Antička Makedonija
- Ovaj članak je o antičkoj državi u Evropi. Za ostala značenja v. Makedonija.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Makedonija (od grč. Μακεδονία) je bio naziv antičkog kraljevstva koje prvobitno se nalazilo na teritoriji današnje grčke Makedonije. Na zapadu je graničilo s Epirom, a na istoku s Trakijom. Tokom jednog kratkog vremenskog perioda to je kraljevstvo postalo najmoćnijom državom na Bliskom istoku nakon osvajačkih pohoda Aleksandra Velikog, koji su označili početak helenističkog perioda u istoriji stare Grčke.
U vekovima nakon dorske invazije (oko 1100. st. e.) mnogi novi narodi došli su u Makedoniju. Antički Makedonci naseljavali su južne delove Makedonije još od arhajskog perioda grčke istorije. Prva makedonska država pojavila se na istorijskoj pozornici krajem 8. ili početkom 7. veka stare ere pod vlašću argeadske dinastije, kada su se Makedonci navodno doselili u tu oblast iz zapadnih krajeva. Ta je dinastija tvrdila da vodi poreklo od mitskog Temena (Τέμενος), kralja grada Argosa, koji je bio jedan od Heraklida. Prvi makedonski kralj koji se spominje u izvorima jeste Perdika I, koji je, prema tradiciji, napustio Argos i otišao u Iliriju, verovatno polovinom 7. veka st. e., i odande zauzeo makedonsku dolinu i učvrstio se u Egeji (današnjoj Vergini) kao kralj Makedonije. Prema toj tradiciji, dakle, makedonski su kraljevi bili dorskog porekla, govorili su neku varijantu dorskog dijalekta i praktikovali neku vrstu grčke kulturne tradicije. Pitanje da li su antički Makedonci govorili grčki ili neki strani jezik danas još uvek nije rešeno, ali dokazi upućuju na to da su govorili neku varijantu grčkog, koja je možda bliska eolskom dijalektu. Međutim, Grci koji su živeli dalje na jugu uporno su tvrdili da Makedonci nisu puni Heleni i da su poluvarvari.
Otprilike u vreme vladavine Aleksandra I Makedonskog Makedonci su počeli da se šire u Eordeju, Botijeju, Pijeriju, Migdoniju i Almopiju. Blizu današnjeg grada Edese Perdika I (ili, što je verovatnije, njegov sin Argej I) sagradio je svoju prestonicu, Egeju (današnja Vergina).
Nakon kratkog perioda persijske dominacije pod Darijem I, Makedonija je ponovo stekla nezavisnost pod kraljem Aleksandrom I Makedonskim (495–450. st. e.). U periodu pre 4. veka makedonsko je kraljevstvo zauzimalo područje koje otprilike odgovara današnjoj grčkoj oblasti Makedoniji. Aleksandar I, koji je bio savremenik i saveznik persijskog kralja Kserksa, i koji je igrao neku vrstu dvostruke igre tokom grčko-persijskih ratova, značajno je proširio teritoriju makedonske države. Uspostavljeni su prijateljski odnosi sa atinskim tiraninom Pizistratom i njegovim sinovima. U tom je periodu počeo proces sve snažnije helenizacije Makedonije. Grci su pokušali da spreče Aleksandra I da učestvuje na Olimpijskim igrama oko 500. godine st. e. tvrdeći da je on varvarin, ali su sudije prihvatile njegovo argivsko poreklo i dale mu dozvolu da se takmiči.
Aleksandrov naslednik Perdika II (vladao oko 452–413) vodio je jednako neprincipijelnu i nestalnu spoljnu politiku kao i njegov prethodnik, stalno balansirajući između Atine i Sparte tokom peloponeskih ratova. Njega je 413. st. e. nasledio Arhelaj, koga je Platon u Gorgiji prikazao kao okutnog nasilnika. Ipak, on se postigao mnogo u pokušaju da Makedoniju učinili delom ostatka Grčke pretvorivši svoj dvor u Peli u središte okupljanja grčkih umetnika i pesnika, među kojima su bili Euripid, Agaton, Heril iz Samosa, Timotej i Zeuksis. Do ovog vremena nestalo je mnogo makedonskih svakodnevnih običaja koji su se činili negrčkim, ali su se neki još uvek održavali. Zemlja je bila divlja, i još u klasično doba ispunjena lavovima i medvedima, a možda čak i panterima i leopardima.
Makedonsku je državu konačno ujedinio kralj Aminta III (oko 393–370. st. e.), premda je u njoj vladao još uvek jak kontrast između obalske ravnice bogate stokom i izolovanih plemena u dubini kopna, koja su s kraljem bila povezana bračnim vezama. Ta su plemena kontrolisala prolaze kroz koje su dolazaili varvarski upadi iz Ilirije u severne i severozapadne delove Makedonije. Aminta je imao tri sina: prva dvojica, Aleksandar II Makedonski i Perdika III, vladala su samo kratko. Maloletnog sina i naslednika Perdike III svrgao je Amintin treći sin, Filip II Makedonski, koji se proglasio za kralja i započeo period makedonske vlasti nad Grčkom.
Pod Filipom II (359–336) Makedonija se proširila na teritoriju Peonjana, Tračana i Ilira. Pored drugih osvajanja, Filip je anektirao i oblasti Pelagonije i južne Peonije (Pelagonija otprilike odgovara području današnje Bitole, a južna Peonija području dašanje Đevđelije u Severnoj Makedoniji).
Makedonija je održavala sve čvršće političke veze sa grčkim polisima, ali je istovremeno zadržala i neke arhaične karkteristike kao što je dvorska kultura, prvo u Egeji (današnjoj Vergini), a zatim u Peli, po čemu je više nalikovala na mikensku kulturu nego na klasičnu polisnu kulturu. Tu su bile i druge arhaične odlike, kao Filipova poligamija (premda je dakako postojala samo jedna kraljica – kraljica Olimpijada, majka Aleksandra Velikog).
Još jedan arhaični element bilo je upravo očuvanje nasledne monarhije, koja je kralju davala gotovo apsolutnu vlast, premda je ona ponekad bila ograničena zemljoposedničkom aristokratijom i premda su je često u opasnost dovodile borbe za vlast u okviru same kraljevske porodice. Takav sistem vlasti bio je oštro suprotstavljen grčkim običajima dalje na jugu, gde su nezavisni polisi imali manje-više demokratske ustanove; tiranije, koje se mogu smatrati de facto monarhijama, ali u kojima je nasledni princip vlasti bio više želja nego prihvaćeni sistem; te ograničenu, uglavnom vojnu i religijsku vlast dvojice spartanskih kraljeva. Isto se može reći i za makedonsku ustanovu dužničkog ropstva, koje je u grčkim polisima bilo davno ukinuto (najpoznatiji je primer atinskog zakonodavca Solona i njegove "sisahteje", σεισάχθεια seisachtheia).
Filipov sin Aleksandar Veliki (356–323. st. e.) uspeo je da za kratko nametne makedonsku vlast ne samo grčkim polisima, nego i Persijskom carstvu, uključujući Egipat i zemlje dalje na istoku sve do oboda Indije. Aleksandrovo uspostavljanje orijentalnih institucija vlasti pratilo je širenje grčke kulture i obrazovanja širom njegovog ogromnog carstva. Premda se njegovo carstvo raspalo ubrzo nakon njegove smrti, njegova su osvajanja ostavila trajne tekovine, naročito u vidu novoosnovanih helenističkih gradova širom zapadnih oblasti Persije.
I pored raspada carstva na više manjih kraljevstava kojima su vladale Aleksandrove vojskovođe, sama Makedonija i dalje je bila ključna teritorija oko koje su se vodile žestoke borbe. Jedno je vreme njome vladao Demetrije I (294–288. st. e.), ali je zatim izbio građanski rat. Antipatar i njegov sin Kasandar uspeli su da uspostave svoju kontrolu nad Makedonijom, ali su se nakon Kasandrove smrti 297. st. e. opet rasplamsali unutrašnji sukobi.
Demetrijev sin Antigon I (277–239. st. e.) uspešno je zaveo mir, doneo prosperitet i odbacio invaziju Galaćana, premda je izgubio kontrolu nad mnogima od grčkih polisa kojima je prethodno vladao. On je uspostavio stabilnu monarhiju i osnovao vlastitu dinastiju Antigonida. Oslanjajući se na te uspehe, njegov sin Antigon II (239–221. st. e.) ponovo je uspostavio makedonsku vlast nad celom regijom.
Pod Filipom V Makedonskim (221–179. st. e.) i njegovim sinom Persejem (179–168. st. e.) makedonsko je kraljevstvo došlo u sukob sa sve snažnijom Rimskom republikom. Tokom 2. i 1. veka st. e. Makedonija je s Rimom vodila niz ratova, koji se skupno nazivaju makedonskim ratovima. Prvi makedonski rat (215–205) bio je relativno uspešan za Makedonce, ali je Filip V bio konačno poražen u drugom makedonskom ratu (200–197). Filip V preživeo je i ovaj drugi rat s Rimljanima, ali njegov naslednik Persej nije: nakon što je Makedoniju uveo u treći makedonski rat (171–168) izgubio je kraljevstvo. Konačan makedonski poraz rezultirao je svrgavanjem antigonske dinastije i podelom Makedonija na četiri odvojena entiteta. Kratkotrajan Andriskov uspeh u ponovnom uspostavljanju monarhije 149. godine st. e. doživeo je brz poraz sledeće godine, kada je zavedena i neposredna rimska uprava nad Makedonijom, koja je bila pretvorena u rimsku provinciju.
Politička organizacija makedonskog kraljevestva imala je oblik trostepene piramide: kralj i narod na vrhu, gradske ustanove (gradovi i éthnē) na dnu, te regioni između. Proučavanje ovih različitih ustanova značajno je olakšala epigrafija, koja nam je omogućila da se dubinski izuče i provere podaci koje nalazimo u antičkim literarnim izvorima kao što su Tit Livije i Polibije. Epigrafski spomenici pokazuju da su makedonske političke ustanove bile bliske ustanovama grčkih federalnih država, kao što su bili Etolski i Ahejski savez, pri čemu je jedinstvo tih institucija bilo osigurano postojanjem kralja.
Kralj (Βασιλεύς, Basileús) nalazio se na čelu centralne uprave: on je upravljao kraljevstvom iz svoje prestonice Pele, a u njegovom dvoru nalazila se državna arhiva. U upravi su mu pomagali "kraljevski sekretar" (βασιλικὸς γραμματεύς, basilikós grammateús), čiji je položaj bio od velike važnosti, te kraljevo veće. Kralj je zapovedao vojskom, upravljao religijskim kultovima i vodio spoljnu politiku, koja je uključivala objavu rata i sklapanje mira i saveza. Do Filipa V jedino je kralj mogao kovati novac. Kralj je svojim kraljevstvom upravljao uglavnom posredno, putem lokalnih činovnika (επιστάτης), s kojima je bio u stalnom kontaktu.
Kraljevska je vlast u Makedoniji prelazila na muškog naslednika po očevoj liniji, uglavnom po principu primogeniture. Postojao je, međutim, i izborni element: kada bi kralj umro, njegovog određenog naslednika, koji je uglavnom (ali ne uvek) bio najstariji sin pokojnog kralja, moralo je prvo da prihvati veće, a zatim je morao da izađe pred skupštinu koja bi ga aklamacijom proglasila za kralja i dala mu zakletvu vernosti.
Nasleđivanje prestola, dakle, nije bilo automatsko, posebno ako se uzme u obzir to da su mnogi makedonski kraljevi pretrpeli iznenadnu i nasilnu smrt, a da nisu odredili svoje naslednike ili da nisu osigurali da će naslednici koje su odredili zaista biti i prihvaćeni. To je bio slučaj sa Perdikom III, koga su ubili Iliri, sa Filipom II, koga je ubio Pausanija iz Orestide, a Aleksandrom Velikim, koji je iznenada umro od malarije itd. Često je dolazilo do borbi oko prestola, posebno do 4. veka st. e., kada su moćne porodice iz gornje Makedonije još uvek gajile ambiciju da svrgnu argeadsku dinastiju bi same se dokopaju kraljevske vlasti.
Kralj je nadzirao i upravljao materijalnim bogatstvom Makedonije i kraljevim prihodima (βασιλικά, basiliká), koji su pripadali makedonskom narodu: i porezi koje su Makedoniji isplaćivale poražene države takođe su išli narodu, a ne kralju. Čak i ako kralj nikome nije bio odgovoran za ispravno upravljanje ovim bogatstvom, u pojedinim se prilikama osećao obaveznim da brani način svoje upjrave: Arijan kaže da je tokom pobune Aleksandrovih vojnika kod Opisa 324. st. e. Aleksandar detaljno popisao imovinu svog oca u trenutku očeve smrti kako bi pokazao da nije zloupotrebio svoju vlast.
Iz Livija i Polibija znamo da su kraljevi prihodi (basiliká) uključivali sledeće vrste prihoda:
- Rudnici zlata i srebra (na primer, oni kod Pangeja), koji su bili u isključivom vlasništvu kralja, i koji su mu omogućavali da kuje novac, što je bilo u isključivoj nadležnosti kralja sve dok Filip V nije gradovima i regijama dao pravo da kuju svoj novac manje denominacije, uglavnom od bronze.
- Šume, čija je drvna građa kod grčkih polisa bila veoma cenjena za izgradnju brodova: zna se da je Atina u 5. veku st. e. sklapala trgovačke sporazume s Makedonijom koji su Atinjanima omogućavali da uvoze drvu građu neophodnu za izgradnju i održavanje njihove ratne flote.
- Kraljevski zemljoposedi, koji su zadobijeni osvajanjem, i koje je kralj eksploatisao bilo neposredno, naročito radom robovske radne snage koju su činili ratni zarobljenici, bilo posredno tako što je davao zemljišta u zakup.
- Lučki porezi na uvoz i izvoz.
Najčešći način eksploatacije različitih izvora prihoda bio je putem zakupa: Pseudo-Aristotel navodi u spisu Ekonomija (Oeconomica) da je Aminta III (ili možda Filip II) udvostručio lučke prihode uz pomoć Kalistrata, koji je pobegao u Makedoniju, sa 20 na 40 talenata godišnje. Da bi se to postiglo, prikupljanje lučkih poreza svake je godine davano u zakup pojedincu koji bi ponudio najviše. Takođe je poznato iz Livija da su se rudnici i šume pod Filipom V davali u zakup za neki fiksi novčani iznos, a čini se da se isto događalo pod argeadskom dinastijom: možda odatle potiče sistem zakupa koji je korišten u ptolemejskom Egiptu.
Izuzimajući kraljevu imovinu, zemljište je u Makedoniji bilo slobodno: Makedonci su bili slobodni ljudi i nisu plaćali zemljišne poreze na privatnu imovinu. Nisu postojali čak ni vanredni porezi kakve su, na primer, Atinjani plaćali u doba rata. Čak i u doba ekonomske prize, na primer krize u doba Aleksandra Velikog 334. st. e. ili krize za Persejeve vladavine 168. st. e., kralj nije oporezivao svoje podanike, već je novac prikupljao putem zajmova, pre svega od svojih "prijatelja", ili putem povećanja cene zakupa.
Kralj je mogao podariti oslobađanje od poreza (ἀτελίη, atelíē), kao što je, na primer, Aleksandar Veliki oslobio plaćanja poreza porodice čiji su članovi poginuli u bici kod Granika maja 334. godine st. e.: oni su bili oslobođeni plaćanja zakupa nad kraljevim zemljištem te plaćanja trgovačkih poreza.
Vanredne prihode obezbeđivao je ratni plen, koji je bio deljen između kralja i njegovih ljudi. U vreme Filipa II i Aleksandra Velikog to je postao veoma značajan izvor prihoda. Veliki deo zlatnih i srebrnih predmeta koji su u to doba dovučeni sa pohoda u Evropi i Aziji bili su istopljeni i zatim poslati u kovnice novca u Peli i Amfipolu: prema jednoj proceni, tokom Aleksandrove vladavine samo je amfipolska kovnica dobila oko 13 miliona tetradrahmi.
Svi makedonski građani-vojnici skupljali su se na narodnu skupštinu, koja se održava najmanje dva puta godišnje, jednom u proleće i jednom u jesen, odnosno kada je ratna sezona počinjala i kada se završavala. Ovu skupštinu (koinê ekklesia ili koinon makedonôn), koja je u doba mira okupljala građane, a u doba rata vojnike, sazivao je kralj. Ona je imala značajnu ulogu u proglašavanju kralja i u suđenjima u kojima je bilo zaprećeno smrtnom kaznom. Iako na to nije bio obavezan, kralj se ponekad sa skupštinom savetovao u pitanjima spoljne politike, kao što je objava rata i sklapanje saveza, te kod postavljanja visokih državnih dužnosnika. U većini ovih prilika skupština je samo formalno potvrđivala odluke koje je predlagalo veće. Skupština je takođe dodeljivala počasti i slala poslanstva u druge države. Skupštinu su ukinuli Rimljani kada su reorganizovali Makedoniju 167. st. e., kako bi sprečili (kaže Tit Livije) da je neki demagog upotrebi za pokretanje ustanka protiv vlasti.
Veće je činila mala grupa najuglednijih Makedonaca, koje je kralj izabrao da mu pomažu u upravi nad kraljevstvom. Ono stoga nije bilo predstavničko telo, ali se u nekim prilikama moglo proširiti predstavnicima pojedinih gradova ili drugih kompaktnih grupa u kraljevstvu.
Članovi veća (synedroi) birali su se iz sledeće tri kategorije stanovništva:
- Somatophylaxes (grčki, doslovno "telesna straža") bili su plemeniti Makedonci koje je birao kralj da mu služe kao počasna telesna straža, a zapravo kao bliski savetnici. To je bio izrazito prestižan počasni položaj. U doba Aleksandra Velikog bilo ih je sedmorica.
- "Prijatelji" (philoi) ili "kraljevi drugovi" (basilikoi hetairoi) dobijali su to zvanje doživotno i birao ih je kralj među pripadnicima makedonske aristokratije.
- Najvažniji oficiri (hégémones tôn taxéôn), koje je takođe birao kralj.
Kralj je u stvarnosti imao manje mogućnosti da utiče na izbor članova veća no što se to čini, jer su mnogi od najvažnijih plemića svoje mesto u veću nasleđivali od svojih očeva.
Veće je pre svega imalo savetodavnu ulogu, odnosno ono je formalno savetovalo skupštinu: pripremalo je i predlagalo odluke o kojima bi skupština zatim diskutovala i glasala, a koje su pokrivale širok spektar oblasti, od proglašenja kralja i regenta, imenovanja visokih državnih dužnosnika, do proglašenja rata. Veće je takođe bilo i jedina sudska instanca za sva krivična dela u kojima nija bila zaprećena sudska kazna.
Veće se često sastajalo i predstavljalo je zapravo glavno upravno telo države. Ono je prethodno raspravljalo o svakoj odluci koju je kralj želeo da donese.
Unutar veća vladali su demokratski principi jednakosti (isegoria) i slobode govora (parrhesia), kojima se pokoravao i kralj kao i svaki drugi član veća.
Nakon što su Rimljani svrgli antigonidsku dinastiju 167. godine st. e., veće je možda nastavilo da deluje, za razliku od skupštine, predstavljajući tako jedinu federalnu vezu između četiri regije na koje je Makedonija podeljena.
Verovatno je Filip II bio taj koji je ustanovio jedan međukorak u državnoj upravi između centralne vlade u Peli u lokalnih gradskih uprava. Ta je reforma proizašla iz potrebe da se državne ustanove prilagode velikoj ekspanziji Makedonije pod njegovom vladavinom. Više nije bilo lako sakupiti sve Makedonce na jednu opštu narodnu skupštinu, pa se rešenje potražilo u osnivanju četiri makedonske regije, od kojih je svaka imala vlastitu regionalnu skupštinu. Ova podela na regije nije bila uslovljenja bilo kakvim istorijskim ili tradicionalnim unutrašnjim podelama: između novih regija jednostavno su povučene "veštačke" administrativne linije. Treba ipak napomenuti da je postojanje ovih regija pouzdano posvedočeno (u numizmatici) tek od početka 2. veka st. e.
- Ancient Macedonia Arhivirano 2016-03-03 na Wayback Machine-u at Livius, by Jona Lendering
