Saksigiella
Saksigiella
Sassisk, Neadersaksisk/Neddersassisk, Plat, Platdüütsk | |
|---|---|
| Klassifiseren |
Indoeurohpálaš gielat Germánalaš gielat Oarjegermánalaš gielat Saksigiella |
| Geavaheapmi | |
| Hubmiid mearri | 4-5 miljovnna |
| Sadji | ii čuođi stuorámusa joavkkus |
| Alfabehta | láhten |
| Virggálaš stáhtus | |
| Virggálaš giella | Slesvig-Holsten-oassestáhtas Duiskkas[1] |
| Giellakodat | |
| ISO 639-2 | nds |
| ISO 639-3 | nds |
Saksigiella (maid vuollesaksigiella) gullá indoeurohpálaš gielaid germánalaš gielaid oarjejovkui. Hubmit leat árvádusaid mielde ain moadde miljovnna[2], muhto dárkilis lohku ii leat dihtosis.
Guovlu
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Saksigiela árbevirolaš hupmanguovlu, mii lea seilon dássážii, lea nuortin Vuolleeatnamiin ja davvin Duiskkas.[3] Ovdal nuppi máilmmisoađi loahpa saksigiella hubmojuvvui maid dálá Polska davvioasis ja dálá Lulle-Lietuva gulai hupmanguvlui.[4]
Jietnadatoahppa
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Giellaoahppa
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Sátnevuorká
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Čállingiella
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Saksigiella ii leat standardiserejuvvon iige das leat virggálaš oktasaš čállinvuohki.[5] Dan sadjái gávdnojit iešguđetlágan guovllolaš čállinvuogit, ovdamearkka dihte oarjedavvesuopmaniid Sass-čállinvuohki (Sass'sche Schrievwies, ráhkadeaddji Johannes Saß mielde)[6] dahje oarjelullesuopmaniid standárdačállinvuohki (Standaard Schriefwieze)[7]. Problemáhtalaš lea, ahte čállinvuogit Vuolleeatnamiid bealde dábálaččat čuvvot hollánddagiela ortografiija ja čállinvuogit Duiskka bealde čuvvot duiskkagiela ortografiija[8]. Dát heađušta saksilaččaid rájáid rasttideaddji čálalaš kommunikašuvnna. Ođđasaksilaš Čállinvuohki (Nysassiske Skryvwyse) lea oaivvilduvvon čoavddusin dán čulbmii. Dat lea máŋggadialektálalaš čállinvuohki, mii ovttastahttá sihke Hansalihtu áiggi čállingiela árbevieru ja dán áiggi guovllolaš čállinvugiid.
Alfabehta ođđasaksilaš čállinvuogi mielde
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]| А а | B b | C c | D d | E e | F f | G g | H h |
| I i | J j | K k | L l | M m | N n | O o | P p |
| (Q q) | R r | S s | T t | U u | V v | W w | (X x) |
| Y y | (Z z) | Ä ä | Ö ö | Ü ü | Å å |
Historjá
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Dološsaksigiella
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Dološsaksigiela áigodat bisttii sullii 800-logus gitta 1100-lohkui.[9] 700-logu loahpagehčen lulde boahtti frankilaččat vuollánahtte saksilaččaid, mii mielddisbuvttii saksilaš servodaga organisašuvnna biđgema, mássádeportašuvnnaid ja bággojorgalusa kristtalašvuhtii. [10] Beakkálmasamus čálalaš gáldut dán áigodagas leat kristtalaš teavsttat Hêliand ja Genesis.[11] 400-logus, juo ovdal dološsaksilaš áigodaga, oassi saksilaččain lei ovttas anglilaččaiguin fárren Británniai. Anglilaččaid ja várra belohahkii maid saksilaččaid gielas šattai maŋŋelis eaŋgalasgiella.[12]
Ovdamearkateaksta
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Gástalohpádus:
Forsáchistû diabolae?
- ec forsacho diabolae.
end allum diobolgeldae?
- end ec forsacho allum diobolgealdae.
end allum dioboles wercum?
- end ec forsacho allum dioboles wercum and wordum, Thunaer ende Wôden ende Saxnôte end allum thêm unholdum, thê hira genôtas sint.
Gelôbistû in got alamehtigan fadaer?
- ec gelôbo in got alamehtigan fadaer.
Gelôbistû in Crist, godes suno?
- ec gelôbo in Crist, godes suno.
Gelôbistû in hâlogan gâst?
- ec gelôbo in hâlogan gâst.[13]
Gaskasaksigiella
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Gaskasaksigiela áigodagas (sullii 1200-logus gitta 1600-lohkui) saksigiella doaimmai Hansalihtu giellan[14], man čuovvumuššan das lei stuorra váikkuhus Nuortameara guovllu gielaide. Mihkkige eará giella ii leat goassige váikkuhan skandinávalaš gielaide nu garrasit go gaskaáiggi saksigiella.[15] Otnege gávdnojit olu gaskasaksigielas boahtán sánit skandinávalaš gielain, vuođđosátnerájusge. Sullii 20-30% dárogiela, ruoŧagiela ja dánskkagiela sániin leat álgoálggus gaskasaksilaš loatnasánit. Ovdamearkat ruoŧagielas leat fråga 'jearrat', språk 'giella', vetenskap 'dieđa', köpa 'oastit' ja beslut 'mearrádus'.[16] Kontákta gaskasaksigillii ii goit leat váikkuhan dušše sátnerádjui, muhto dan oktavuođas nuppástuvai gielaid struktuvrage, ovd. prevearbbaid (nugo av-, be- dahje för-) atnuiváldima bokte.[17] 1500-logu áigge nationálastáhtalaš tendeanssat ja Lulle-Duiskka gávpogiid ekonomalaš mearkkašupmi, muhto maid hansagávpogiid sierramielalašvuođat, lassánišgohte. Dan mielde Hansalihttu massii sajádagas ja seammás dan giella massii árvvus. Boađusin lei, ahte čuovvovaš čuođi jagi áigge duiskkagiella ja hollánddagiella bahkkejedje eret saksigiela buot servodaga čálalaš domeanain, muhto dat seaillui ainjuo geafit gerddiid hupmangiellan.[18]
Ovdamearkateaksta
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Dat Narrenschyp (1497) - De ander vorrede, ráidu 123-134. Dán oasis čálli váidá daláš áiggi ođđaseamos bivttasmálle ja láhttema.
Álgoteaksta |
Dálásaksigiella, oarjedavvesuopman |
Jorgalus sámegillii |
Girjjálašvuohta
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]Gáldut
[rievdat | rievdat wikiteavsttain]- ↑ http://www.gesetze-rechtsprechung.sh.juris.de/jportal/portal/t/15u2/page/bsshoprod.psml/action/portlets.jw.MainAction?p1=4j&eventSubmit_doNavigate=searchInSubtreeTOC&showdoccase=1&doc.hl=0&doc.id=jlr-VwGSHV26P82b&doc.part=S&toc.poskey=#focuspoint
- ↑ https://web.archive.org/web/20170701041818/http://www.ins-bremen.de/de/umfrage/ergebnisse.html
- ↑ Herrmann Niebaum: Het Nederduits. Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Herrmann Niebaum ja Siemon Reker: Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde. Assen: Van Gorcum 2008, s. 430.
- ↑ Dieter Stellmacher: Niederdeutsche Sprache - Eine Einführung. Bern, Frankfurt, New York ja Paris: Peter Lang 1990, s. 104.
- ↑ Hermann Niebaum: Het Oostnederlandse taallandschap tot het begin van de 19de eeuw. Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Herrmann Niebaum ja Siemon Reker: Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde. Assen: Van Gorcum 2008, s.58.
- ↑ Birgit Kellner: Zwischen Anlehnung und Abgrenzung - Orthographische Vereinheitlichung als Problem im Niederdeutschen. Heidelberg: Universitätsverlag C. Winter 2002, s.270.
- ↑ Jannie Bakker-Reitman ja Frank Löwik: Streektaalliteraturen in Overijssel. Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Herrmann Niebaum ja Siemon Reker: Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde. Assen: Van Gorcum 2008, s.390.
- ↑ Birgit Kellner: Zwischen Anlehnung und Abgrenzung - Orthographische Vereinheitlichung als Problem im Niederdeutschen. Heidelberg: Universitätsverlag C. Winter, S. 311.
- ↑ Willy Sanders: Altsächsische Sprache. Jan Goossens: Niederdeutsch - Sprache und Literatur. Neumünster: Karl Wachholtz Verlag 1973, s.33.
- ↑ Steffen Krogh: Die Stellung des Altsächsischen im Rahmen der germanischen Sprachen. Göttingen: Vandenhoek&Ruprecht 1996, s. 108.
- ↑ James E. Cathey: Old Saxon. München: Lincom Europe 2000, s.7.
- ↑ Steffen Krogh: Die Stellung des Altsächsischen im Rahmen der germanischen Sprachen. Göttingen: Vandenhoek&Ruprecht 1996, s. 109-110.
- ↑ Frerk Möller: hoch und platt - Vademekum Niederdeutsch. Leer: Verlag Schuster 2011, s. 35.
- ↑ Dieter Stellmacher: Niederdeutsche Sprache - Eine Einführung. Bern, Frankfurt, New York ja Paris: Peter Lang 1990, s. 39.
- ↑ Ernst Håkon Jahr: Nedertysk og nordisk: språksamfunn og språkkontakt i Hansa-tida. Ernst Håkon Jahr (red.): Nordisk og nedertysk - Språkkontakt og språkutvikling i seinmellomalderen. Oslo: Novus forlag 1995, s. 9.
- ↑ https://web.archive.org/web/20201230002500/http://germanic.eu/Middle-Low-German-loanwords-in-the-Scandinavian-languages.htm
- ↑ Kurt Braunmüller: Forudsætninger for at overtage middelnedertyske sprogstrukturer i de skandinaviske sprog. Ernst Håkan Jahr. Nordisk og nedertysk - Språkkontakt og språkutvikling i seinmellomalderen. Oslo: Novus forlag 1995, s. 47.
- ↑ Artur Gabrielsson: Die Verdrängung der mittelniederdeutschen durch die neuhochdeutsche Schriftsprache. Gerhard Cordes ja Dieter Möhn: Handbuch zur niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. Berlin: Erich Schmidt Verlag 1983, s. 120-122, 130-137.