Borba za Makedoniju
Borba za Makedoniju (1904-1908) je bila gerilska borba susednih balkanskih država (Bugarska, Grčka i Srbija) sa otomanskim vlastima i međusobno, vođena početkom 20. veka za kontrolu nad oblašću Makedonije. U Srbiji je borba za Makedoniju poznata pod nazivom četnička akcija.
Borba za makedonsku teritoriju je bila veoma beskrupulozna, a izveštaji govore da su "elementi skupljeni s koca i konopca" postali strah i trepet za tamošnje stanovništvo, te da su sredstva kojima se oni služe "pokolji, silovanja, palež i istrebljenje."[1]
Od ukidanja Pećke patrijaršije svi pravoslavci koji su ostali u sastavu Otomanske imperije su bili podređeni Carigradskoj patrijaršiji koja je zastupala grčke interese.
Godine 1872. Bugarska egzarhija dobija samostalnost i počinje sa osnivanjem škola, crkvenih opština i biblioteka, suprotstavljajući se grčkim težnjama. Nakon srpsko-bugarskog rata 1885. godine, dolazi do otvorenog sukobljavanja srpskih i bugarskih pretenzija na Makedoniju.[2] Od 1885. godine Srbija počinje sa propagandnom i kulturnom akcijom, otvarajući škole i tražeći da se postavljaju srpski episkopi. 1886. u Beogradu je osnovano Društvo svetog Save, čiji je cilj borba protiv bugarskih egzarhista.[2] 1893. je osnivana tajna Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO) sa ciljem da se izbori za autonomiju Makedonije. Bugari se odlučuju na oružanu akciju i počinju da šalju komitske čete u Makedoniju i dižu bunu u oblasti reke Strume.
Krajem 19. veka, među makedonskim Slovenima su preovlađivale bugarske škole u odnosu na srpske i ogromna većina slovenskog stanovništva Makedonije slala svoju decu u njih. U Makedoniji je 1896-1897 bilo 843 bugarskih škola (naspram 77 srpskih), 1.306 bugarskih nastavnika (118 srpskih) i 31.719 učenika (srpskih 2.873).[3]
Usled različitih nacionalnih aspiracija Grčke, Srbije i Bugarske, vremenom i među makedonskim Slovenima sve više dolazi do sukoba između grkomana, srbomana i bugaraša. "Patrijaršizam" i "egzarhizam" postaju bojni pokliči sukobljenih nacija, pa se čak i članovi iste porodice dele na "Bugare", "Grke" ili "Srbe" u zavisnosti od crkve ili škole koju pohađaju.[3] Srpski i bugarski naučnici pokušavaju da dokažu da je makedonski jezik samo jedan dijalekat srpskog, odnosno bugarskog jezika, te da su Makedonci samo jedna grana srpskog, odnosno bugarskog naroda. Tako srpske statistike koje je 1889. uradio Gopčević navode da u Makedoniji ima 2,048,320 Srba i 57,600 Bugara, dok bugarske statistike koje je 1900. uradio Kantčev navode da Makedonija ima 1,181,336 Bugara i 700 Srba.[4]
Tajna makedonska-odrinska revolucionarna organizacija je želela akciju koja će privući pažnju Evrope i ubrzati ostvarnje ciljeva. Zato na dan svetog Ilije (Ilindan) 1903. godine dižu ustanak u Kruševu, protiv Osmanlijskog carstva, za autonomiju Makedonije.
Kruševo je bilo oslobodeno i u njemu je proglašena Kruševska Republika, prva republika na Balkanu u to vrijeme. Vlada je izdala dokument pod imenom Kruševski manifest, koji je određivao ciljeve ustanka i organizovanje Makedonske države nakon ustanka. Međutim, Kruševska republika trajala je samo deset dana. Posljedice ustanka bile su tragične. Iz Makedonije je izbjeglo 30.000 ljudi, a bilo je ubijeno 8.816 ljudi, žena i djece usled turske odmazde.
Slomom ustanka, situacija u Makedoniji se znatno promijenila. U nju su dovođene efikasnije turske čete, a dolazile su i čete iz Srbije, Grčke i Bugarske, koje su sve tri željele sebi da priključe teritoriju Makedonije. U VMRO je došlo do raskola i pojavile su se dvije političke struje, jedna koja se zalagala za priključenje Makedonije Bugarskoj[5] i druga koja je bila za autonomnu Makedoniju u okviru Balkanske federacije.[6]
Bugari su otpočeli svoju komitsku akciju s geslom: »Sloboda Makedoniji!«. Makedonski živalj, želeći oslobođenje od turske vlasti i grčkog sveštenstva, velikim delom je podržavao bugarsku borbu.
U Makedoniji su nakon sloma Ilindenskog ustanka ojačali tzv. vrhovisti, pristalice Vrhovnog makedonskog komiteta, političkog tijela koje je uspostavila Bugarska i koje je imalo za cilj pobugarenje stanovništva Makedonije i pripajanje tih oblasti Bugarskoj. Bugarska se u svojim pretenzijama na Makedoniju pored etničkih pozivala i na istorijska prava, jer je ta oblast bila u sastavu srednjevekovne bugarske države.
Srpski nacionalisti su gajili pretenzije ka Makedoniji, smatrajući je delom "Velike Srbije" iz vremena Dušana Silnog.[7] Srpska akcija u Makedoniji se isprva uglavnom svodila na propagandu preko škola i konzulata. Milorad Gođevac je sa generalom Milovanom Pavlovićem, tadašnjem ministru vojnom, organizovao prve četnike za borbu u Makedoniji. U Beogradu je 1902. osnovan glavni odbor četničke organizacije. Prva srpska četa, koja je poslata u Makedoniju 1904. godine, je cela izginula. Kasnije čete su imale više uspeha.
Uskoro dolazi do sukoba srpskih i bugarskih četa u Makedoniji. Bugari su bili oterani iz nekih krajeva, koje su decenijima već bili držali i smatrali ih svojima.Borba je trajala do 1912 kada je Srbija oslobodila Vardarsku Makedoniju
Grci su, u Južnoj Makedoniji i u Trakiji, započeli bespoštednu borbu protiv bugarskih četa, koje su dobrim delom već držale ove krajeve. U samoj Makedoniji započeli su između Bugara i Grka strašni pokolji, u kojima je palo hiljadama žrtava.
1908. je došlo do mladoturske revolucije i uvođenje ustava u Turskoj. Mladoturci su proglasili slobodu, jednakost i bratstvo svih narodnosti, koje u Turskoj žive, bez obzira na veru, i pozvali sve narode da im pomognu u zavođenju novoga stanja. Mnoge čete su sišle sa planina, svečano dočekane od mladoturaka, a vojvode i četnici vratili su se mirnom životu.
Međutim, ubrzo se pokazalo da je mladoturski plan potpuno otomanizovanje svih naroda u Turskoj. Mladoturci su pogubili neke od vojvoda, dok su drugi uspeli da se spasu u susednim zemljama ili ponovo se odmetnuvši u goru. Gerilske akcije su ponovo otpočele i trajale su sve do balkanskih ratova.
U jesen 1912. balkanskim ratom je Makedonija podeljena između susednih država Srbije (Vardarska Makedonija), Bugarske (Pirinska Makedonija) i Grčke (Egejska Makedonija).
U bitoljskom vilajetu, koji su podelile Srbija i Grčka, spaljeno je oko 80% muslimanskih sela.[8] Srbi i Grci su odmah pristupili zatvaranju bugarskih škola. Oni koji su se izjašnjavali kao Bugari bili su maltretirani, deportovani u Bugarsku ili zatvarani.[9] Vršen je pritisak i na bugarske sveštenike, pa i na episkope, da promene jezik bogosluženja i da prihvate srpske, odnosno grčke crkvene vlasti. Sveštenici koji su pokazivali i najmanju neposlušnost bili su optuženi za izdaju i političku propagandu. Mnogi bugarski crkvenodostojnici su bili proterani: Kozma Debarski (episkop), Aksentije Bitoljski (arhiepiskop), Neofit Skopski, Meletije Veleski, Boris Ohridski i drugi.[10] Vođe makedonskog revolucionarnog pokreta su uklonjene, a od stanovništva je traženo da se izjasne kao Srbi ili Grci. Oni koji su to odbijali su premlaćivani i mučeni.[11] Viđeniji ljudi i učitelji iz Skoplja koji su odbili da se izjasne kao Srbi su deportovani u Bugarsku.[12]
U Skoplju se nalazio centralni komitet "narodne odbrane", srpske paravojne formacije. Skopsko stanovništvo je njihovu centralu nazivalo "crna kuća", po zlokobnoj organizaciji "crna ruka". Ova organizacije počinila teške zločine u Makedoniji, a u "crnu kuću" su nelojalni pojedinci odvođeni i premlaćivani.[13]
Nezadovoljna podelom Makedonije, VMRO je u nekim oblastima makedonije nastavila borbu sve do Drugog svetskog rata.
- ↑ Pokolji, silovanja, palež, istrebljenje
- ↑ 2,0 2,1 Ivo Banac, The national question in Yugoslavia: origins, history, politics
- ↑ 3,0 3,1 Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 27)
- ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 29, 30)
- ↑ Ulf Brunnbauer, DREVNA NACIONALNOST I VJEKOVNA BORBA ZA DRŽAVNOST: HISTORIOGRAFSKI MITOVI U REPUBLICI MAKEDONIJI (BJRM) Arhivirano 2011-11-19 na Wayback Machine-u, Zbornik radova "Historijski mitovi na Balkanu", Sarajevo, 2003: "Činjenicu da je jedna jaka struja u tom pokretu bila za to da se Makedonija ujedini sa Bugarskom, i prema tome smatrala da su slavenski pravovoslavni stanovnici Makedonije zapravo etnički Bugari, makedonski naučnici prosto su prenebregli."
- ↑ R. J. Crampton, A short history of modern Bulgaria
- ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 25, 26)
- ↑ Izveštaj Međunarodne komisije (str. 72)
- ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 52)
- ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 165)
- ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 53)
- ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 174)
- ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 169)