Gaj (pravnik)
Gaj (lat. Gaius) bio je poznati rimski pravnik iz II veka, pisac prvog udžbenika rimskog prava pod naslovom Institucije i član takozvanog Senata mrtvih (pored Papinijana, Julija Paula, Herenija Modestina i Ulpijana).[1]
O njegovom životu se malo toga zna. Nije poznato ni njegovo puno ime, budući da je Gaius ili Caius samo njegovo lično ime (praenomen). Kao i kod njegovog imena, teško je utvrditi raspon njegovog života, ali sigurno je pretpostaviti da je živeo od 110. do bar 179. godine n.e., pošto je pisao o zakonodavstvu donesenom u to vreme.
Na osnovu podataka koje sam daje u svojim delima može se zaključiti da vrhunac njegove pravničke delatnosti pada tokom vladavine careva Hadrijana, Antonija Pija, Marka Aurelija i Komoda. To znači da su njegova dela sastavljena između 130. i 180. godine. Međutim, nakon njegove smrti, njegovi spisi su prepoznati kao veliki autoritet, pa ga je car Teodosije II imenovao u Zakonu o citatima, zajedno sa Papinijanom, Ulpijanom, Herenijem Modestinom i Paulom, kao jednog od pet pravnika čija mišljenja sudije treba da slede u odlučivanju u predmetima. Radovi ovih pravnika postali su, prema tome, najvažniji izvori rimskog prava.
Gaj je verovatno bio profesor prava, ali nije imao ius publice respondendi (pravo da javno daje odgovore). Prvi je uveo tzv. princip triparticije (lat. personae-res-actiones), koji i danas predstavlja osnovu izlaganja materije u građanskim zakonicima i udžbenicima. On je to izrazio rečenicom: "Sve pravo kojim se služimo odnosi se ili na lica ili a stvari ili na tužbe". Još jedno njegovo značajno delo zove se Pravo svakodnevnog života (lat. Res cottidianae).
Delovi Gajevih Institucija sadržani su kasnije u zborniku varvarskog prava poznatom po imenu Alarikov brevijar, a prva tri komentara Institucija prepričana su u takozvanim Gajevim epitomama (lat. Epitome Gai).
Pored Institucija, koje predstavljaju celokupno izlaganje elemenata rimskog prava, Gaj je bio autor rasprave o Ukazima magistrata, Komentara na dvanaest tablica, komentara na Zakon Papia Poppaea, kao i nekoliko drugih dela. Očigledno je njegovo zanimanje za starine rimskog prava, pa je iz tog razloga njegovo delo najvrednije za istoričara koji proučava drevne rimske institucije. U sporovima između dve škole rimskih pravnika, uglavnom se vezao za Sabinijance, za koje se govorilo da su sledbenici Ateja Kapitona, o čijem životu imamo izveštaj u Tacitovim Analima, i koji su se zalagali, koliko je to bilo moguće, za striktno pridržavanje drevnih pravila te su se stoga odupirali inovacijama u pravnoj proceduri. Mnogi citati iz Gajevih dela javljaju se u Digestama, koje je Tribonijan sastavio po uputstvu Justinijana I, pa je Gaj tako stekao trajno mesto u sistemu rimskog prava. Poredbena metoda pokazuje da su Justinijanove Institucije iz Gajevog dela preuzele ceo metod i raspored teksta, a brojni odlomci su prepisani od reči do reči. Digeste i Justinijanove Institucije deo su zbornika Corpus iuris civilis. Verovatno su se Gajeve Institucije upotrebljavale kao osnovni udžbenik za sve studente rimskog prava tokom većeg dela perioda od tri veka koji je protekao do Justinijana.
Dugogodišnji profesor rimskog prava na Pravnom fakultetu u Beogradu Obrad Stanojević, napisao je knjigu naslovljenu Naš Gaj (lat. Gaius noster), aludirajući na moguće poreklo njegovog imena (latinski gaudere = obradovati se).