Transilvanija
Transilvanija, Erdelj (rum. Ardeal, Transilvania; alb. Transilvanisë; češ. Sedmihradsko, Transylvánie; grč. Τρανσυλβανία; ital. Transilvania; jid. זיבנבערגן ; lat. Transsilvania; mađ. Erdély; mak. Трансилванија; nem. Siebenbürgen, Transsilvanien; rom. Ardyalo, Transilvaniya; sl. Sedmograška; tur. Erdel, Transilvanya, Urdul) je geografsko istorijski kraj koji se prostire u karpatskom basenu današnje Rumunije.
Opširnije u člancima: Transilvanija, poreklo imena
Prvi dokumenat koji se može pronaći je iz 1075. i poziva se na Ultra Silvam (lat. Ultra silvam) ili u prevodu preko šuma, kako nazivaju tu teritoriju. Takođe u istom stoleću za tu teritoriju su koristili i Partes Transilvana (lat. Partes Transsylvana), početkom 12. veka u Legenda Sankti Gerhardi (Legenda Sancti Gerhardi) se pozivaju na isti naziv koji znači krajevi preko šume, tako da se u tadašnjoj Kraljevini Mađarskoj to i odomaćilo kao službeni naziv. Međutim u svakodnevnom govoru se i dalje koristio Erdelj kao odrednica, prvi dokumenat koji je to zabeležio je hronika iz XII veka Gesta Hungarorum (Gesta Hungarorum) koja je spominje kao Erdeelv (Erdőelv).
Prevod mađarskog naziva su koristili i Nemci Ibervald (Über Walt) u XIII i XIV veku u dokumentima, a u kasnijem periodu su prešli na naziv Zibenbirgen („Siebenbürgen”), što znači sedam gradova. Današnja imena tih sedam gradova, tadašnjih utvrđenja, su: Brašov (Braşov), Sigišoara (Sighişoara), Medijaš (Mediaş), Sibinj (Sibiu), Sebeš (Sebeş), Bistrica (Bistriţa) i Kluž-Napoka (Cluj-Napoca).
Prvi rumunski dokument koji beleži ime Erdelja je iz 1432. godine i Ardeal („Ardeal”) se javlja kao Ardeliu („Ardeliu”).
Istorijski Erdelj zauzima površinu od 57.000 km² i prosečna nadmorska visina je između 300 do 500 metara. Nalazi se na istočnom delu karpatskog bacena i oivičen je na jugu sa Snežnikom (Havasalföld) i južnim Karpatima, na istoku sa Moldavijom i Bukovinom . Dok severne i zapadne granice su Maramaroš, Satmar, Silađšag i takozvani Alfeld (Alföld).
Od planinskih delova Karpata najpoznatija je Hargita, a od reka kroz Erdelj protiču Maroš, Samoš i Olt koji i izvire u Erdelju.
Najvažniji gradovi u istorijskom Erdelju su:
- Alba Julija (mađ. Gyulafehérvár), rum. Alba Iulia) nekadašnja prestonica;
- Kluž (mađ. Kolozsvár, rum. Cluj), današnja prestonica;
- Brašov (mađ. Brassó, rum. Braşov);
- Bistrica (mađ. Beszterce, rum. Bistriţiu);
- Sibiu (mađ. Nagyszeben, rum. Sibiu), prestonica nekadašnje Kraljevske zemlje (mađ. Királyföld);
- Tirgu Mureš (mađ. Marosvásárhely, rum. Târgu Mureş), prestonica nekadašnje Mađarske Autonomne Oblasti (mađ. Magyar Autonóm Tartomány);
- Odorei Sekues (mađ. Székelyudvarhely, rum. Odorheiu Secuiesc), grad Sekelja;
- Mijerkurija Čuk (mađ. Csíkszereda, rum. Miercurea Ciuc);
- Santu Đorđ (mađ. Sepsiszentgyörgy, rum. Sfântu Gheorghe).
Transilvanija danas nema poseban politički status u okviru Rumunije nego je podeljena u 16 županija
| Današnja Transilvanija | |||
|---|---|---|---|
| Istočni Banat | Partium | Stari Erdelj | |
| Zemlja Sekelja | |||
|
|
|
|
- Prvi podaci potiču iz VI veka pne, kada se pominju Agatursi, da su živeli na tom području. Posle toga između III i II veka pne. se pominju Kelti, a Dačani se pominju između II i I veka, kada na scenu stupaju Rimljani (106. godina pne.) i veći deo Erdelja dopada rimskom carstvu i nastaje provincija pod nazivom Dakija.
- Zbog sve većeg upada Gota u ovu provinciju stanovništvo se većinom iseljava i Erdelj na neki način postaje prolazna stanica za različite nomadske narode i osvajače kao što su Vizigoti, Taifali, Huni, Avari, Sloveni, Bugari i tako dalje. Po podacima iz ranih srednjevekovnih hronika i nekim iskopinama u području Bodrog-Alšobu, prilikom prolaska Mađara i njihovog dolaska u današnje predele Mađarske 895. godine, oni nailaze na područje gde jedan narod govori mađarski. Po tim podacima to su bili preci Sekelja koji i danas žive na tim prostorima jugoistočnog Erdelja. U pričama naroda iz tog kraja i dalje živi uverenje da oni potiču od Huna koji su se povukli u te krajeve posle raspada Atilinog carstva i nestali sa istorijske scene.
- Od 1001. godine i Erdelj potpada pod mađarsku kraljevinu i njome upravlja kraljevski namesnik. U XIII veku se nailazi u spisima na prvo razdvajanje stanovništva na nacije i to su pominju Mađari, Sekelji, Sasi i Rumuni (ili Vlasi kako su ih tada nazivali) koji su se tada u većem broju, po nekim podacima, doselili u te krajeve.
- Posle Budai Nađ Antalove bune 1437. godine politički sistem se bazirao na vladavini privilegovanih iz zajednice triju naroda: Mađara, Sekelja i Saksonaca.
- Ključnu ulogu u uzdizanju Erdelja u prvoj polovini XV veka je imao Sibinjanin Janko (Hunyady János). NJegovi uspešni pohodi protiv Turaka doneli su mu 1446. godine status guvernera u Mađarskoj i 1448. godine papsko priznavanje za princa Transilvanije. Janoš Hunjadi je inače bio i otac poznatog Matije Korvina (Matthias Corvinus of Hungary)
- U XVI veku, tačnije 1526. godine, posle Mohačke bitke, Erdelj potpada pod vladavinu Osmanlijskog carstva, ali i dalje zadržava svoju teritorijalnu nepodeljenost.
- Prvi polunezavisni vladar i knez u Erdelju je bio Janoš Žigmond (János Zsigmond) i to od 1540. godine. On je 1568. godine na skupštini u Tordi izdao garanciju za slobodu vere. To je u ondašnje doba jedan od prvih zakonskih akata koji je davao tu slobodu. Četiri zvanične vere su dobile ovu privilegiju od Turaka: rimokatolička, evangelistička (luterani), reformati (kalvinisti) i unitaristi (Mađarska Unitaristička crkva). Rumunska Pravoslavna crkva nije zvanično priznata zbog svoje tadašnje neorganizovanosti, ali je bila tolerisana. Većina Sekelja je tada pripadala reformatskoj crkvi i reformisti su tada veoma mnogo uticali na razvoj književnosti i kulture kod Sekelja.
- U Erdelju, kao polunezavisnoj kneževini, i Turci i Austrijanci su se trudili da pojačaju svoj uticaj. Tako da je teritorija pod nazivom Partium pripojena Erdelju i to 1571. godine po sporazumu između Janoša Žigmonda i Habsburgovaca.
- Između 1. novembra 1599. godine i 5. avgusta 1601. godine, Erdelj biva osvojen od strane Mihaela Hrabrog, prvog rumunskog ujedinitelja, ali i dalje ima svoju samoupravu.
- U XVII veku Erdelj doživljava svoj procvat. Gabor Betlen (Bethlen Gábor), protestant, uzdiže kulturu i postaje mecena umetnosti i nauke tadašnjeg Erdelja. Takođe se uspešno ubacuje u takozvani tridesetogodišnji rat na stranu pobednika i pridobija veliki ugled za Erdelj. Dve najjače plemićke familije tog doba su bile Báthory (Báthori-család) i Rákóczi (Rákóczi-család) koje su dali po nekoliko erdeljskih vladara.
- 1699. godine sporazumom, Karlovačkim mirom, sklopljenim između Turske i Austrije, Erdelj potpada pod upravu Habzburga. 1704. godine Ferenc II Rákóczi diže bunu protiv Habsburške vlasti, ali ona biva ugušena i vlast Habsburgovaca učvršćena. Ipak Erdelj je opet zadržao teritorijalnu i kulturnu nezavisnost.
- Po popisu stanovništva iz 1712. - 1713. godine Erdelj je imao 47% Mađara-Sekelja, 34% Rumuna i 19% Nemaca (Švabe i Sasi).
- U XVIII veku je priliv Rumuna veoma osetan, po različitim izvorima, brojke se kreću od 300.000 do 500.000, tako da se demografija stanovništva osetno menja.
- Za vreme vladavine Habzburgovaca deo koji se zove Partium se vraća Mađarskoj, međutim 1733. godine Karolj III ponovo pripaja deo te teritorije Erdelju.
- Austrijski general Bukov (Buccow) je po naredbi Marije Terezije provodio nasilnu mobilizaciju, protiv koje su se pobunili Sekelji, i 7. januara 1764. godine u mestu Madefalva je na taj dan je ubijeno nekoliko stotina Sekelja od strane austrijske vojske. Taj događaj je poznat u istoriji Sekelja kao Madefalska tragedija (Madéfalvi veszedelem). Posle toga događaja na hiljade Sekelja se odselilo iz matice za Moldaviju, a u kasnijem periodu i u Bukovinu gde su osnovali nova naselja, tačnije pet sela, gde su živeli do 1940. godine kada su i poslednji Sekelji napustili ta sela.
- Za vreme revolucionarne 1848. godine glavno obeležje je bilo neslaganje Mađara, Rumuna i Habzburške Monarhije. Rat se razbuktao u novembru te godine između rumunskih i saksonskih trupa pod Austrijskom komandom i mađarskih trupa pod komandom poljskog generala Jožefa Bema. Posle početnih uspeha mađarskih trupa i poraza austrijskih, došlo je do intervencije armije ruskog Cara Nikole I, i mađarske snage su poražene u bici kod Temišvara 9. avgusta 1849. godine.
- Ugušivši pobunu uz pomoć Carske Rusije, Austrija je preduzela nekoliko mera da ponovo učvrsti svoju moć, između ostalog uspostavila je represivni režim u Mađarskoj i vladala Transilvanijom preko vojnog guvernera i dala državljanstvo Rumunima. Ali ipak ubrzo posle toga Kompromisom iz 1867. koji je ustoličio Austro-Ugarsku Monarhiju specijalni status Erdelja se ukinuo i Erdelj biva pripojen Mađarskoj Kraljevini.
- Po popisu stanovništva iz 1910. godine Erdelj je imao 34.2% Mađara-Sekelja, 55.1% Rumuna i 8.7% Nemaca (Dunavske Švabe i Sasi) i ostalih 2%.
- Raspadom Austro-Ugarske početkom 1918., narodi koji su živeli u okviru na tom tlu, počeli su da traže nezavisnost od bivše Monarhije. Prve su vođe Transilvanijske Rumunske Nacionalne Partije pozvale na ujedinjenje svih Rumuna u jednu državu, na mitingu u Alba Juliji od 1. decembra 1918. To je potvrđeno i od strane Nacionalnog saveta Transilvanijskih Nemaca i Saveta Dunavskih Nemaca Banata. Kao odgovor Mađari su u Klužu 22. decembra 1918. potvrdili lojalnost Transilvanijskih Mađara matici.
- Versajskim ugovorom Transilvanija je kompletno stavljena pod upravu Rumunije, teritorijalno i ekonomski. Posle pobune Mađara i poraza Kun Beline mađarske sovjetske republike od strane rumunske armije, Sent Žermenskim ugovorom iz 1919. i Trianonskim ugovorom (Potpisanim juna 1920.) gde su određene nove granice između Mađarske i Rumunije i status Transilvanije a samim tim i status starog Erdelja.
- Kralj Ferdinand I od Rumunije i kraljica Marija od Rumunije su krunisani u Alba Juliji 1922. kao kralj i kraljica cele Rumunije.
- U avgustu 1940. na drugom zasedanju u Beču je dodeljen severni deo Transilvanije Mađarskoj, ali posle ugovora u Parizu 1947. na kraju Drugog svetskog rata, teritorija je vraćena Rumuniji tako da su granice Mađarske vraćene na one iz Trianonskog ugovora iz 1920. godine.
U današnjoj Transilvaniji živi populacija od 7.5 miliona stanovnika. Najveći udeo čine Rumuni pa slede Mađari. Ove dve grupe se razlikuju, osim po poreklu, po tradiciji, kulturi i veri. Rumuni čine većinsko stanovništvo u 14 okruga, dok Mađari u dva okruga i to u Hargiti 84% i u Kovasni 73%.
Demografija se u zadnjih stotinu godina promenila. U nekada najvažnijem kulturnom centru Erdelja, Klužu, sada živi 20% Mađara. A od 500.000 erdeljskih Sasa i Švaba skoro da nije ostalo ništa. Jedino se, od većih gradova, u Temišvaru i Nađsebenu mogu naći ostaci ovih naroda. Pored nabrojanih u današnju strukturu stanovništva ulaze Romi, Rusini, Slovaci, Srbi, Bugari, Česi, Jevreji i tako dalje.
| Broj stanovnika i procenat po većinskim grupama po popisu iz 1992. godine
| |||||||||||||||||||||||||||
| Godina | Ukupno | Rumuni | Mađari | Nemci |
|---|---|---|---|---|
| 1713 | 860 000 | 34% | 47% | 10% |
| 1869 | 4,224,436 | 59% | 25% | 9.5% |
| 1880 | 4,032,851 | 57% | 26% | 9.0% |
| 1890 | 4,429,564 | 56% | 27.1% | 12.5% |
| 1900 | 4,840,722 | 55% | 29.5% | 11.9% |
| 1910 | 5,262,495 | 55.1% | 34.2% | 8.7% |
| 1919 | 5,259,918 | 57.1% | 26.5% | 9.8% |
| 1920 | 5,208,345 | 57.3% | 25.5% | 10.6% |
| 1930 | 5,114,214 | 58.3% | 26.7% | 9.7% |
| 1941 | 5,548,363 | 55.9% | 29.5% | 9% |
| 1948 | 5,761,127 | 65.1% | 25.7% | 5.8% |
| 1956 | 6,232,312 | 65.5% | 25.9% | 6% |
| 1966 | 6,736,046 | 68% | 24.2% | 5.6% |
| 1977 | 7,500,229 | 69.4% | 22.6% | 4.6% |
| 1992 | 7,723,313 | 73.6% | 20.8% | 1.4% |
Od 1945. Erdelj je, otprilike, napustilo 300.000 Mađara, 400.00 Nemaca i 50.000 Jevreja a takođe i veliki broj Rumuna je emigrirao u zapadne zemlje. Sva ova emigracija je zauvek napustila Erdelj iz različitih razloga, od kojih su najvažniji ekonomski, politički i nacionalni razlozi.
Grb Transilvanije iz 1659. godine predstavlja privilegovane narode tog doba:
- crna ptica predstavlja plemiće i povezanost sa kraljevskom lozom (većinu plemića su činili Mađari);
- sunce i polumesec predstavlja Sekelje, i
- sedam crvenih kula predstavlja sedam saksonskih utvrđenja.
-
Grb iz 1659. godine.
-
Grb Austro−Ugarske gde je uključen i grb Erdelja.
-
Sadašnji grb Rumunije gde je uključen i grb Transilvanije.
|
