Crni talas
Crni talas ili crni val, ređe Novi jugoslovenski film, je izraz kojim se opisuju trendovi u jugoslovenskoj kinematografiji i političkoj sceni tokom druge polovine 1960-ih i početkom 1970-ih (od oko 1958. do 1973.),[1] odnosno svojevrsni pokret kojem je karakteristika bila sklonost prema eksperimentisanju u formi i umetničkoj orijentaciji, ali i prikaz mračnih strana života u tadašnjoj jugoslovenskoj državi, kao i sve kritičniji stav prema njenom komunističkom poretku.[2]
Ostvarenja crnog talasa se često navode kao najveći međunarodni uspesi jugoslovenske kinematografije, pri čemu se posebno ističu autori kao što su Aleksandar Petrović, Dušan Makavejev i Želimir Žilnik koji osvojili niz prestižnih festivalskih nagrada.
Autori crnog talasa su velikim delom inspiraciju crpili iz sličnih trendova u svetskim kinematografijama, pre svega francuskog Novog talasa.[3] Dodatna inspiracija i podsticaj su bile studentske demonstracije 1968. godine u Jugoslaviji, kao i u ostatku sveta.[4]
Filmovi su izazvali reakciju vladajućeg Saveza komunista u čijem je službenim novinama Borba 3. augusta 1969. godine objavljen članak Crni val u našem filmu, po kome je pokret dobio ime. Komisija Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije je 27. oktobra 1969. održala sednicu na kojoj je razmatran materijal Radne grupe za film „Stanje i problemi u jugoslovenskoj kinematografiji”, a na kojoj je donesen zaključak da pojedini jugoslovenski filmovi i drugi vidovi umetnosti imaju tendenciju degradacije revolucije i njenih tekovina.[5]
U Novom Sadu je 5. jula 1971. održana velika javna diskusija o filmu W. R. – Misterije organizma, na kojoj je kritikovan prikaz Staljina u filmu, kao i bojazan da bi i Josip Broz mogao da bude predmet kritičkog prikaza.[4] Film je zabranjen i potom je proveo 15 godina u bunkeru. Lazar Stojanović, autor studentskog filma Plastični Isus godine 1973. završio je u zatvoru zbog širenja „neprijateljske propagande”. Godine 1973. dolazi do zabrane crnog talasa i do nastanka takozvanog crvenog talasa. U filmove Crvenog talasa, koji su bili potpuna suprotnost filmovima crnog talasa, spadaju pre svega partizanski filmovi: Bitka na Neretvi (1969), Valter brani Sarajevo (1971), Sutjeska (1973), Užička republika (1974), Partizani (1974), Doktor Mladen (1975), Crvena zemlja (1975), Partizanska eskadrila (1979), Veliki transport (1983) i drugi.
Ti su događaji označili kraj crnog talasa i početak tzv. Olovnih godina u jugoslovenskoj kinematografiji koji je korespondirao sa gušenjem kreativnih sloboda u državi.
Ostvarenja crnog talasa se mogu opisati kao satirične i crnohumorne kritike socijalističkog društva i ideologije, odnosno tadašnjih vlasti i njihovog prikaza u javnosti. Kao pokret, crni talas se suprotstavljao predstavnicima zvaničnog socijalističkog kulturnog estetizma koji se bavio prikazom opšteg napretka i blagostanja jugoslovenskog društva. Među ovim filmovima najpozantiji su partizanski, koji su nastojali da oslikaju jugoslovenski pokret otpora tokom Drugog svetskog rata. Neki filmovi crnog talasa prikazuju rekontekstualizovan pogled na jugoslovenske partizane, poput filma Tri reditelja Aleksandra Petrovića, koji se zbog svog moralno upitnog glavnog lika i realističnog prikaza rata izdvaja od ostalih predstavnika partizanskog žanra.[6][7]
Suprotno ideološkom prikazu jugoslovenske stvarnosti, crni talas se bavi temama iz svakodnevnog života običnog, sitnog čoveka, često kriminalaca i siromaha.[8][4] Jedna od glavnih karakteristika pokreta je socijalni realizam, odnosno prikaz stvarnosti života onakvim kakav jeste, nasuprot preterano ulepšanoj, propagandnoj i ideološkoj stvarnosti.[9] Inspirisani su italijanskim neorealizmom, francuskim novim talasom i drugim evropskim pokretima ovog perioda. Filmovi crnog talasa su najčešće bili nezavisni, niskobudžetni, snimani ručno nošenim kamerama, a sadržajno nasilni i seksualno eksplicitni. Razni glumci su započeli svoje karijere igrajući u ovim filmovima (npr. Dragan Nikolić, koga je proslavila uloga Džimija Barke u Kad budem mrtav i beo).[10] Tokom kasnih 1960-ih i ranih 1970-ih, neki reditelji su razvili avangardni pristup filmskom stvaralaštvu, te su koristili više nadrealistički i alegorijski filmski jezik. Primeri ovakvog pristupa se mogu videti u filmografiji Dušana Makavejeva (Nevinost bez zaštite, W. R. – Misterije organizma i Sweet Movie).[11][12]
Najznačajniji predstavnici crnog talasa kroz filmska ostvarenja su režiseri: Aleksandar Petrović, Živojin Pavlović, Đorđe Kadijević, Dušan Makavejev, Mića Popović, Lordan Zafranović, Želimir Žilnik, Lazar Stojanović, Ljubiša Kozomara, Gordan Mihić, Vojislav Kokan Rakonjac, Jovan Jovanović, Bahrudin Čengić i drugi.[2][13][14]
Dušan Makavejev se smatra vođom filmskih stvaralaca crnog talasa.[15] Njegov najuspešniji film bila je politička satira iz 1971. W. R. – Misterije organizma, koju je režirao i napisao. Film je zabranjen, a Makavejev je pobegao iz zemlje, ne radeći tamo sve do 1988. Snimio je Sweet Movie (Slatki film) u Kanadi, Holandiji i Francuskoj.
Aleksandar „Saša“ Petrović bio je još jedna od najznačajnijih ličnosti pokreta. Pokret je učinio poznatim u Jugoslaviji i inostranstvu. Dva njegova dela bila su nominovana za Oskara za najbolji film na stranom jeziku: Tri (1965) i Skupljači perja (1967).[16]
Rani radovi (1969) Želimira Žilnika pokazali su glavne tendencije crnog talasa: neobične forme, polemičke metode, društveno-kritičke brige, opozicionu ideologiju i fatalističko finale. Istovremeno, film je podstakao pisca i novinara Vladimira Jovičića (koji je insistirao na stavu tradicionalne komunističke partije) da napiše članak Crni val u našem filmu, objavljen u Borbi 19. 3. avgusta 1969. koji je skovao sam pojam „crni talas“. Ovim filmom i ovim člankom počeo je zvanični kontranapad na pokret.[17]
Najvažniji klasik crnog talasa iz Hrvatske su Lisice (1969) Krste Papića, prvi film koji prikazuje tajne raskida između Josipa Broza Tita i Josifa Staljina 1948. godine.
Značajnija ostvarenja u oblasti filma su:
- Dvoje (Aleksandar Petrović, 1961)[2]
- Čudna devojka (Jovan Živanović, 1962)[9]
- Parada (Dušan Makavejev, 1962)[13]
- Dani (Aleksandar Petrović, 1963)[2]
- Čovek iz hrastove šume (Mića Popović, 1963)[9]
- Grad (Kokan Rakonjac, Marko Babac i Živojin Pavlović, 1963)[13]
- Tri (Aleksandar Petrović, 1965)
- Čovek nije tica (Dušan Makavejev, 1965)[2]
- Neprijatelj (Živojin Pavlović, 1965)[9]
- Povratak (Živojin Pavlović, 1966)[13]
- Roj (Mića Popović, 1966)[9]
- Skupljači perja (Aleksandar Petrović, 1967)[2]
- Buđenje pacova (Živojin Pavlović, 1967)[13]
- Kad budem mrtav i beo (Živojin Pavlović, 1967)[13]
- Praznik (Đorđe Kadijević, 1967)[9]
- Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT (Dušan Makavejev, 1967)[2]
- Jutro (Mladomir Puriša Đorđević, 1967)[18]
- Pohod (Đorđe Kadijević, 1968)
- Biće skoro propast sveta (Aleksandar Petrović, 1968)[2]
- Nevinost bez zaštite (Dušan Makavejev, 1968)[2]
- Nezaposleni ljudi (Želimir Žilnik, 1968)[2]
- Delije (Mića Popović, 1968)[9]
- Uzrok smrti ne pominjati (Jovan Živanović, 1968)[9]
- Podne (Mladomir Puriša Đorđević, 1968)[13]
- Sveti pesak (Miroslav Mika Antić, 1968)[13]
- Zaseda (Živojin Pavlović, 1969)[13]
- Lisice (Krsto Papić, 1969)
- Rani radovi (Želimir Žilnik, 1969)[2]
- Vrane (Ljubiša Kozomara i Gordan Mihić, 1969)[13]
- Doručak sa đavolom (Miroslav Mika Antić, 1969)[13]
- Crveno klasje (Živojin Pavlović, 1970)[13]
- W. R. – Misterije organizma (Dušan Makavejev, 1971)[2]
- Plastični Isus (Lazar Stojanović, 1971)[2]
- Crni film (Želimir Žilnik, 1971)[13]
- Mlad i zdrav kao ruža (Jovan Jovanović, 1971)[13]
- Slani kikiriki (1971)
- Uloga moje porodice u svetskoj revoluciji (Bato Čengić, 1971)[13]
- Nedostaje mi Sonja Heni (Karpo Aćimović Godina, 1972)[13]
- Slike iz života udarnika (Bato Čengić, 1972)[19]
- Majstor i Margarita (Aleksandar Petrović, 1972)[2]
- I Bog stvori kafansku pevačicu (Jovan Živanović, 1972)[9]
- Crveni udar (Predrag Golubović, 1974)[2]
- Hajka (Živojin Pavlović, 1977)
Predstavnici crnog talasa u književnosti su: Mirko Kovač, Dragoslav Mihailović, Slobodan Selenić, Antonije Isaković, Milisav Savić, Vidosav Stevanović, Ivan Ivanović, Bogdan Tirnanić i drugi.[20]
Značajnija ostvarenja u oblasti književnosti su:
- Gubilište (Mirko Kovač, 1962)
- Memoari jednog makroa (László Végel, 1967)
- Kad su cvetale tikve (Dragoslav Mihailović, 1968)[20]
- Memoari Pere bogalja (Slobodan Selenić, 1968)[20]
- Pismo/Glava (Slobodan Selenić, 1970)[20]
- Crveni kralj (Ivan Ivanović, 1972)
Crni talas je jedan od najuspešnijih i međunarodno priznatih kinematografskih pokreta jugoistočne Evrope, pored rumunskog novog talasa iz 2000-ih.
Filmovi su osvojili mnoštvo međunarodnih priznanja, uključujući Zlatnog medveda, Srebrnog medveda za najbolju režiju, Grand prix u Kanu, šest nominacija za Zlatnu palmu u Kanu i četiri nominacije za Oskara za najbolji međunarodni igrani film, a uspeh se nastavlja kroz režisere koji su izašli iz talasa, uključujući dve nagrade Zlatne palme 1980-ih i 1990-ih.
Danas se nekoliko filmova smatra klasicima svetske kinematografije i objavljeni su kao deo uticajnih kolekcija kao što je Criterion Collection u Sjedinjenim Državama. Restaurisana verzija Čengićevog filma Slike iz života udarnika iz 1972. je 2023. godine nominovana za najbolju filmsku restauraciju na 80. Venecijanskom filmskom festivalu.[21]
- ↑ „Завршетак „Вивисектфеста“: Црни талас домаће кинематографије”. РТВ. 2008-12-04. Pristupljeno 29. 2. 2012.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 „„Црни талас“ као израз бунта”. Pravda. 18. 3. 2011. Arhivirano iz originala na datum 24. 05. 2012. Pristupljeno 29. 2. 2012.
- ↑ „Европски сензибилитет српског филма”. Политика. 1. 3. 2008. Pristupljeno 29. 2. 2012.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 „Сезона лова на „црне вештице“, Ранко Мунитић” (ср). Пулс. Arhivirano iz originala na datum 26. 12. 2010. Pristupljeno 3. 3. 2012.
- ↑ „Југословенски филм”. Puls. Arhivirano iz originala na datum 11. 03. 2012. Pristupljeno 4. 3. 2012.
- ↑ Bradshaw, Peter (2024-07-29). „Three review – Yugoslavian trilogy of tales tracks the horrors of the second world war” (en-GB). The Guardian. ISSN 0261-3077. Pristupljeno 2024-09-24.
- ↑ „'Three,' a Yugoslav War Film, Arrives” (en-US). The New York Times. 1967-06-30. ISSN 0362-4331. Pristupljeno 2024-09-02.
- ↑ „Заседа Живојина Павловића – „црни талас“ у југословенском филму”. Пулс. Arhivirano iz originala na datum 28. 12. 2011. Pristupljeno 29. 2. 2012.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 „Александар Дунђерин: На ивици европске депоније”. Видовдан. 29. 2. 2012. Arhivirano iz originala na datum 08. 03. 2010. Pristupljeno 29. 2. 2012.
- ↑ „Dragan Nikolić: Žika me je poslao u svet filma” (sh). NOVOSTI. Pristupljeno 2024-09-02.
- ↑ Erickson, Hal. „Nevinost bez zaštite”. Allmovie. Pristupljeno 20 July 2009.
- ↑ „Sweet Movie”. The Criterion Collection. Arhivirano iz originala na datum 26 December 2013. Pristupljeno 1 January 2014.
- ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 13,14 13,15 Забрањени без забране, Милан Никодијевић и Динко Туцаковић, Art & Popcorn (2007)
- ↑ „Грег ДеКјур: Југословенски црни талас”. Политика. 18. 5. 2011. Pristupljeno 29. 2. 2012.
- ↑ Sterritt, David. „Sweet Movie: Wake Up!” (en). The Criterion Collection. Pristupljeno 2023-02-17.
- ↑ „1968 | Oscars.org | Academy of Motion Picture Arts and Sciences” (en). www.oscars.org. Pristupljeno 2023-02-17.
- ↑ „Jutarnji list - JURICA PAVIČIĆ: Optužnica protiv kulture krivo je napisana. Ponovno živimo 1972. godinu” (hr-hr). www.jutarnji.hr. 2017-03-04. Pristupljeno 2023-02-17.
- ↑ „Филмски циклус „Црни талас српског филма“ у Кинотеци Македоније” (ср). Спона: Културно-информативни центар Срба. Arhivirano iz originala na datum 20. 10. 2011. Pristupljeno 29. 2. 2012.
- ↑ Reizi, Paulina. „A Season of Classic Films: Premiere of ‘Life of a Shock Force Worker’ in Biennale – ACE – Association des Cinémathèques Européennes” (en).
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 „Југословенски критички филм - обрачун са црним таласом”. Б92. 8. 9. 2007. Pristupljeno 29. 2. 2012.
- ↑ Life of a Shock Force Worker (1972) - Awards - IMDb
- Novi film – Filmkunst des „demokratischen Sozialismus“? von Lutz Haucke (aus kulturation.de 2/2006) (de) Arhivirano 2007-09-28 na Wayback Machine-u