Progoni hrišćana u Rimskom Carstvu
Progoni kršćana u Rimskom Carstvu predstavljaju progone osoba koje su ispovedale kršćansku vjeru.
Kršćanstvo se sa progonima susretalo od svojih samih početaka, pa su tako rani kršćani još kao jevrejska sekta u 1. vijeku bili metom progona od drugih Jevreja, a potom od vlasti Rimskog Carstva. Od kad su 60-ih godina najistaknutiji među njima, Jakov, Petar i Pavle, bili pogubljeni, svaki hrišćanin je shvatio da pripadanje pokretu znači opasnost.[1]
Nekog općeg progona u cijelom carstvu, na temelju posebne odluke vrhovne vlasti, u II stoljeću nije bilo.[2] Najopasniji je protivnik kršćana u 2. vijeku bilo pagansko javno mnijenje. O kršćanima su se širile različite zastrašujuće glasine, da na svojim sabranjima vrše ljudožderske večere, edipovski blud, itd, koje su u nekim slučajevima izivale provale bijesa, te podsticale državne organe na progon određenih osoba ili skupina.[3]
Progoni u raznim vidovima su se nastavili do početka 4. vijeka kada je kršćanstvo legalizirano odlukom cara Konstantina. Progoni su uticali na sve aspekte hrišćanskog života, uključujući hrišćansku teologiju i organizaciju crkve.
Progoni države temeljili su se na pravnom mišljenju da Crkva nije bila zakonski odobrena religija (religio licita).[3] Rimljani su hrišćane smatrali opasnim radikalima, čije su učenje tumačili kao bezbožništvo. Rimljani su hrišćane smatrali ateistima, zato što su odbijali da poštuju narodne bogove koji štite zajednicu. Verovalo se da su hrišćani štetni po društvo, a njihov način života je smatran antisocijalnim. Mnogi Heleni su mrzeli hrišćane zbog njihovog „ateizma", koji će, kako su Rimljani strahovali, navući gnev bogova na cele zajednice.[4] Kada bi se dogodila neka nesreća, ili zavladao strah da može da se dogodi, stanovništvu bi najverovatniji krivac bili hrišćani.[5]
Sredinom 2. veka, paganski intelektualci su počeli da napadaju hrišćane u svojim traktatima. Bilo je zapaženo da se hrišćani okupljaju pod okriljem noći, nazivaju međusobno „brate" i „sestro" i pozdravljaju se poljupcima; govorilo se da obožavaju svog boga tako što jedu meso i piju krv Sina Božijeg. Protivnici su tvrdili da se hrišćani upuštaju u ritualni incest (seksualni čin među braćom i sestrama), ubijanje dece (ubijanje Sina) i ljudožderstvo (jedenje njegovog mesa i pijenje krvi).[5] Kolale su priče da kršćani na svojim sastancima jedu meso djeteta i piju njegovu krv, što je helenističko stanovništvo nazivalo »tijestovskim gozbama«. Spis Octavius sadrži detaljnu optužbu da kršćani kod primanja novoga člana pružaju ovome novorođenče zavito u koru kruha da on udari po kruhu i tako ubije dijete. Potom svi ližu djetetovu krv, i dijelove tijela kao za jagmu dijele među sobom, a novi je član kao sukrivac prisiljen na šutnju.[6] Takođe su kružile glasine da kršćani svojim govorom o braći i sestrama u stvari prikrivaju svoj seksualni libertinizam, dapače incestuoznost.[2]
Državne su vlasti uglavnom znale, ili su mogle utvrditi, kako svjedoči Plinije Mlađi (g. 112), da su te optužbe bez temelja, ali se redovno nisu upuštale u ispitivanja, nego je za osudu bilo dovoljno priznavanje kršćanske pripadnosti i odbijanje da se od kršćanstva odstupi kroz izvršenje akta državne religije.[2] Rimske vlasti su posmatrale hrišćane kao protivnike države koji podstiču izdajničke aktivnosti te su ih privodile zbog nepokornosti. Osumnjičeni kršćani su neretko odbijali da se podlože aktima državnog kulta, što je shvaćano kao javno otkazivanje lojalnosti državi. Privedenim hrišćanima koji bi odbili da ispoštuju carski kult pretilo je pogubljenje - odsecanjem glave ukoliko su rimski građani, ili dugim mučenjem u javnoj areni. Rimski zvaničnici koji su imali dužnost da naređuju pogubljenja zbog nepokornosti, su obično pružali šansu hrišćanima da spasu život iskazujući simboličnu lojalnost caru, ali su mnogi to odbijali prihvatajući mučeništvo.[1]
Kult cara je bio tijesno povezan sa monoteizmom, vjerovanjem u jednog oca.[7] From tumači da su u dubljem psihološkom smislu Rimljani bili u pravu kad su proglašavali kršćanstvo ateizmom, jer je vjera u čovjeka patnika uzvišenog do Boga bila fantazija potlačenih koja je željela da istisne vladajuće snage — boga, cara i oca — i sebe stavi na njihova mjesta.[7]
Apologeti su pokušali da utiču na mišljenje naroda, a posebno učenih kritičara, što ih je prisililo da traže dodirne tačke između hrišćanstva i helenske filosofije.[3]
Tokom prva dva veka, hrišćani su više progonjeni na lokalnom nivou, nego usled organizovanog državnog progona. U tim godinama, hrišćanstvo nije bilo nezakonito, a njegov najveći neprijatelj je bilo pagansko javno mnenje.[5]
Prvi veliki progon hrišćana je započeo pod carem Neronom (54-68). Godine 64. je izbio veliki požar u Rimu. Neron je za podmetanje požara koji je uništio veliki deo grada optužio hrišćane i započeo progone protiv njih. Za vreme ovog gonjenja, Hristovi sledbenici su razapinjani na krst, bacani u Tibar i predavani divljim zverima u amfiteatru, radi uveseljavanja rimskih građana. Među ovim prvi mučenicima nalazili su se i apostoli Petar i Pavle, pogubljeni oko 67. godine.[8] U to vreme je mučenički skončala i Fotina Samarićanka, nakon što je preobratila Neronovu ćerku Domninu. Hrišćani koji su bili rimski državljani kažnjavani su odsecanjem glave, dok su oni bez građanskog statusa uglavnom kažnjavani spanjivanjem. Mnogi hrišćani su tada bili razapeti i živi spaljeni u Neronovoj bašti, kao ljudske buktinje.[9]
Tacit i Suetonije, istoričari carskog dvora, koji su potpuno prezirali hrišćane, pominju tu grupu prevashodno kao metu zvaničnog progona. U opisivanju Neronovog života, Suetonije kaže »da su kažnjeni hrišćani, klasa ljudi posvećena novom i štetnom sujeverju«.[10] Tacit dodaje svojim opaskama o požaru u Rimu:
Prvo su bili uhapšeni oni pripadnici sekte koji su priznali; zatim, posle njihovog priznanja, veliki je broj bio osuđen, ne toliko zbog podmetanja požara koliko zbog mržnje prema ljudskom rodu. A kraj im je propraćen porugom: pokrili su ih kožom divljih zveri i rastrgli su ih psi; ili su bili pričvršćeni na krstove, i kad se spustio mrak zapaljeni su da posluže kao buktinje. Neron je ustupio svoje vrtove za tu predstavu ...[11]
Tacit tumači Neronovo ponašanje kao njegovu potrebu za žrtvenim jarcem. Hrišćanska grupa imala je sva obeležja zavere.[12] Pre svega, bili su sledbenici čoveka optuženog za mađiju[13], koji je zbog mađije i izdaje pogubljen; drugo, bili su »ateisti«, koji su odbacivali kao »demone« bogove zaštitnike blagostanja rimske države — čak i genij (božanski duh) samog cara; treće, pripadali su ilegalnom društvu. Pored ovih dela koje je policija mogla da potvrdi, širili su se glasovi da njihova tajnost krije zverstva: njihovi neprijatelji su govorili da u njihov ritual spada jedenje ljudskog mesa i pijenje ljudske krvi, praksa za koju su obično optuživani mađioničari.[14]
Od Neronove epohe (54–68. posle Hrista) hrišćani su počeli da bivaju jasno razlikovani od Jevreja kao pripadnici jedne posebne „religije“ i zbog toga su izgubili privilegije zaštite i posebnog tretmana koje je Jevrejima pružala rimska država.[3]
Posle kratkog perioda zatišija počeli su novi progoni za vreme cara Domicijana (81-96), u kojima je, između ostlih, život izgubio i sveti Timotej. 92. godine je stradao i episkop Antipa Pergamski, koga su spalili mnogobožački stanovnici tog grada.
U vreme Trajana između ostalih su postradali i episkopi Simon Jerusalimski i Ignjatije Antiohijski, koji je bačen lavovima.
Iako u to vreme nijedan zakon nije posebno zabranjivao prelazak u hrišćanstvo, od svakog sudije koji je čuo da je neko optužen za prelazak u hrišćanstvo zahtevalo se da izvrši istragu.[15] Ne znajući kako da postupa u takvim slučajevima, Plinije, guverner Bitinije (provincija u Maloj Aziji), pisao je (oko 112. godine) caru Trajanu (98-117), zahtevajući razjašnjenje:
Običaj mi je, care gospodare, da podnesem tebi sva pitanja gde nisam siguran kako da postupim. Ko će mi bolje pokazati put ... ? Nisam nikad učestvovao u istragama o hrišćanima; stoga ne znam koji se zločin obično kažnjava i istražuje, a šta se dopušta ... u međuvremenu, ovako sam postupio sa onima koje su mi optužili kao hrišćane. Pitao sam ih da li su hrišćani, i pitao sam ih po drugi i po treći put, uz pretnju kazne. Ako nisu popuštali, naređivao sam da se odvedu i pogube, jer nisam nimalo sumnjao da, bez obzira šta su, zaslužuju da budu kažnjeni zbog tvrdoglavosti i nepokolebljive upornosti... Kao što sam smatrao da je pravo da pustim one koji su rekli da nisu hrišćani niti da su ikad bili, nakon što bi očitali molitvu bogovima po mom uputstvu, i prineli vino i palili mirise tvom kipu koji sam naredio da donesu u sud u tu svrhu i, štaviše, proklinjali su Hrista — što nijednog (tako kažu) pravog hrišćanina ne možeš naterati da čini.[16]
Trajan je odgovorio odobravajući Plinijev postupak u toj stvari:
Moj dragi Sekunde, tvoj postupak je ispravan u ispitivanju slučajeva onih koji su optuženi kod tebe kao hrišćani, jer zaista ništa se ne može postaviti kao opšte pravilo koje bi sadržalo nešto kao utvrđeni oblik postupka. Njih ne treba tražiti; ali ako su optuženi i osudeni, moraju biti kažnjeni — ali svako ko porekne da je hrišćanin i to potvrdi delom, kao na primer molitvom našim bogovima, dobiće oproštaj zbog svog kajanja, bez obzira na to koliko je bilo sumnjivo njegovo ponašanje u prošlosti.[17]
Ali Trajan je savetovao Pliniju da ne prihvata anonimne optužbe, »jer one su loš primer i nedostojne su našeg vremena«. Plinije i Trajan su se složili da svako ko odbije gest lojalnosti bogovima mora da sakriva ozbiljne zločine, naročito stoga što je kazna za odbijanje bila neposredno pogubljenje.
Od 112. godine, povodom pitanja upravnika Plinija Mlađeg, određeno je da gonjenje hrišćana od državnih vlasti ne bude proizvoljno, već samo po potpisanoj optužnici građana. Ovakvo stanje trajalo je sve do vremena Dekija (249–251) i doprinelo je tome da se državna reakcija protiv hrišćanstva premesti na drugi nivo: na narodno mišljenje.[3]
Hadrijan je poznat po pismu o tome da se hrišćani ne smeju napadati ni goniti bez suda, koje prenosi Eusebije:
„Minuciju Fundanu. Dobio sam pismo od Serenija Granijana, čoveka poznatog, tvoga prethodnika. Kazuje mi o nečemu o čemu se ne može prećutati: ne valja da ljudi žive a da ne znaju za mir i da su svagda na meti klevetnika. Ako žitelji provincije mogu dokazati svoje optužbe protiv hrišćana i o tome mogu da kazuju pred sudom, to neka se tamo (na sudu) i čini a ne na trgovima i vikanjem mase. Priliči ti da se dobro upoznaš sa tim optužbama. I ako se optužbe dokažu, tek tada odredi kaznu za prestup. Ali, zaklinjem te Heraklom, ako neko podiže optužbe bez razloga, tada te klevetnike ne ostavljaj bez kazne."[18]
Nova gonjenja pokrenuo je Marko Aurelije (161-180), vladar filozof, pod uticajem anti-hrišćanski nastrojenih stoika. Najpoznatija žrtva tog gonjenja je bio Justin Filozof, koji je pokušao da piše odbrane (apologije) hrišćana caru filozofu, ali je i sam bio pogubljen odsecanjem glave, sa grupom hrišćana u Rimu oko 165. godine, zbog čega se naziva i Justin Mučenik.
Jasno je da niko ne može zaplašiti ili pokoriti nas koji verujemo u Isusa Hrista, širom sveta. Jer jasno je da, iako nam odsecaju glave, razapinju i bacaju divljim zverima, u lance, u vatru i podvrgavaju nas svim vrstama mučenja, mi se ne odričemo svoje veroispovesti; što se više takve stvari događaju, to više ostali, u velikom broju, postaju vernici.[19]
Dobrovoljno srljanje u smrt je izazvalo prezir Marka Aurelija, koji je gledao hrišćane kao morbidne i zavedene egzibicioniste.[1]
Irenej je, u leto 177. godine, bio svedok sve većeg neprijateljstva prema hrišćanima u sopstvenom gradu, Lionu. Najpre im je bio zabranjen pristup na javna mesta, tržnice i kupatila. Zatim, kad je provincijski guverner bio van grada:
...rulja se razularila. Hrišćane su lovili i otvoreno napadali. S njima je postupano kao sa javnim neprijateljima, napadani su, tučeni i kamenovani. Na kraju su odvučeni na forum ... optuženi, i, nakon što su priznali da su hrišćani, bačeni su u zatvor.[20]
Jedan uticajan prijatelj, Vetije Epagat, koji je pokušao da interveniše na njihovom suđenju, ućutkan je: »Prefekt ga je samo pitao da li je i on hrišćanin. Kad je priznao, najjasnijim glasom, da jeste«[21], prefekt ga je osudio na smrt zajedno sa ostalima. Njihova posluga, koju su mučili da bi od nje izvukli informacije, najzad je »priznala« da su, kao što su Rimljani sumnjali, njihovi gospodari vršili akta seksualne okrutnosti i ljudožderstva. Jedan očevidac kaže da je to okrenulo stanovništvo protiv njih: »Te priče su se širile i ceo narod je besneo protiv nas, tako da su čak i oni čiji je stav pre toga bio umeren zbog prijateljstva s nama, postali veoma ljuti i škrgutali zubima na nas.«[22]
Članovi crkava u Lionu i susednom gradu Vijenu hapšeni su i okrutno mučeni u zatvoru čekajući dan određen za masovno pogubljenje, 1. avgust. To je bio praznik u slavu veličine Rima i cara. U takvim prilikama tražilo se od guvernera da pokaže svoj patriotizam organizovanjem raskošne javne zabave za celo stanovništvo grada, što je iziskivalo ogromne izdatke za iznajmljivanje profesionalnih gladijatora, boksera, rvača i mačevalaca. Ali prethodne godine car i senat su doneli nov zakon da se smanje troškovi za gladijatorske predstave. Sad je guverner mogao legalno da atletske igre zameni osuđenim kriminalcima, koji nisu bili građani Rima, nudeći spektakl njihovog mučenja i pogubljenja. Ovo je, bez sumnje, još više podsticalo zvaničnu žestinu protiv hrišćana, koji su mogli da pruže, kao u Lionu, najjeftiniju prazničnu zabavu.[1]
Jedna od napoznatijih žrtava ovog progona je sveta Blandina, poznata po strahovitom višednevnom mučenju.
U vreme imperatora Marka Aurelija je mučenički postradao i Polikarp, episkop Smirne.[18]
Za vreme cara Septimija Severa (193-211) u progonima su stradali i Haralampije, episkop u Tesaliji, i Irinej episkop Lionski.
Daniélou smatra mogućim da razbuktavanje progona pod severovskom dinastijom, posebno ukoliko je Septimije Sever doista 202. izdao dekret protiv kršćanskog i židovskog proselitizma (o čemu se razilaze mišljenja), treba velikim dijelom pripisati razbuktavanju apokaliptičkog gibanja među kršćanima, u čemu su se posebno isticali montanisti[23]; Daniélou ukazuje na činjenicu da nemamo podataka »da su u toj periodi bili općenito uznemirivani biskupi«.[24]
Aleksandar Sever (222-235) je prvi rimski car koji je pokazao blagonaklonost prema hrišćanima. Carstvom su kružile glasine da je postavio kipove Avrama i Isusa pored Sokrata i drugih svetih ljudi u svom dvorskom svetilištu.[4] Međutim, niži službenici su progonili hrišćane i bez careve naredbe, pa je tada nakon dugih muka ubijena i đakonesa Tatjana Rimska.
Dioklecijanovi progoni su posljednji veliki progoni kršćana od strane vlasti Rimskog Carstva, a koji su se zbili početkom 4. vijeka. Ime su dobili po caru Dioklecijanu, jednom od vladara tadašnje tetrarhije, koji je 303. zajedno sa svojim kolegama Maksimijanom, Galerijem i Konstancijem Klorom izdao niz edikata kojima se pod prijetnjom strogih kazni zahtijeva od kršćanskih vjernika da prakticiraju tradicionalne rimske obrede; kasniji edikti su, pak, bili usmjereni protiv kršćanskog svećenstva te doveli do konfiskacije crkvene imovine i spaljivanja crkvenih knjiga i tekstova. Progoni su bili različiti po svom intenzitetu u različitim dijelovima Carstva - na zapadu, u Britaniji i Galiji su bili najslabiji, a u istočnim provincijama najžešći.
Neke od mnogobrojnih žrtava ovog gonjenja su: centurion u rimskoj legiji Akakije, zapovednik tebanske legije Sveti Mavrikije, vojnik carske garde sveti Georgije, načelnik carske garde Sveti Sebastijan, osamnaestogodišnji Julijan Tarsanin, četrnaestogodišnji Pankratije Rimski, krčmar Teodot Ankirski, Ardalion Glumac, episkop Kliment Ankirski, lekari Kozma i Damjan iz Kilikije, supružnici Julijan i Vasilisa, trinaestogodišnja Agnija Rimska, mučenice Julijana Nikomedijska, Anastasija Sremska, Pelagija Tarska, Doroteja Cezarejska i mnoge druge.
Po svom obimu ovo je vjerojatno bilo najžešće gonjenje koje je rimska država pokrenula protiv hrišćana.[8] U nekoliko navrata progoni su obustavljani, da bi ih formalno ukinuo tek Milanski edikt koga su 313. donijeli carevi Konstantin i Licinije. U vijekovima koji su slijedili, Dioklecijanovi progoni su Crkvi poslužili da stvori "kult mučenika", a vrlo često je bilo pretjerivanje u navođenju opsega i razmjera okrutnosti progona. Kasniji historičari, počevši od doba Prosvjetiteljstva u 18. vijeku, su počeli dovoditi u sumnju tradicionalne kršćanske navode o progonima. Moderni historičari, pak, drže da su progoni uzrokovali tek između 3.000 i 3.500 žrtava, odnosno da je najveći broj kršćana izbjegao progone.[25]
Dioklecijanovi progoni su ipak imali određene dugoročne posljedice na kršćansku crkvu. Prije svega se to odnosilo na rascjep između "čistih" kršćana koji su bili voljni postati kršćanski mučenici i onih koji su se formalno pokorili carskim ediktima, odnosno tzv. "izdajnika" (traditores); on je poslužio kao povod sa šizmu donatista u Sjevernoj Africi i meletijanaca u Egiptu koji će vijekovima izazivati sukobe unutar kršćanske zajednice.
Mučenik (od grčkog μάρτυς martys - svjedok) je naziv za osobu koja je ubijena zbog ispovedanja kršćanske vjere, i to kamenovanjem, razapinjanjem, spaljivanjem na lomači ili nekom drugom metodom mučenja ili pogubljenja.
Hrišćani su u Rimskoj državi često postajali meta policijske akcije. Za one koji su se našli u takvom položaju izbor je bio jednostavan: ili da govore otvoreno, izlažući se hapšenju, mučenju, formalnosti besmislenog suđenja, izgnanstvu i smrti, ili da ćute i spasu se. One koji su otvoreno govorili crkva je poštovala su kao »ispovednike«, a one koji su izdržali sve, do smrti, smatrali su »svedocima« (martyres).[1] Mučenička smrt se smatrala djelom koje briše grijehe, te kod nekrštenih kršćana nadomješta krštenje vodom, "krštenjem u krvi".[26] Crkva je poticala kult mučeništva, te se od 4. stoljeća nad grobovima mučenika grade crkve a njihovim relikvijama pripisuju čudotvorne moći.
Međutim, nisu svi hrišćani zastupali mučeništvo. Mnogi su mučeništvo smatrali budalastim traćenjem ljudskog života, i zato protivnim Božjoj volji. Tvrdili su da je »Hrist, pošto je umro za nas, bio ubijen da mi ne bismo bili ubijani«.[27]
Izveštaji o okrutnostima prema hrišćanima izazivali su oprečna osećanja među ljudima izvan tog kruga. Čak i oholi Tacit, opisujući kako je Neron ismevao hrišćane i mučio ih do smrti, podstaknut je da doda:
Čak prema zločincima koji zaslužuju krajnju i primernu kaznu pojavilo se saosećanje; jer oni nisu, kao što se činilo, bili uništavani za javno dobro, nego da se zasiti okrutnost jednog čoveka.[28]
– Tacit
Posle pokolja u areni, neki građani Liona su hteli da unakaze leševe, neki su ismevali mučenike kao budale, dok neki, »kao da su pokazivali izvesno saosećanje«, razmišljali o tome šta je izazvalo hrabrost hrišćana: »Kakva je to prednost koju im je dala njihova religija, a koju oni više vole nego svoj život?«[29] Nema sumnje da su progoni zaplašili mnoge i naterali ih da izbegavaju dodir sa hrišćanima, ali i Justin i Tertulijan kažu da je prizor mučenika izazvao čuđenje i divljenje, što je navelo ljude da se raspitaju o pokretu, i da mu se priključe. Kao što Justin primećuje:
Što se više takve stvari događaju, to sve više i drugi, u sve većem broju, postaju vernici.[30]
Tertulijan u pismu Skapuli, rimskom prokonzulu Kartagine kaže:
Tvoja okrutnost je naša slava ... sve koji su svedoci plemenitog trpljenja (mučenika) obuzima sumnja, i gore od želje da ispitaju stanje ... i čim saznaju istinu, odmah se upisuju u njene učenike.[31]
Tertulijan se hvali rimskom tužiocu da »što nas češće sravnjujete sa zemljom, sve nas je veći broj: krv hrišćana je seme!«[32]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I) (scribd)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 „Јован Зизијулас, Јелинизам и хришћанство”. Arhivirano iz originala na datum 2018-03-04. Pristupljeno 2013-03-28. Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; naziv "Зизијулас" je zadan više puta s različitim sadržajem - ↑ 4,0 4,1 Elejn Pejgels - Poreklo Satane (scribd)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Bart Ehrman - Isus to nije rekao (scribd)
- ↑ Minutius Felix, Octavius, 9
- ↑ 7,0 7,1 Erich Fromm, Dogma o Kristu (scribd)
- ↑ 8,0 8,1 Milovan Balaban, Pobeda hrišćanstva u Rimskoj imperiji
- ↑ Tacit, Anali
- ↑ Suetonije, Neronov život 6.16.
- ↑ Tacit, Anali 15.44—2—8.
- ↑ Videti diskusiju u: R. MacMullen, Enemies of the Roman Order: Treason, Unrest, and Alienation in the Empire (Cambridge, 1966).
- ↑ M. Smith, Jesus the Magician (San Francisco, 1978).
- ↑ M. Smith, Jesus the Magician (San Francisco, 1978), str. 81—139.
- ↑ Za opširniju diskusiju videti: W. H. C. Frend, Martyrdom and Persecution in the Early Church (Oxforđ, 1965; New York, 1967); Frend »The Gnostic Sects and the Roman Empire«, u: Journal of Ecclesiastical History, Vol. V (1954), 25—37.
- ↑ Plinije, Pisma 10.96.
- ↑ Plinije, Pisma, 10.97.
- ↑ 18,0 18,1 Eusebije, Istorija crkve (scribd)
- ↑ Justin, Dijalog sa Trifonom 110.4.
- ↑ Frend, Martyrdom and Persecution in the Early Church, 5—6.
- ↑ »Mučenici Liona« 9, u: CHRISTIAN MARTYRS, 64—65.
- ↑ »Mučenici Liona« 15, u: CHRISTIAN MARTYRS, 66—67.
- ↑ J. Daniélou, Nuova storia della Chiesa I, 182—189
- ↑ J. Daniélou, Nuova storia della Chiesa I, 187
- ↑ Frend, Martyrdom and Persecution, 393–94; Liebeschuetz, 251–52.
- ↑ "martyr." Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
- ↑ Tertulijan prezrivo citira njihove argumente u Scorpi ace 1.
- ↑ Tacit, Anali 15.44.2—8.
- ↑ »Mučenici Liona« 57—60, u: CHRISTIAN MARTYRS, 80—81.
- ↑ Justin, Dijalog sa Trifunom 110.
- ↑ Tertullian, Ad Scapulam 5.
- ↑ Tertullian, Apologia 50.
