Partizanske pesme

Partizanske pesme (takođe partizanska lirika, poezija narodnooslobodilačke borbe ili poezija NOB) su pesme spevane ili pevane tokom narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije. Proizišle su iz masovnih pesama međunarodnog radničkog pokreta.^[1] Odlikuje ih spoj borbene tematike s melodijsko-poetskim karakteristikama narodne muzike. Partizanske pesme mogu biti narodne ili autorske, iako granica postaje nejasna kada autorske pesme uđu u usmenu predaju (npr. Omladinka Mara, Na Kordunu grob do groba).

Od prvih dana ustanka pjesma je sveprisutna u životu partizana. Pjevalo se u svakoj prilici i na svakom mjestu.^[2] Pesništvo u narodnooslobodilačkoj borbi imalo je svrhu snaženja morala, održavanje borbenog duha i čuvanja sećanja na važne događaje i ljude. Partizansko iskustvo je potvrdilo da "borbene pjesme stvaraju revolucionarno raspoloženje, bodre narod i podstiču na mobilizaciju".^[3] Partizani su neretko išli u borbu pjevajući.^[4]

Originalne numere ovog perioda su masovne pesme na stihove Vladimira Nazora: Drug Tito, Crvena zvezda, Uz Tita i Staljina, Mitraljeza. Među najpoznatijim pesmama je i Kozara Oskara Danona koja počinje narodnim tekstom „Ide Mladen vodi partizane”.

Jugoslovenski partizani su, osim na svom maternjem, pjevali pjesme i na mnogim drugim jezicima, uključujući ruski, španjolski, njemački, engleski, francuski, talijanski, bugarski, mađarski, poljski, češki, slovački, albanski, vlaški i dr.^[5] Jugoslovenske revolucionarne pjesme pjevane su u i svim zemljama u kojima su bili zatočeni Jugosloveni - u zatvorima i logorima u Njemačkoj, Italiji, Mađarskoj, Norveškoj i drugde. U svim se tim logorima pjevala npr. Mitrovčanka.^[5]

Partizanske pesme se i dan danas pevaju širom bivše Jugoslavije i sveta, a izvode ih kako amaterski tako i profesionalni horovi koji neguju tradiciju NOB.^[6]

Glavni članak: Revolucionarne pesme

Veliki uticaj na radničko pevanje imale su predratne zbirke Mala zbirka odabranih radničkih pesama (1904) i Radničke pesme i deklamacije (1909) u izdanju Socijalističke knjižare iz Beograda, kao i Najobičnije radničke pjesme za organizirano i osviješteno radništvo štampana u Zagrebu 1911. godine.^[2] Komunisti i SKOJ-evci u vreme Kraljevine Jugoslavije su organizovali ilegalne izlete na kojima su pevali radničke, slobodarske i revolucionarne pesme. Oni su te pesme učili napamet i imali su razrađen repertoar:

Najveći deo izleta provodili smo pevajući slobodarske pesme koje smo svi u toku izleta naučili. Za duže pesme kao što je „Internacionala“, ili „Omladinska himna“ dobijali smo tekst ispisan na papiru rukom ili mašinom. Na izletima smo pevali antifašističke pesme koje su tada bile u modi. „Širom svijeta omladina nova“, - bio je to prevod sovjetske pesme „Široka strana moja rodnaja“, zatim stare socijalističke pesme, „Da nam živi, živi rad“, „Budi se Istok i Zapad“, i jednu koja je nastala u to vreme „Omladinci, omladinke velik nas je broj, protiv rata i fašizma svi ćemo u boj!“^[8]

– Vera Mujbegović, Tuzla moje mladosti

Nije rijedak slučaj da je rad radničkih i kuIturnih društava zabranjivan baš zbog izvođenja revolucionarnih pjesama.^[5] U ilegalnom periodu, Centralni komitet KPJ umrežava radničke udruge iz svih dijelova zemlje, organizira zajedničke priredbe radničkih kulturno-umjetničkih društava koja međusobno upotpunjuju repertoare, i prevodi najznačajnije evropske revolucionarne pjesme, koje postaju temeljem za nastanak sličnih domaćih ostvarenja.^[2] Pored popularne Varšavljanke komunisti su u repertoar jugoslavenskih revolucionarnih pjesama doneli i niz drugih: Na barykady (poljska), Koračnicu danskih socijalista (danska), Naša je ovo zemlja (norveška), Hold the fort (britansko-američka), Drugarska (ruska), Zamučen tjaželoj nevolej, Krasnoe znamja (Красное знамя) itd.^[2] Pored toga, stvarane su i domaće pjesme otpora, kao što su Narodna štrajkačka pjesma, Himna zidara, Pozdrav proleterima, Radnička himna, kao i obrade socijalnih djela domaćih pisaca (Šantić, Radičević, Bašagić, Preradović, Kočić).^[2] Stvaraoci mnogih domaćih i prepevanih stranih pjesama u Hrvatskoj bili su Pavao Markovac i Nikola Hercigonja.^[5]

1936. godine Ivan Curl je u Zagrebu objavio zbirku revolucionarnih radničkih pjesama Naša pjesmarica, koju plijeni policija.^[9] U to vreme, u Barceloni su objavljene Canciones de las brigadas internacionales (1938) i Krv i život za slobodu – slike iz života i borbe studenata iz Jugoslavije u Španiji (1938). Pjesme sabrane u ovim zbirkama brzo su se širile među radničkim kolektivima u Jugoslaviji.^[2]

Posebno mjesto zauzimaju robijaške pesme, spjevane u kaznionama za političke zatvorenike u Bileći, Sremskoj Mitrovici i Lepoglavi. U Sremskoj Mitrovici je čak organiziran i Prvi festival originalnih revolucionarnih pjesama, kada su nastale pjesme Mitrovčanka, Nabrusimo kose i Pjesma o Matiji Gupcu. Ovoj skupini pripada i čuvena Bilećanka nastala uoči prvomajskog uranka 1939. godine.^[2]

Mi smo iz Španije doneli naše špansko-internacionalne pesme, robijaši su doneli svoje robijašničke koračnice, borci su marširali po tradiciji svoga kraja.^[10]

– Kosta Nađ

Tokom ustanka 1941. godine, komunisti su pevali međunarodne revolucionarne pesme i širili ih u narod.^[11] 1941. godine, u oslobođenom Užicu su objavljene Antifašističke pesme iz predratnog perioda, proširene pesmama španske revolucije. S druge strane, mnogi borci su više voleli da pevaju narodne epske pesme uz gusle.^[4] Dok su radnici i studenti u partizanskim redovima pjevali »Padaj silo i nepravdo«, »Budi se istok i zapad« ili »Internacionalu«, ostali su samo izgovarali riječi ne uspijevajući da prihvate melodiju.^[4] Tek nakon intenzivnog kulturno-umjetničkog rada u jedinicama, borci su podjednako pevali pjesme Romanije, Ozrena, Majevice, starih buna, oktobarske revolucije, španskog građanskog rata i melodije stare i nove, pričajući o podvizima partizana.^[4] 1942. osnovano je Kazalište narodnog oslobođenja, u okviru koga su organizovane i muzičke priredbe. Na priredbi povodom prve konferencije žena, 6. decembra 1942. godine u Bosanskom Petrovcu, u pratnji dve harmonike, violine i klarineta, horski su se pevale pesme: Partizanka, Hej Sloveni, Budi se Istok i Zapad, a kasnije su izvođene i Internacionala, sovjetske koračnice, kao i narodna partizanska pesma Oj, narode Like i Korduna.

Prijeći sve to pješice noseći instrumente i arhiv (treba zamisliti bas-trombon kroz zelengorske šume ili npr. klarinet i veliki bubanj na Durmitoru), pomažući intendanturama, dajući osiguranje i stražu jedinicama koje su to trebale, pomažući u teškim trenucima bolnicama pri nošenju ranjenika, a u najkritičnijim momentima izlazeći na položaj – sve to nije bio samo »muzički posao«, ali je bio put i dio zadatka ove muzičke formacije.^[12]

– Silvije Bombardelli

Slobodno područje Korduna, Banije i Like imalo je posebno povoljne uslove za organizovanje umetničkog rada. Na Baniji je radio omladinski hor koji je na svom programu imao samo autentično narodno stvaralaštvo. Važno je bilo i potpuno oslobođenje Dalmacije u jesen 1944. godine, kada su se stekli uslovi za osnivanje stalnih orkestara. Takođe, organizovani su i edukativni kursevi - za dirigovanje, harmoniku i solo pevače, a Hercigonja, Ines Ivanišević i Miroslav Špiler počinju sakupljanje narodnih pesama.

Nakon kapitulacije Italije septembra 1943. godine, u partizanske orkestre prelazi veći broj talijanskih vojnih muzičara, među kojima i vrsnih stručnjaka, što je omogućilo složenije kompozicije.^[13]

Veliki broj pesnika i muzičara pristupio je partizanima, pre svega oni koji su imali jasno antifašističko opredeljenje. Njihovim radom nastaje korpus originalnih partizanskih pesmama, kao autentični muzički izraz narodnooslobodilačke borbe. Pesnik Vladimir Nazor je nakon odlaska u partizane napisao neke od najpoznatijih partizanskih pesama, koje su 1943. umnožene i podeljene partizanskim kompozitorima, koji su ih potom uglazbili. Mnoge od njih su postale su popularne masovne pesme. Agitprop je sarađivao sa muzičarima i kompozitorima u partizanima u cilju nastanka tih pesama.^[14] Između ostalih, Nazorove pesme komponovao je i Oskar Danon:

U bolnici kod manastira Lovnice, gdje sam ležao bolestan od malarije, dobio sam od nekih boraca Narozove stihove: »Sve što bilo pod pepelom«, »Uz Tita i Staljina, dva junačna sina«, »Zvijezda Danica« i »Ostavi me Kata i Reza, al me ne ostavi mitraljeza«. Napisao sam na njih muziku. Cim sam ozdravio, otišao sam u zaselak Zekiće i drugu Roćku otpjevao ove pjesme. Roćku se naročito dopala pjesma »Sve što bilo pod pepelom«, odmah ju je zapamtio i bio jedan od upornih njenih propagatora. Pjevao ju je i drugu Nazoru. Ove moje pjesme borci su vrlo brzo prihvatili i čestim pjevanjem one su se rasprostranile po čitavoj partizanskoj teritoriji.^[4]

– Oskar Danon

Branko Ćopić, prvoborac iz bosanske krajine, lahkim stilom začinjenim bosanskim humorom pisao je pjesme i priče, i stekao slavu omiljenog partizanskog pjesnika.^[2] Zbog velikog utjecaja na borce, po partijskoj direktivi obilazio je jedinice i recitovao stihove ponašajući se kao neka vrsta oficira za moral. Neke od njegovih pjesama poput Bolna leži omladinka Mara prešle su granicu književnosti i postale narodne pjesme.^[2]

Ivan Goran Kovačić je krajem decembra 1942. iz Zagreba prešao na oslobođenu teritoriju i svega šest mjeseci kasnije (juni 1943) ubijen od četnika. Za kratko vrijeme u partizanima ispjevavao je oko tridesetak pjesama i poemu Jama, najpotresnije djelo umjetničke književnosti Drugog svjetskog rata.^[2]

Ne bije se boj suzama
No s oružjem u rukama.
Naša borba zahtijeva

Kad se gine da se pjeva.^[10]

– partizanska narodna pjesma iz Crne Gore

Prve partizanske narodne pjesme spjevane su povodom značajnijih događaja, na primer "U Dolove kraj Pljevalja", o napadu crnogorskih ustanika na Pljevlja,^[15] ili Rudo malo, spjevana je 22.12.1941. povodom formiranja Prve proleterske brigade u Rudom. Najveći broj partizanskih narodnih pjesama nastao je u ustaničkim žarištima: Romaniji, Kozari, Grmeču, Hercegovini i Bosanskoj Krajini (BiH), te Lici, Baniji i na Kordunu (u Hrvatskoj), zatim u Sandžaku, ali i u drugim dijelovima Srbije, te Crnoj Gori. Takođe, nastajale su i narodne pjesme na slovenskom jeziku naslonjene na domaću tradiciju, a slično i u Makedoniji.^[2]

Ponekad je tu teško odrediti šta je autorsko, a šta narodno; to se isprepliće. [...] Nije se znalo da je »Marjane, Marjane« Tijardovićeva kompozicija, niti se za Apiha znalo u času kad je pevana njegova »Bilećanka«, niko nije pominjao Smodlaku i Hatzea kad je pevano zazvučala pesma »Padaj silo i nepravdo« ... Jer pesma je naša, kako to Nazor zapisa u maršu posle Sutjeske, pevana »iz duše cijelog naroda«: »pjesma i slavonska, i splitska, i banijska, i tko zna čija i otkud, ali naša«.^[10]

– Kosta Nađ

»Svako veče naš logor bruji od pjesme [...] Ležim pod šatorom i slušam njihovu pjesmu. I riječi jednostavne, i melodija ne može biti prostija, ali me uvi­jek potresu. Sve sam ih slušao, i sam pjevao ko zna koliko puta: negdje na maršu, na nekoj priredbi, poslije završene bitke, u nekom škripcu kad je bilo teško pa se ipak pjevalo, svem u uprkos. Možda nas upravo zbog toga i potresa ta pjesma. Ima u njoj nešto što nikad neće razumjeti ljudi koji će je čuti sutra u našim oslobođenim gradovima.«^[16]

– Rodoljub Čolaković

Karakteristika partizanske pesme je spoj borbene tematike s melodijsko-poetskim karakteristikama narodne pesme. Tako su nastale narodne partizanske pesme jer su ih prenosili borci i one su ulazile nazad među stanovništvo, zadržavajući neke od svojih specifičnih lokalnih karakteristika i stvarajući osobeni „stil”. To su jednostavne pevljive melodije, uskog ambitusa i karakteristika tracidionalne muzike dinarskog područja ili drugih krajeva zemlje (Sa Ovčara i Kablara), takođe koračnice preuzete iz sovjetske muzike, kao i lirske balade čija melodika biva pozajmljena ili je inspirisana ruskim popularnim i masovnim pesmama (Crveni makovi). Vremenom su ovi elementi spojeni u jedan nov tip narodne melodije koji jasno povezujemo s partizanskim pokretom.

Predratne radničke i revolucionarne pesme koje su pevali jugoslovenski partizani:

• Aj Karmela (španska)
• Bandiera rossa (italijanska)
• Bilećanka
• Bratje, le k soncu, svobodi
• Budi se Istok i Zapad
• Crveni makovi
• Internacionala (himna radničkog pokreta)
• Kaćuša (ruska)
• Lanci nam se kuju kleti
• Le vkup uboga gmajna (Puntarska)
• Mitrovčanka
• Nabrusimo kose
• No pasaran
• Padaj silo i nepravdo
• Pjesma radu
• Pesma ujedinjenog fronta
• Posmrtni marš proletera
• Varšavljanka (Na barikade)
• Čapajevka
• Široka strana moja rodnaja

Partizanske pesme koje su spevane ili prepevane tokom narodnooslobilačke borbe:

• Drug Tito (Sve što bilo pod pepelom)
• Druže podi doma stigla
• Hej, Sloveni
• Hej, brigade
• Hej, tovariši
• Ide Tito preko Romanije
• Kad su Sremci krenuli
• Komandant Sava
• Konjuh planinom
• Kraj Sutjeske hladne vode
• Kud narodna vojska prođe
• Listaj goro, cvjetaj cvijeće (Oj svijetla majska zoro)
• Marjane, Marjane
• Mitraljeza
• Mlada partizanka
• Na Kordunu grob do groba
• Na juriš
• Nas dva brata oba ratujemo
• Naša pjesma (Legla orla)
• Oj Mosore, Mosore
• Oj narode Like i Korduna
• Omladinka Mara
• Pesem XIV. divizije (Zaplovi pesem)
• Pjesma o pesti (Uz maršala Tita)
• Po šumama i gorama
• Razvila se jedna jela vita
• Sa Ovčara i Kablara
• Svobodna Slovenija
• Teče Tara
• Ustaj seljo, ustaj rode
• Vstajenje Primorske
• Zlatibore širi svoje grane

• Pjesma mrtvih proletera (Branko Ćopić)
• Razgovor s četom (Branko Ćopić)
• Majka pravoslavna (Vladimir Nazor)
• Titovo naprijed (Vladimir Nazor)
• Crvena zvijezda (Vladimir Nazor)
• Na Vučevu (Vladimir Nazor)
• O teško je četnik biti (Ivan Goran Kovačić)
• Jama, poema (Ivan Goran Kovačić)
• Stojanka majka Knežopoljka, poema (Skender Kulenović)
• Sutjeska, poema (Mirko Banjević)
• Tifusari, poema (Jure Kaštelan)
• Oči, poema (Vladimir Popović)
• Kadinjača, poema (Slavko Vukosavljević)

Poznati pjesnici i pjesnikinje koji su učestvovali u narodno-oslobodilačkoj borbi:

Poznati kompozitori koji su skladali muziku u partizanima:

• Oskar Danon
• Silvije Bombardelli
• Nikola Hercigonja
• Rado Simoniti
• Miroslav Špiler
• Marjan Kozina

Govoreći o snazi pesme, španski borac general Kosta Nađ prenosi upečatljivo iskustvo o tome kako je pesma "porazila" čuvare logora za borce intrenacionalnih brigada u Francuskoj:

Više stotina španskih boraca, u logoru, iza višestruko ispletene bodljikave žice, jednom je prilikom primoralo puk francuske vojske i bataljon žandarmerije da ustuknu. Mumlanjem smo izvodili »Internacionalu« i »Marseljezu«, ali toliko snažno, toliko odlučnije od na nas uperenih pušaka, da su puške pale »k nozi«.^[17]

– Kosta Nađ

U danima Užičke republike, pesma je bila moćan animator i mobilizator. Takvu ulogu su imale sve sekcije prve partizanske Umetničke čete, odnosno Partizanskog umetničkog pozorišta.^[18] Postoji mnogo zabeleženih slučajeva da je pesma gladnim, umornim i promrzlim borcima davala novu snagu. Na primer, u toku bitke na Sutjesci, 4. juna 1943. godine:

Posle prelaženja dosta teškog terena na kojem nas je uporno progonila avijacija — koja se povukla kada je pao mrak — stigli smo na neki plato, za koji nam je rečeno da predstavlja tromeđu Crne Gore, Bosne i Sandžaka. Masa boraca, sedeći — u kratkom odmoru — na vlažnoj livadi, pod sitnom kišom, koja je podsećala na jesenju, najednom je započela da peva »Partizanku«. Ne sećam se ko je započeo pesmu, i začas je cela masa umornih, gladnih, pokislih partizana pevala kao u nekom transu.^[19]

– Nikola Hercigonja

Flora Tolentino-Devčić, jugoslovenska Jevrejka, se sjeća da su u italijanskom koncentracionom logoru pjevali borbene pjesme (»Mitrovčanku«, »Bilećanku«, »Drugarska se pjesma ori«, »Zdignite brati«...), koje su im pomogle da održe moral:

Logorska organizacija NOF iz oba sektora (žica je razdvajala nas Jevreje od Slovenaca), između ostaloga, naredila nam je da svake večeri na žici sve do tzv. »coprifuoca« (znaka za ulazak u barake) pjevamo borbene pjesme. S jedne strane žice mi smo pjevali spomenute pjesme na hrvatskosrpskom, a drugovi Slovenci slovenske borbene pjesme.^[20]

Miroslav Špiler, kompozitor, navodi da mu je nakon iskustva NOB, ostao dubok osjećaj odgovornosti za ono što napiše, "jer sam se uvjerio na licu mjesta, u partizanima, koliku snagu može imati dejstvo muzike na ljude; bilo pozitivno, ili negativno — ali dejstvo".^[21]

Pjesme su od početka ustanka umnožavane i štampane u brojnim glasilima partizanskih jedinica. Jedna od prvih štampanih pjesama, Mi gerilci, objavljena je 1.9.1941. godine u Narodnoj borbi, časopisu PK KPJ za Crnu Goru.^[2] Tokom Užičke republike 1941. godine objavljene su "Antifašističke pesme" iz predratnog perioda,^[22] kao i veći broj partizanskih pesama u glasilima Vesti i Borba.^[23]

1943. godine, KP Slovenije izdala je zbirku Pesmi, sa pesmama na šest jezika, minijaturnog formata, u 180 primjeraka. To je jedina knjižica tiskana u okupiranoj Evropi, koju su izdali borci protiv fašizma.^[5]

Jure Franičević Pločar objavio je zbirku pjesama "Preko rovova" početkom 1943., umnoženu na ciklostilu, što je čini prvom zbirkom poezije NOB u Hrvatskoj.^[24] Partizanske pjesme nastale u NOB prvi put je objavio ZAVNOH-a 1944. godine u pjesmarici "Naše pjesme".^[25]

U Jugoslaviji je tokom rata tiskano preko 150 partizanskih pjesmarica,^[2] od čega više od pola (bar 79) u Sloveniji.^[5] Jugoslovenski partizani su štampali i pesmarice na italijanskom, mađarskom, engleskom i drugim jezicima, koje su bile namenjene antifašistima drugih naroda.^[5]

Nakon oslobođenja Jugoslavije, objavljene su mnoge pesmarice partizanskih pesama sa notnim zapisima:

• Naše pjesme, Miroslav Špiler (ur.), ZAVNOH, 1944.
• Naše pjesme (drugi svezak), Miroslav Špiler, Nikola Hercigonja i Natko Devčić (ur.), Zagreb 1945.
• Narodne pjesme borbe i oslobođenja, Zagreb, 1947.
• Slavne godine, Salko Nazečić (ur.), Sarajevo, 1949.
• Krajiške narodne pjesme iz NOB-e i socijalističke izgradnje, Vlado Milošević (ur.), Banja Luka, 1949.
• Narodni stihovi, Cetinje, 1950.
• Sto narodnih pesama, Đorđe Karaklajić (ur.), Beograd, 1951.
• Po šumama i gorama, Grigor Vitez (ur.), Zagreb, 1952.
• Kroz borbe i pobjede, Sarajevo, 1952.
• Narodne pjesme iz borbe i izgradnje, Sarajevo, 1952.
• Partizanska pesem, Radosav Hrovatin (ur.), Ljubljana, 1953.
• Naše narodne pjesme, Tvrtko Čubelić (ur.), Zagreb, 1955.
• Naša partizanska pesem, Radovan Gobec (ur.), Ljubljana, 1959.
• Plameni cvjetovi, Tvrtko Čubelić (ur.), Zagreb, 1961.
• Krajiške borbene pjesme, Vlado Milošević (ur.), Banja Luka, 1961.
• Prek sveta odmeva pesem - Pesmarica za 4. do 8. razred osnovne šole, Miro Kokol (ur.), Ljubljana, 1979.

Partizanske pesme danas pevaju širom bivše Jugoslavije, a izvode ih kako amaterski tako i profesionalni horovi koji neguju tradiciju NOB.^[6] Neki od njih, kao što je Partizanski pevski zbor, imaju neprekinutu tradiciju pevanja od drugog svetskog rata.^[26]

Nakon rata, slovenska partizanska pjesma Na juriš (riječi Tone Seliškar, glazba K. Pahor) prevedena je na italijanski o objavljena u zbirci Canti proletari.^[5] Neke od jugoslovenskih partizanskih pesama su stigle do dalekih zemalja, pa tako je narodna partizanska pjesma Druže podi doma stigla stigla do Vijetnama i postala njihova narodna pjesma,^[11] dok pesmu Komandant Sava izvode horovi i umetnici u Ukrajini.^[27]

2024. godine, Slovensko ministarstvo kulture uvrstilo je pjevanje partizanskih pjesama u nacionalni registar nematerijalne kulturne baštine.^[28] U registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Slovenije je uvršteno oko 100 pesama koje se nalaze u raznim bibliotekama i arhivama s ciljem da budu sačuvane za buduće generacije.^[29]

• Hercigonja, Nikola, „Muzika nastojanja u narodno-oslobodilačkoj borbi“, „Muzika: Zbornik Udruženja kompozitora Srbije”, 1, 1948, 24-32.
• „Muzika i muzičari u NOB: Zbornik sećanja”, Beograd, grupa izdavača, 1982.
• Hercigonja, Nikola, „Male i skromne kompozicije radili smo zanosno, kao svoj prilog borbi i kolektivu“, Napisi o muzici, Beograd, Umetnička akademija, 1972, 384-385.
• Pejović, Roksanda, „Uticaj folklora NOB-a na umetničko stvaralaštvo“, Pro musica, 7-8, jun-jul 1965, 29.
• Dragosavljević, Mirjana; Miletić, Miloš; Radovanović, Mirjana (2016). Lekcije o odbrani : Prilozi za analizu kulturne delatnosti NOP-a. Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe. Arhivirano iz originala na datum 25. 07. 2018. Pristupljeno 06. 11. 2018. 
• Kultura i umjetnost u NOB-u i socijalističkoj revoluciji u Hrvatskoj : zbornik; (ur. Ivan Jelić, Dunja Rihtman-Augustin, Vice Zaninović). Zagreb: Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske : Izdavačko preduzeće „August Cesarec“. 1975.  (COBISS)
• Miletić, Miloš; Radovanović, Mirjana; Knežević, Vida; Komelj, Miklavž; Kirn, Gal; Hanček, Ivana; Vuković, Vesna; Kutleša, Ana (2017). Lekcije o odbrani : Da li je moguće stvarati umetnost revolucionarno?. Beograd: KURS & Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe. Arhivirano iz originala na datum 24. 08. 2018. Pristupljeno 06. 11. 2018. 

• Revolucionarne pesme

• Poezija NOB
• Miroslav Špiler, Partizanske narodne pjesme iz Like, 1941- 1943.
• Slavko Janković, Borbene i partizanske pjesme (sa notnim zapisima) (1953)
• Franjo Židovec, Popijevke iz borbe i izgradnje (izbor iz različitih zbirki) (1954)
• Македонски партизански песни