat urbane	Los Anxhelosi i Madh
Qeveria
• Guvernatori	Gavin Newsom (D)
• Guvernatori toger	Eleni Kounalakis (D)
Legjislatura	Legjislatura e Shtetit
• Dhoma e sipërme	Senati i Shtetit
• Dhoma e ulët	Asambleja e Shtetit
Gjyqësori	Gjykata e Lartë e Kalifornisë
Senatorët amerikan	Dianne Feinstein (D) Alex Padilla (D)
Delegacioni i Dhomës së Përfaqësuesve të SHBA	42 Demokratë 10 Republikanë 1 vend i lirë (lista)
Sipërfaqja
• Gjithsej	163.696 sq mi (423.970 km2)
• Sipërfaqe tokësore	155.959 sq mi (403.932 km2)
• Sipërfaqe ujore	7.737 sq mi (20.047 km2)  4.7%
Sipërfaqja vendi	3-të
Dimensionet
• Gjatësia	770 mi (1.240 km)
• Gjerësia	250 mi (400 km)
Lartësia mbidetare	2.900 ft (880 m)
Lartësia më e lartë (Mount Whitney)	14.505 ft (4.421,0 m)
Lartësia më e ulët (Badwater Basin[3])	−279 ft (−85,0 m)
Popullsia  (2020)
• Gjithsej	39.538.223[4]
• Vendi	1-rë
• Dendësia	253,6/sq mi (97,9/km2)
• Dendësia vendi	11-të
• Të ardhurat mesatare shtëpiake	$78,700[5]
• Të ardhurat vendi	5-të
Emri i banorëve	Kalifornian
Gjuha
• Gjuha zyrtare	Anglisht
• Gjuhët e folura	Anglisht: 58.1% Spanjisht: 28.8% Të tjera: 13.1%[6]
Zona kohore	UTC−08:00 (PST)
• Verës (DST)	UTC−07:00 (PDT)
Shkurtesa USPS	CA
Kodi ISO 3166	US-CA
Shkurtesa tradicionale	Calif., Cal., Cali.
Gjerësia gjeografike	32°32′ N to 42° N
Gjatësia gjeografike	114°8′ W to 124°26′ W
Faqja zyrtare	www.ca.gov

Kalifornia (angl. California) është një nga 50 shtetet e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Shteti i Kalifornisë është shteti me popullsi më të madhe në SHBA dhe shteti i tretë për nga sipërfaqja (pas Alaskës dhe Teksasit). Kalifornia shtrihet në perëndim të SHBA, dhe kufizohet me Oqeanin Paqësor në perëndim, Oregon në veri, Nevada në lindje, Arizona në juglindje dhe me shtetin meksikan Baja California në jug tek gadishulli Baja California. Kryeqyteti i Kalifornisë është Sacramento.

Emri Kalifornia e ka origjinë mitike. Në vitin 1510 spanjolli Ordones de Montalvo botoi një roman, në të cilin ai përshkruan një ishull plot me ar me emrin Kalifornia, dhe të banuar nga Amazona të bukura, të sunduara nga mbretëresha Califia. Kur mercenarët e Cortés arritën në vitin 1535 në Baja California, mendonin se ishte ishull, dhe e emëruan sipas romanit të Montalvos.

Sacramento u bë kryeqyteti i Kalifornisë që nga viti 1854. Qytetet më të rëndësishme janë Los Angeles, i dyti prej madhësisë në ShBA dhe me rrethinën një nga regjionet metropole më të mëdha në botë, dhe San Francisco, qendra e rrethinës San Francisco Bay Area rreth gjirit të San Francisco, San Francisco Bay.

Qytete të tjera të rëndësishme janë San Diego, San Jose, Oakland, Santa Barbara, Ventura, Anaheim, Santa Ana dhe San Bernardino.

Sipas Zyrës së Regjistrimit të Shteteve të Bashkuara në 2018, popullsia u vetëidentifikua si (vetëm ose në kombinim):^[7] 72.1 % të bardhë (përfshirë të bardhët hispanikë), 36.8% të bardhë johispanikë, 15.3 % aziatikë, 6,5 % afrikanë, 1.6% amerikanë vendas dhe vendas të Alaskës, 0,5 % havajanë ose ishullor të Paqësorit dhe 3.9% dy ose më shumë raca.

Për sa i përket numrit të përgjithshëm, Kalifornia ka popullsinë më të madhe të amerikanëve të bardhë në Shtetet e Bashkuara, rreth 22,200,000 banorë. Shteti ka popullsinë e 5-të më të madhe të afrikano-amerikanëve në Shtetet e Bashkuara, rreth 2,250,000 banorë. Popullsia aziatike amerikane e Kalifornisë vlerësohet në 4.4 milionë, që përbën një të tretën e totalit të vendit. Popullsia vendase amerikane e Kalifornisë prej 285,000 është më së shumti nga çdo shtet.^[8]

Ekonomia e Kalifornisë është më e madhja në gjithë ShBA-në dhe e 8 në të gjithë botën. Që prej 2008, prodhimi i përgjithshëm vendas është rreth 1,85 trilion dollarë, që përben 13 % të prodhimit të brendshëm bruto të ShBA-së. Shpejtësia e rritjes së prodhimit kombëtar u ul në 2008 në 0,4 % pasi ishte rritur deri në 3,1 % në 2006 dhe 1,8 % në 2007. Që prej 2010 Kalifornia së bashku me Teksasin janë në krye te të gjitha shteteve për numrin e pasurisë 500 seli me nga 57 kompani secila.

Historikisht Kalifornia ka pasur rrjedhje të rëndësishme të ardhurash nga tregtia ndërkombëtare dhe turizmi. Gjithsesi sasia e transportit ndërkombëtare te të mirave amerikane ka ardhur duke u zvogëluar që prej 2000, nga 15,4 % në 11,1 % në 2008. Mallrat të prodhuara në Kaliforni që transportoheshin arrinin 134 miliardë dollarë në 2007. 48 miliardë dollarë ishin kompjutera dhe elektronika, e ndjekur nga transporti, makineri jo elektrike, agrikultura dhe kimikate. Shkëmbimet dhe eksportet në Kaliforni përkthehen në punë me rroga shumë të larta për mbi një milion kaliforniane. Sipas BEA (Analiza E Ekonomisë Bureau), në 2005, kompani të kontrolluara nga të huajte kishin punësuar 542600 punonjës kaliforniane, më shumë së çdo shtet tjetër të ShBA-së. Burime të mëdha për investime të huaja në Kaliforni ishin Japonia Mbretëria E Bashkuar, Zvicra, Franca dhe Gjermania. Investimet e huaja në Kaliforni ishin përgjegjëse për 4,2 % të punësimit nga industritë private të vendit në 2005. Totali i shpenzimeve për udhëtime direkte në Kaliforni arriti 96,7 miliardë në 2008, me një rritje praj 0,8 % në vitet pasardhëse. Qarku i Los Angeles ka më shumë turizëm në Kaliforni. Agrikultura (e cila përfshin fruta, perime, bulmetra dhe prodhimin e verës) është një industri e madhe në Kaliforni. Në fakt Kalifornia është vendi i pestë më i madh në botë për furnizimin me prodhime ushqimore. Agrikultura përfshin vetëm pak mbi 2 % të prodhimit bruto të vendit. Transportimi ajror i frutave dhe perimeve përfshinte një sasi prej 685 milion dollarë në 2007. Bëhet një krahasim i thjeshte që tregon se Kalifornia ka transportuar më shumë ushqime në rrugë ajrore sesa 23 shtete të tjera në çdo lloj rrugë. Sipas Departamentit të Ushqimeve dhe Agrikulturës së Kalifornisë, agrikultura Kaliforniane është një industri prej 36,6 miliardë dollarësh e cila gjeneron 100 miliardë dollarë në aktivitete të varura ekonomike. Shitjet e agrikulturës vendase fillimisht arritën 30 miliardë dollarë ne 2004, duke e bërë atë me përmasa dyfish më të mëdha se çdo industri e vendeve të tjera.

Kalifornia është shteti i pare për prodhimin e bulmetit. Qumështi është malli numër një i prodhuar në Kaliforni. Industria e bulmetit në Kaliforni gjeneronte 47 miliardë dollarë në aktivitete ekonomike në 2004 dhe punësonte mbi 400000 njerëz.

Shpimet e naftës kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e vendit. Janë disa zona të mëdha shpimi si Bakersfield, Long Beach, zona rreth Los Angeles dhe në vijën bregdetare të Kalifornisë.

Të ardhurat për fryme ishin rreth $ 38.956 që nga 2006, duke u renditur në vend të 11 në ShBA, por ndryshon gjerësisht sipas rajonit gjeografik dhe profesionit. Disa vende bregdetare përfshijnë disa nga vendet më të pasura për të ardhurat për fryme në ShBA si La Jolla në San Diego, Beverly Hills në Qarkun e Los Angeles, Newport Beach në Qarkun Orange në Kaliforninë e Jugut, San Francisco dhe Qarku Marin. Disa nga tregjet më të madha dhe më të kushtueshme të shtëpive në ShBA ndodhen në Kaliforni, kështu që ka komunitete ku çmimi mesatar i një shtëpie shkon 1 deri në 2 milion dollarë. Në përgjithësi Central Valley në Kaliforninë e Veriut është vendi me shtëpitë më pak të kushtueshme, si në Inland Empire në Kaliforninë e Jugut, edhe pse në këto rajone ka shtëpi më të shtrenjta se në vendet e tjera të ShBA, merret në krahasim me ato vende ku shtëpitë kanë një çmim mesatar prej 1 milion dollarësh. Vendet bujqësore të Kalifornisë qendrore kanë shifrat më të larta të varfërisë në vend. Sektorët e teknologjisë së lartë në Kaliforninë e Veriut, më specifikisht Silicon Valley në Santa Clara dhe San Mateo, aktualisht janë të dala nga rënia ekonomike të shkaktuara nga bustit dot-com, që shkaktoi humbjen e mbi 250.000 vendeve të punës vetëm në pjesën veriore të Kalifornisë. Që nga pranvera e 2005, të dhëna nga Universiteti I Kalifornisë në Los Angeles tregojnë për një rritje të ekonomisë në Kaliforni, edhe pse ndodhet poshtë parashikimeve vjetore prej 3,9 %.

Në 2006, taksa vjetore vendore e Kalifornisë prej $ 10,66 për çdo $ 100 te të ardhurave personale ishte pak më e lartë se $ 10,43 që ishte mesatarja e gjithë ShBA-së. Në 2008, kur u bënë llogaritje nga PBB-ja, Kalifornia zinte vendin e gjashte nga 50 shtetet e ShBA-së për taksa dhe kontribuonte me një mesatare prej 3,65 miliardë dollarë në vit për 20 vitet e fundit në thesarin federal dhe që atëherë merrte shërbime federale në këmbim.

Bumi internacional në çmimin e shtëpive është më i përfoluri në Kaliforni, me çmimin e pronës mesatare në shtet në rritje për rreth gjysmë milion dollar shënuar në prill 2005. Qarku Orange, Qarku Ventura dhe zonat bregdetare në San Francisco kanë çmimin mesatar më të lartë duke arritur në $ 650.000. Vendi me çmimin më të ulet është Cantral Valley me një çmim mesatar prej $ 290.000. Disa tregje të pasurive të patundshme patën një rritje të theksuar çmimesh në fillim të 2000, ndjekur nga rënie në 2007 dhe 2008 kur pati një shpërthim shtëpish të reja. Megjithatë, duke filluar në 2007 me zvogëlim të kredive në sistemin bankar, mijëra shtëpi janë përjashtuar të gjithë vendin dhe duke rritur çmimet e shtëpive.

Kultura e Kalifornisë është një kulturë perëndimore dhe i ka rrënjët e saj moderne fell në kulturën e Shteteve të Bashkuara, por gjithashtu, historikisht, ndikuan shumë spanjoll. Pasi që është një shtet kufitar dhe bregdetar, kultura e saj është ndikuar në masë të madhe nga popullsitë e shumta imigrant, veçanërisht nga ajo e Amerikës Latine dhe Azisë Lindore. Kalifornia është një udhëkryq ndërkombëtar i ShBA.

Ajo prej kohësh është një subjekt i interesit në mendjen e publikut dhe ka qënë shpesh e nxitur nga pasanikë e saj si një lloj parajse. Në fillim të shekullit 20, ndikuar nga përpjekjet e shtetit dhe lokale boosterës, shumë amerikanë panë shtetin e Artë si një destinacionit turistik ideal, me klimë të nxehtë dhe të thatë gjatë gjithë vitit me qasje të lehtë në oqean dhe male. Në vitin 1960, grupe të tilla si të muzikës popullore Beach Boys promovuar imazhin e kalifornianët.

Në kushte e zakone social-kulturore dhe politike kombëtare, kalifornianët perceptohen si më liberalë se amerikanët e tjerë, veçanërisht ata që jetojnë në brendësi të shtetit. Në disa mënyra, Kalifornia bënë pranimi e jetesës alternative, jo në mënyrë uniforme fetare, dhe të preokupuar me çështjet e mjedisit.

Ky artikull nga Shtetet e Bashkuara është një faqe cung. Mund të ndihmoni Wikipedian duke e përmirësuar.