Veliki Gaj

Veliki Gaj
Pravoslavna crkva
Osnovni podaci
Država	Srbija
Pokrajina	Vojvodina
Upravni okrug	Južnobanatski
Opština	Plandište
Stanovništvo
Stanovništvo (2022)	560
Gustina stanovništva	23 st./km²
Geografija
Koordinate	45°17′05″N 21°10′13″E / 45.284666°N 21.170166°E / 45.284666; 21.170166
Nadmorska visina	80 m
Površina	34,6 km²
Veliki Gaj Veliki Gaj (Srbije)
Ostali podaci
Poštanski kod	26365
Pozivni broj	013
Registarska oznaka	VŠ

Koordinate: 45° 17′ 05" SGŠ, 21° 10′ 13" IGD

Veliki Gaj (mađ. Nagygáj) je selo u Južnobanatskom okrugu u Vojvodini. Nalazi se na rumunskoj granici, 70 km severoistočno od Beograda. Pripada opštini Plandište. Prema popisu iz 2011. bilo je 560 stanovnika.

Veliki Gaj je najstarije naselje u opštini koje je postojalo u kontinuitetu od nastanka do danas. Kao naseljeno mesto prvi put se javlja u srednjem veku 1355. godine pod nazivom Gaj. U 17. veku menja naziv u Veliki Gaj, tačnije 1690. godine, docnije je bio nazivan Gros Gaj (nem. Groß Gaj) i Nađ Gaj (mađ. Nagygáj). Nakon Drugog svetskog rata ponovo dobija svoje originalno ime Veliki Gaj. Vlasnik srednjovekovnog Gaja bio je Petar Bok, sin Betlena Boka, kastelana Golubačkog grada.

Crkva Marije, čije se razbijeno zvono čuva u vršačkom muzeju, pominje se prvi put 1364. godine. Taj srednjovekovni Gaj bio je malo južnije od današnjeg, na rudini zvanoj „Kremenište“. Erdeljski knez je 1597. godine poklonio Gaj Andreji Barčaju. U poslednjim danima turske vladavine deo stanovništva Gaja je svoje domove premestio prema zapadu, tako da se oko 1690-1700. godine pominju Mali i Veliki Gaj.

Rumuni se u ova naselja doseljavaju oko 1744. godine i tada je izvršena nova deoba zemlje.

Vlasnik Velikog Gaja postao je temišvarski spahija Josif Malenica 1781. godine. Sadašnja pravoslavna crkva podignuta je 1845. godine i spada u najstarije crkve na području opštine. Velikogajska pravoslavna parohija bila je u sastavu Temišvarske pravoslavne parohije sve do 1868. godine kada je ušla u sastav Vršačke eparhije.

Spahija Malenica je 1848. godine doveo Nemce za rad na imanju i osniva novo naselje, odmah pored Velikog Gaja, pod nazivom Malenicino selo, odnosno Malenicafalva, koje se 1888. godine pripaja Velikom Gaju. U oba naselja bilo je tada ukupno 2.569 stanovnika.

Tržišno pravo Veliki Gaj dobija 1869. godine.

Dvadeset srpskih vojnika je 13. oktobra 1918. godine ušlo u Veliki Gaj. Jedno vreme ovo mesto je bilo sresko u torontalsko-tamiškoj županiji da bi 1922. godine ušlo u sastav vršačke županije. U tom periodu posed spahije Ernesta Danijela agrarnom reformom podeljen je dobrovoljcima i kolonistima iz Bosne, Crne Gore, Like i drugih krajeva. Po sporazumu potpisanom 1923. godine Veliki Gaj je pripao Jugoslaviji.

Veće naseljavanje Gaja dogodilo se nakon Drugog svetskog rata, kada je u ovo naselje došlo 38 porodica iz opština Arilje i Bajina Bašta.

U srednjem veku velikogajski atar bio je dobro naseljen: Balat ili Balad (1385-1446.), Terjen ili Trnjan (1364-1428.), na mestu sadašnje Terjanove pustare sa leve strane Rojge i Šarkac, Žarkac ili Žorkfalva (1405-1415.) sa desne strane Rojge. Ova naselja se pominju i pre dolaska Turaka, danas ne postoje, ali u ataru Velikog Gaja i danas ima poteza sa istim imenima.

Nizom vojnih pohoda Turci su osvojili ove krajeve do sredine 16. veka. U vreme turske vladavine postojala su samo dva naselja: Veliki Gaj i Balat (današnji Kupinik).

Nakon Turaka, ovi krajevi pripadaju Austrougarskoj.

Kontinualan razvoj od preturskog vremena do danas ima samo Veliki Gaj. Uzrok, po profesoru Laziću, da u ovu kategoriju uđe samo jedno naselje (od današnjih 14), jesu ratovi i osvajanja, kao i pomeranja granica pojedinih država tokom istorijskog razvoja. Oni su usporavali razvoj naselja, a u većini slučajeva su ga i prekidali na kraći ili duži vremenski period.

Velikogajčani prvi telefon dobijaju 1920. godine, a struju 1948. godine.

Po predanju o naseljima „zna se da je bio jedan veći gaj, bašta, gde je i sad šuma, odnosno spahijski park, i po tome su se prozvali i pustara i selo Veliki Gaj“.

Po kazivanju starih ljudi, prvo naselje Veliki Gaj bilo je na mestu Selište, na severozapadnoj strani sela. Tamo nije bilo crkve, nego je ona bila na mestu Crkvina, južno od sela (sad je tamo kameni most, na mestu gde je bio oltar negdašnje crkve). Ta crkva je služila i za Mali Gaj, zato je podignuta na tom mestu. U to vreme bilo je i na Crkvini nekoliko kuća, a na mestu današnjeg sela nije tada bilo kuća. Tada je iz „Gredskog manastira“ (na mestu Greda, koje je i sad u ataru ovog sela) dolazio, vele, kaluđer čamcem „da služi u toj crkvi“, jer su tu bile bare i reka Brzava. Tog je manastira već davno nestalo.

Kada se selo sa Selišta preselilo na današnje mesto, ne zna se. Ne zna se ni kad se premestila crkva na današnje mesto. Na ovom mestu bila je najpre stara crkva (Sv. Arhanđela Mihaila). A kad je 1850-1854. godine, zahvaljujući spahijinoj pomoći, sazidana ondašnja crkva, po imenu njegovog umrlog sina, određen joj je svetac Petrovdan (crkvena slava). U ovoj crkvi je i grobnica spahija Malenica, u kojoj su svi oni sahranjeni (najpre su sahranjivani u staroj crkvi, pa su svi preneti u grobnicu u novoj crkvi, gde su i sad). Od Malenica ima potomaka koji su otišli u Mađarsku, kad im je prodato imanje i pomađarili se“ (Iz knjige „Srbi u Banatu“, Jovana Erdeljanovića).

Prve familije koje su u Gaj naseljene su: Gojkonji (Gojkovi), koji su „udarili prvi kolac ", a osim njih najstarije familije su i Balićevi, Bekić-Bekićevi, Bosankići, Davidovi, Junačkovi, Mandićevi i Savuljevi (Savkov).

Priča se da su među velikim rodovima u selu-Bakićima, Bekićima, Bosankićima, Gojkovima i drugi-bile česte razmirice, tuče i ubistva zbog devojaka ili usred raznih drugih uzroka.

Selo je ušorio spahija Malenica i po njegovom naređenju kuće su građene neposredno uz ulicu. Pre toga su sve kuće bile unutra, u dvorištu, radi zaštite od zavirivanja u kuću, od krađe ili od pucanja na ukućane. Po tvrdnjama Erdeljanovića, Veliki Gaj je tada bio zloglasno naselje zbog krađa i razbojništva. Česte su bile međusobne tuče, ali su Srbi mnogo napadali i na Švabe, Mađare i druge narodnosti. Svoju zemlju seljaci su među sobom delili i delove davali određenim sinovima, pa su oko 300 jutara isprodavali i doseljenim Švabama, tako da su Srbi u Veliko Gaju mnogo osiromašili. Zasebno je bila spahijska zemlja. Međutim, Nemci, koje je spahija bio doveo da bi imao radnike, jer je Srba bilo malo, obogatili su se, pošto su prilikom doseljenja dobili od spahije pod zakup po 30 jutara zemlje. Tek kad im je ta zemlja oduzeta, te su Srbi mogli slobodno zakupljivati spahijsku zemlju, počeli su se Srbi, radeći po ugledu na Nemce, podizati i oporavljati, pa vremenom i od samih Nemaca kupovati zemlju.

Ovako staro naselje čija istorija postojanja nije prekidana od vremena nastanka do danas obiluje i spomenicima kulture. Još 1. decembra 1965. godine pod zaštitu stavljeno je 13 ikona sa Carskim dverima koja pripadaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi koja se i sama tretira kao posebna arhitektonska vrednost. Pomenućemo njihove nazive, a o samim vrednostima, zapisima i vremenu nastanka, autorima i slično u sledećoj emisiji, četvrtoj po redu, kada ćemo govoriti o prošlosti Balata, današnjeg Kupinika, inače naselja komšije Velikog Gaja. Nazivi ikona su:

Bogorodica sa Hristom iz 1773. godine, Sveti Nikola, Isus Hristos, Jovan Krstitelj, Carske dveri, Ikona sa žitijem svetog Nikole, Raspeće Hristovo, Apostoli Petar i Pavle, Arhanđeli Mihajlo i Gavrilo, Rođenje Bogorodice, Isus Hristos i Bogorodica sa Hristom.

U crkvi postoji i Oktoih, štampan 1644. godine u Lavovu i jedna Horologija (časoslov), štampana u Lavovu 1692. godine u kojoj postoji vrlo nečitak zapis iz 1696. godine.

Groblje ovog sela je oduvek na današnjem mestu. Više starih nadgobnih spomenika od škriljaca su ili u obliku sasvim prostih kamenova, ili kao veliki, glomazni kameni krstovi, ali svi bez natpisa.

Velik Gaj ima i prirodni spomenik kulture - to je veliki park smešten u centru naselja, nedaleko od crkve na površini blizu 5 hektara. Podignut je krajem 18. veka oko Kaštela spahije Josifa Malenice (dvorac je srušen nakon Drugog svetskog rata i izgrađen Dom kulture). Krajem 19. veka park je otkupio baron Ernest Danijel po usmenim podacima Miloševa, kustosa Narodnog muzeja u Vršcu.

U jugoistočnom delu parka je staro jezero - ostatak nekadašnjeg ribnjaka.

Ovim parkom upravlja mesna zajednica. Izuzetnu vrednost parka su i priridni spomenici botaničkog karaktera: Kapitalno stablo egzotične reliktne vrste - Ginko, najstariji i najrazvijeniji očuvani primerak ove vrste danas u Vojvodini, star preko 170 godina, obima stabla blizu 3 metra, a visine čak 22 metra; stablo mečje leske, staro je preko 160 godina, visine oko 20 i obima debla oko 2,7 metara; dva kestena lužnjaka, karakterističnih za ranije doba Panonske nizije, dva džina blizu 25 i 30 metara ukupne visine, obima debla 4 i 5 metara, a starih fantastičnih 320 godina; stablo belog jasena, staro blizu 200 godina, obima debla oko 3,5 metara ukupne visine od 23 metra, pravi je gajski lepotan; stablo koprivića visine oko 25 metara, obima debla 3 metra, ne zna se tačna starost. U malom parku koje nema parkovnu vrednost, stablo hrasta lužnjaka proglašeno je prirodim spomenikom, star je oko 220 do 270 godina, obima stabla 3 i visine 18 metara .

• 1869.: 2,761
• 1910.: 2,926

U naselju Veliki Gaj živi 645 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 44,0 godina (41,3 kod muškaraca i 46,7 kod žena). U naselju ima 302 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,62.

Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine).

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka

Demografija Godina Stanovnika 1931. 3213 1948. 1688 [1] 1953. 1546 1961. 1532 1971. 1308 1981. 1039 1991. 898 863 2002. 866 790

Etnički sastav prema popisu iz 2002.
Srbi			670	84.81%
Romi			72	9.11%
Mađari			15	1.89%
Makedonci			7	0.88%
Rumuni			3	0.37%
Slovenci			2	0.25%
Muslimani			2	0.25%
Slovaci			1	0.12%
Jugosloveni			1	0.12%
nepoznato			2	0.25%

• Slobodan Ćurčić, Broj stanovnika Vojvodine, Novi Sad, 1996.

• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Satelitska mapa (Wikimapia)
• Gugl satelitska mapa (Maplandia)
• Plan naselja na mapi (Mapquest)
• Veb sajt Veliki Gaj Arhivirano 2007-01-11 na Wayback Machine-u
• Veb sajt o Velikom Gaju Arhivirano 2009-02-26 na Wayback Machine-u