Italia

Republica Taliana Repubblica Italiana (talian)
Lingua uffiziala	Talian Regiunal era tudestg, franzosa, ladin e sloven
Chapitala	Roma
Furma da stadi	Republica parlamentara
Schef da stadi	President Sergio Mattarella
Schef da la regenza	President dal Cussegl da Ministers Enrico Letta
Surfatscha	301 338 km²
Abitants	60 674 000 (prim da schaner 2015)[1]
Spessezza	201,3 abitants per km²
PNB Total (PPP) Total (nominal) PNB/ab. (PPP) PNB/ab. (nominal)	2010[2] $ 1 773 547 miu. (10.) $ 2 055 114 miu. (8.) $ 29 392 (28.) $ 34 059 (23.)
HDI	0,854 (23.)
Munaida	Euro, Franc svizzer (be en l’exclava Campione d’Italia)
Independenza	1861
Imni naziunal	Fratelli d’Italia
Di da festa naziunala	25 d’avrigl, 2 da zercladur
Zona d'urari	UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (mars fin october)
Numer da l'auto	I
TLD d'internet	.it
Preselecziun	+39

L’Italia (uffizialmain Republica Taliana, talian Repubblica Italiana) è in stadi situà en l’Europa dal Sid. La pli gronda part dal pajais sa chatta sin la Peninsla Apennina ch’è circumdada da la Mar Mediterrana. La chapitala da l’Italia è Roma.

En l’antica furmava il territori da l’Italia odierna il center da l’Imperi roman. Durant il 14avel e 15avel tschientaner è la Toscana stada la regiun da partenza da la renaschientscha. Il Stadi talian modern exista dapi il risorgimento (segunda mesadad dal 19avel tschientaner).

La pli gronda part da l’Italia sa chatta sin ina peninsla ch’ha la furma d’in stival. L’extensiun maximala nord-sid munta a var 1200 km.^[3] Ils stadis cunfinants èn la Frantscha (lunghezza dal cunfin cuminaivel: 488 km), la Svizra (734,2 km), l’Austria (430 km), la Slovenia (232 km) sco era las enclavas San Marino (39 km) e Citad dal Vatican (3 km). Campione d’Italia furma in’exclava da l’Italia sin territori svizzer.

La chadaina da las Apenninas s’extenda tras il pajais per lung da l’axa longitudinala e culminescha en il Gran Sasso (2912 m). En il nord appartegna ina part da las Alps a l’Italia: il piz il pli aut è il Mont Blanc (Monte Bianco) cun 4810 m autezza^[4], situà al cunfin cun la Frantscha. Il pli aut massiv muntagnard che sa chatta cumplettamain sin territori talian è il Gran Paradiso cun 4061 m autezza che giascha en las Alps Graias.

Per lung da la costa occidentala taliana chatt’ins dal nord al sid tranter auter la Riviera taliana en la Liguria ed il Golf da Napoli en la Campania. La costa orientala da Trieste fin al Gargano en il nord da la Puglia (tenor autras definiziuns: fin al Canal d’Otranto) numn’ins Costa adriatica. La lunghezza totala da la costa taliana munta a 7375 km.

La Planira dal Po (tal. Pianura Padana) en il nord cumpiglia ina surfatscha da 50 000 km². Ella furma la pli gronda planira da l’Italia ed è a medem temp il center economic dal pajais.

Idrograficamain tutga l’Italia quasi exclusivamain tar la Mar Mediterrana. Mo la val dal Lai da Livign e la part sisum da la Val d’Uina mainan lur auas sur l’En ed il Danubi en la Mar Naira; là dreneschan medemamain la Drava che nascha en il Pustertal (Tirol dal Sid) e la Gailitz che percurra la cuntrada enturn Tarvis. Il Lago di Lei maina l’aua sur il Rain en la Mar dal Nord. Ils flums ils pli lungs èn il Po (652 km), l’Adisch (410 km) ed il Tiber (405 km), suandads da l’Adda e da l’Oglio. Als lais ils pli gronds appartegnan il Lai da Garda, il Lago Maggiore ed il Lai da Com che giaschan en il nord da l’Italia sco era il Lago di Bolsena ed il Lago Trasimeno situads entamez il pajais.

A l’Italia appartegnan las inslas mediterranas Sicilia e Sardegna sco era ils archipels da las Isole Eolie ed Isole Egadi situads en il nord respectivamain en il vest da la Sicilia. Enturn la Sardegna giaschan numerusas inslas pitschnas, tranter auter Sant’Antioco, Asinara, San Pietro e la gruppa d’inslas da La Maddalena. Las Inslas da Ponza s’extendan avant la costa dal Latium. En la Mar Tirrena sa chattan plinavant l’Archipel Campan (cun l’insla Capri) e l’Archipel Toscan (cun Elba). En l’Adria giaschan las Inslas Tremiti. Las Isole Pelagie che cumprendan era Lampedusa e l’insla Pantelleria appartegnan geologicamain gia a l’Africa.

Il vulcan il pli enconuschent situà sin la terra ferma è il Vesuv en vischinanza da Napoli. Daspera datti sin inslas talianas dus auters vulcans enconuschents, numnadamain l’Etna (en la part orientala da la Sicilia) ed il Stromboli (sin l’insla da medem num situada en il nord da la Sicilia).

Pervia da las cundiziuns geologicas datti en l’Italia adina puspè terratrembels. Il terratrembel il pli grev dal 20avel tschientaner (cun ina fermezza da 7,2 sin la scala da Richter) ha gì lieu l’onn 1908 a Messina e Reggio Calabria ed ha chaschunà var 130 000 morts. Il 1930 ha la terra tremblà sper Avezzano en las Abruzzas, nua ch’igl ha dà 15 000 unfrendas. L’Irpinia, ina regiun en l’Italia Meridiunala, è stada pertutgada l’onn 1980 da plirs terratrembels ch’han irradià da Portici sper Napoli fin a Potenza en la Basilicata; 3000 persunas han pers la vita. Era l’Italia dal Nord è adina puspè pertutgada da terratrembels. Il terratrembel catastrofal ch’ha gì lieu l’onn 1976 en il Friul ha chaschunà 965 victimas. Ultra da quai datti adina puspè squass pli pitschens, tar ils quals ins registrescha il pli savens be donns materials, ma per part era victimas (p.ex. plirs tschients morts il 2009 e 2016 en l’Italia Centrala).

L’Italia giascha en la zona climatica temprada. Be darar creschan las temperaturas sin passa 40 grads la stad respectivamain sut minus 10 grads l’enviern. Il clima variescha dentant fermamain da regiun tar regiun.^[5] Il nord da l’Italia è enserrà da las Alps e da las Apenninas toscan-emilianas. In’influenza da la Mar Mediterrana sin il clima n’è perquai strusch perceptibla en questa part dal pajais. Ils envierns èn fraids ed en las citads da la Planira dal Po datti mintgatant naiv; las stads percunter èn chaudas fin fitg chaudas e l’umiditad da l’aria è auta. En las Alps ed en las Apenninas regia en general in clima alpin chaud, la stad è dentant temprada. L’Italia Centrala ha in clima relativamain temprà. Las variaziuns da las temperaturas n’èn qua betg uschè fermas sco en il nord. Il sid dal pajais e las inslas talianas han en general in clima mediterran chaud. La quantitad da precipitaziuns è qua pitschna quai che po chaschunar periodas da setgira. Ils envierns n’èn betg fitg fraids e durant la primavaira e l’atun èn las temperaturas cumparegliablas cun quellas da la stad.

Actualmain datti en l’Italia 24 parcs naziunals cun ina surfatscha totala da 1 500 000 ha (15 000 km²); quai èn var 5 % dal territori naziunal. Il Parc naziunal dal Gran Paradiso è vegnì fundà sco emprim l’onn 1922. Il parc natiral il pli grond è il Parc naziunal dal Pollino che s’extenda sur passa 190 000 ha en las regiuns Calabria e Basilicata en l’Italia Meridiunala. Ultra da quai han ins endrizzà 134 parcs regiunals cun ina surfatscha totala da 1 300 000 ha (13 000 km²). Uschia stattan ulteriurs 40 % dal territori naziunal sut protecziun speziala.

L’Italia ha ina populaziun da radund 60 674 000 abitants (prim da schaner 2015) ed è cun quai sin la 23avla plazza da la rangaziun mundiala. Aifer l’Uniun europeica occupava il pajais da quel temp la quarta plazza suenter la Germania, la Frantscha ed il Reginavel Unì.

Var 67 % dals abitants da l’Italia, oravant tut en il nord, vivan en citads. Surtut tranter il 1950 ed il 1960 hai dà ina ferma depopulaziun da las regiuns ruralas sutsviluppadas en direcziun da las citads (fugia da la champagna). Dapi ils onns 1980 datti in svilup cuntrari en favur d’avantlieus e citads pitschnas (suburbanisaziun). Las citads talianas cun il pli grond dumber d’abitants èn (situaziun dal 2008): Roma (2 718 768); Milaun (1 299 633), Napoli (973 132), Torino (908 263), Palermo (663 173) e Genua (610 887). Resguardond l’entira aglomeraziun furma Milaun (4 373 992) la pli gronda regiun metropolitana, suandada da Roma (4 022 723) e Napoli (3 865 701).

Il talian furma la lingua uffiziala naziunala. Daspera datti era linguas uffizialas regiunalas: tudestg e ladin en il Trentino-Tirol dal Sid, franzos en la Val d’Aosta e sloven en il Friul-Venezia Giulia. Ultra da quai preveda la lescha 482 dal 1999.^[6] la protecziun da las suandantas linguas minoritaras:

• Albanais (arbëresh), distribuì en tut il Mezzogiorno
• Franco-provenzal, la lingua populara da la Val d’Aosta e d’intginas vals dal Piemunt cun pitschnas inslas linguisticas en la Puglia
• Furlan, la lingua dal Friul
• Grec (griko) en las regiuns Puglia e Calabria
• Catalan ad Alghero en Sardegna
• Croat dal Molise en la regiun Molise
• Occitan en intginas vals alpinas dal Piemunt
• Sard, la lingua da la Sardegna

Cun intginas excepziuns n’è questa lescha dentant betg vegnida realisada fin ussa. Uschia mancan per gronda part uffizis plurilings, la scolaziun en lingua materna e la promoziun da programs da radio e televisiun en la lingua minoritara. Be areguard la toponomastica hai dà in tschert svilup. Per exempel mussan numerus signals da traffic en Sardegna er il num en sard.

Il bersntolerisch/mòcheno ed il cimbric furman dialects bavarais ch’èn derasads en intginas inslas linguisticas en il nordost da l’Italia. En il Trentino stattan els sut protecziun sco linguas minoritaras. En singulas vals alpinas en il nordvest dal pajais discurran ins plinavant il dialect autischem aleman dals Gualsers ch’è reconuschì e vegn promovì en la regiun autonoma Val d’Aosta.

Ultra da quai discurran ins en l’Italia bleras variantas neolatinas (‹dialetti›) che n’èn betg renconuschidas da las autoritads. Las tavlas da lieu, oravant tut da vischnancas che vegnan administradas da la Lega Nord, mussan per part era ils nums en la varianta regiunala.

L’Italia ha ina da las pli autas aspectativas da vita dal mund. L’onn 2005 importava ella 80,4 onns (dunnas: 83 onns; umens: 78 onns) ed era cun quai dus onns sur la media da l’OECD da 78,6.^[7] Per part vegn l’auta aspectativa da vita attribuida a la cuschina mediterrana cun si’auta cumpart da tratgas da pesch, ieli d’ulivas e legums. Tuttina sa lascha er observar en l’Italia in augment da la quota da persunas cun surpaisa. Questa valur è s’augmentada da 7,0 % l’onn 1994 a 9,9 % l’onn 2005.^[7]

Il sistem da sanadad en l’Italia è structurà al stgalim regiunal. Las agenturas da sanadad localas (Agenzie Sanitarie Locali) suttastattan mintgamai a las regenzas da las regiuns. Quai ha per consequenza che la qualitad dals servetschs differenziescha fermamain da regiun tar regiun. Igl è da constatar ina differenza nord-sid che chaschuna in «turissem da sanadad» pregnant, oravant tut vers las regiuns Veneto, Lumbardia ed Emilia-Romagna.

L’Italia è marcada dal catolicissem. La Baselgia catolica ha tradiziunalmain ina grond’influenza. Quai sa reflectescha er en il grond dumber da sacerdots (51 259) e cardinals (38).^[8] En tut sa decleran 51 milliuns Talians sco catolics.

La segund gronda cuminanza religiusa cristiana furman ils ortodoxs cun 1 178 000 aderents. Lur cumpart è s’augmentada particularmain tras l’immigraziun da Rumens. Ils protestants (tranter auter valdais e baptists) cumpiglian radund 548 000 crettaivels. Var 500 000 persunas che vivan en l’Italia appartegnan ad autras confessiuns cristianas.

Tranter las ulteriuras religiuns furman ils muslims la pli gronda cuminanza. Ultra da quai vivan en l’Italia 198 000 budists e 109 000 hindus. La cuminanza ebraica dumbra var 45 000 commembers. Quatter milliuns persunas en l’Italia èn senza confessiun.^[9]

Tranter il 1875 ed il 1915 è l’Italia stada pertutgada d’ina gronda unda d’emigraziun. I vegn stimà che 14 milliuns persunas hajan bandunà il pajais per chattar lur fortuna sco lavurers en ils Stadis Unids u sco purs en l’Argentinia e Brasilia. Quest dumber è tant pli impressiunant sch’ins considerescha che l’Italia dumbrava a la sava dal tschientaner 33 milliuns abitants.^[10]

La dictatura faschistica ha empruvà d’impedir l’emigraziun, ma n’ha betg pudì evitar ch’ulteriurs 2,6 milliuns Talians han bandunà il pajais. Tranter las Guerras mundialas eran surtut l’Argentinia e la Frantscha destinaziuns populars, perquai ch’ils Stadis Unids e la Brasilia avevan introducì reglas d’immigraziun pli strictas. Suenter la Segunda Guerra mundiala è l’emigraziun sa drizzada pli e pli vers stadis europeics. Blers ch’èn ids per in tschert temp sco lavurers esters en Belgia, Germania, Frantscha u en Svizra èn la finala sa stabilids per adina en la nova patria.

En il register da persunas consular èn anc adina registrads 4 106 640 Talians che vivan a l’exteriur. Ils pajais cun il pli grond dumber da burgais talians èn (situaziun dal 2009): l’Argentinia (659 655), la Germania (648 453), la Svizra (533 821), la Frantscha (343 197) e la Brasilia (297 137).^[11] Ils Talians a l’exteriur dastgan vuschar en las elecziuns dal parlament ed èn represchentads cun 12 deputads e 6 senaturs. Plinavant pon els sa participar a votaziuns dal pievel naziunalas.

Il dumber da persunas estras che vivan en l’Italia è s’augmentà constantamain dapi ils onns 1990. Tenor l’Institut naziunal da statistica ISTAT vivevan il prim da schaner 2011 4 563 000 burgais esters en l’Italia, quai èn 7,5 % da la populaziun totala. Ils pajais d’origin cun il pli grond dumber d’immigrants èn (situaziun dal 2010): la Rumenia (997 000), l’Albania (491 000), il Maroc (457 000), la China (201 000) e l’Ucraina (192 000).^[12] Plinavant vivan en l’Italia var 120 000 Roma (70 000 sco burgais talians).

La plipart dals immigrants viva en il nord ed en il center da l’Italia, nua ch’els importan 10,1 % respectivamain 9,7 % da la populaziun. En il sid da l’Italia munta la quota dals esters a 2,9 %.^[13] L’immigraziun clandestina n’è betg resguardada en questas indicaziuns statisticas. L’OECD quinta cun 500 000 fin 750 000, la Caritas schizunt cun 1 milliun persunas estras che vivan illegalmain en l’Italia.

Gia en temps preromans furmava l’Italia, oravant tut l’Italia Centrala (Etruria) e Meridiunala (Magna Graecia), in impurtant center cultural da l’Europa. Silsuenter è ella stada durant tschientaners il center da l’Imperi roman. Durant il temp da Caesar è l’Italia, che tanscheva avant fin al Rubicon sper Rimini, vegnida engrondida cun integrar la provinza Gallia Cisalpina. La Sicilia e la Sardegna (sco era la Corsica) èn pir vegnidas incorporadas en il decurs da la refurma territoriala da l’imperatur Dioclezian en la terra materna taliana.

Suenter l’invasiun dal Gots e Langobards (410 resp. 568) è il pajais sa dividì en ina retscha da dominis separads. En il 8avel e 9avel tschientaner, oravant tut sut Pippin e Carl il Grond, han ils Francs dominà il territori, ma sut ils successurs da Carl è sa furmà in agen reginavel d’Italia. Dapi Otto il Grond appartegneva la pli gronda part da l’Italia al Sontg Imperi roman, entant ch’il sid è restà ditg sut influenza bizantina. Suenter il 827 han l’emprim ils Arabs conquistà la Sicilia e parts da l’Italia dal Sid; en il 11avel tschientaner è questa regiun lura vegnida sut domini dals Normans.

Entras la prosperitad dal commerzi e dal traffic han numerusas citads en l’Italia gudagnà a partir dal 11avel tschientaner adina dapli autonomia. Ils Normans e numerusas citads en l’Italia dal Nord han sustegnì il papa en la dispita d’investitura. Suenter il declin da la dinastia normana èn malreussidas las tentativas dals Staufers da renovar la pussanza imperiala, quai malgrà ch’Andri VI ha surpiglià tras maridaglia il reginavel norman. Dapi il 1268 dominava la dinastia franzosa dals Anjou il sid da l’Italia; il nord è sa dividì en ina retscha da citads-stadi ch’appartegnevan formalmain al Sontg Imperi roman, ma ch’eran en vardad bunamain autonomas.

En il decurs da la renaschientscha (14avel e 15avel tschientaner) èn sa stabilidas tschintg pussanzas che faschevan valair lur dominanza economica e culturala: il reginavel da l’Italia Meridiunala, il Stadi da la Baselgia, Firenza, Milaun e Venezia. Quests dominis partevan la pussanza politica e las resursas da la peninsla en coaliziuns alternantas.

Il declin da l’Italia ha cumenzà suenter la scuverta da l’America cun il spustament dal commerzi en las colonias da surmar. Vitiers è vegnida la controlla osmanica sur la Mar Mediterrana. Politicamain è l’Italia daventada il termagl da pussanzas estras. En il 16avel tschientaner cumbattevan la Frantscha e la Spagna per la posiziun predominanta sin la peninsla. La Battaglia da Pavia (1525) ha decidì la supremazia da la Spagnia ch’ha pudì sa segirar la controlla directa sur l’Italia Meridiunala e la Lumbardia.

Il 1796 han las truppas revoluziunarias franzosas surpiglia la pussanza. Il 1805 è Napoleun sa curunà a Milaun sco retg da l’Italia. Suenter il collaps da ses domini è l’Italia vegnida en la zona d’influenza da l’Imperi austriac. Dal 16avel fin viaden il 19avel tschientaner è la pli gronda part da l’Italia pia stada sut domini ester.

Il moviment naziunal ch’è suandà en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner è entrà en l’istorgia sco risorgimento. Sustegnidas da la dinastia da Savoia (sco regents da Sardegna-Piemunt) han gruppas da voluntaris sut Giuseppe Garibaldi cuntanschì en rom da trais guerras d’independenza l’unificaziun da l’Italia. Ils 17 da mars 1861 è Vittorio Emanuele II vegnì proclamà a Turin sco retg da l’Italia. Il 1865 è la citad da Firenza daventada la chapitala. En la Terza guerra d’independenza il 1866 èn er il Veneto austriac ed il Friul vegnids annectads al Reginavel da l’Italia. La citad da Roma è vegnida conquistada l’onn 1870 e tschernida in onn pli tard sco chapitala dal pajais. Ultra da quai empruvava l’Italia – sumegliant ad autras pussanzas europeicas – da fitgar pe sco pussanza coloniala, numnadamain al Corn da l’Africa (Eritrea, pli tard Etiopia) ed en la Libia. Suenter avair terminà l’Emprima Guerra mundiala sco pajais victur da vart da l’Entete, ha l’Italia annectà la Venezia Giulia, il Trentino ed il Tirol dal Sid da lingua tudestga.

L’october 1922 han Benito Mussolini ed ils faschists surpiglià la pussanza en il Marsch sin Roma. Pass per pass ha Mussolini transfurmà il reginavel en in stadi totalitar ed è sa mess a la testa da quel sco duce (manader). Anc avant l’entschatta da la Segunda Guerra mundiala ha l’Italia assaglì ed occupà l’Abessinia. L’occupaziun encunter il dretg internaziunal fascheva part da la finamira da Mussolini da far reviver l’Imperi roman. Cun diversas cunvegnas è Mussolini sa lià al Reich tudestg ed è entrà en la Segunda Guerra mundiala sin la vart da las pussanzas da l’axa. L’invasiun dals alliads e la cupitga da la regenza l’atun 1943 han fatg fin cun il faschissem talian en l’Italia Meridiunala. En il nord dal pajais han ils cumbats dentant cuntinuà enfin il matg 1945. Suenter la fin da la guerra è la plipart da la Venezia Giulia vegnida attribuida a la Jugoslavia ed il Dodekanes talian a la Grezia. Ultra da quai ha l’Italia pers tut sias colonias.

L’istorgia taliana dal suenterguerra è segnada da numerusas midadas da la regenza. Enfin ils onns 1990 ha la Democrazia Cristiana giugà ina rolla dominanta. Silsuenter è l’elita politica vegnida scuada davent dal scandal da corrupziun Tangentopoli e da las mesiras da scleriment correspundentas (Mani pulite). Dapi lura è la politica dal pajais stada marcada da las allianzas politicas enturn Silvio Berlusconi e da coaliziuns alternantas dal center sanester. Ina sfida permanenta per il stadi talian furma plinavant il cumbat cunter la mafia en il sid dal pajais.

Dapi il 1946 furma l’Italia ina republica parlamentara. Schef dal stadi è il president. Il parlament consista da duas chombras (Chombra dals Deputads e Senat). Quellas vegnan elegidas mintga tschintg onns ed han ils medems dretgs.

Ultra da quai è l’Italia commembra da pliras organisaziuns internaziunals. Ils 4 d’avrigl 1949 è l’Italia entrada en la NATO. Dapi ils 14 da december 1955 fa ella part da las Naziuns unidas. Plinavant è il pajais stà in dals commembers fundaturs da l’Uniun europeica dad oz (1952). Il 2002 è la lira vegnida remplazzada tras l’euro.

Politicamain è l’Italia dividida en 20 regiuns (regioni) cun atgna regenza. Questas regiuns èn sutdivididas en totalmain 109 provinzas (provincie) e lezzas en 8094 vischnancas (comuni).

Las regiuns disponan mintgamai d’ina constituziun regiunala che sa numna statut. Tschintg regiuns han in statut spezial (statuto speciale) che conceda ad ellas ina grond’autonomia: la Val d’Aosta, la regiun Trentino-Tirol dal Sid, la regiun Friul-Venezia-Giulia, la Sardegna e la Sicilia. Cun excepziun da las provinzas autonomas Tirol dal Sid e Trient n’èn las provinzas per regla betg munidas cun cumpetenza legislativa, mabain exequeschan incumbensas administrativas.

L’Italia è in stadi industrial dal qual l’economia publica vegniva dirigida pli baud fermamain tras il stadi: il concern statal IRI (1933–2002) cumpigliava fin a 1000 societads affiliadas e dumbrava fin a 500 000 emploiads.^[14] En il decurs dals onns 1990 èn las interpresas statalas vegnidas privatisadas successivamain – er per pajar ils daivets dal maun public – ed ils martgads èn vegnids averts e deregulads.

Cun in product naziunal brut da 1 618 904 milliardas euro furmava l’Italia il 2013 la novavel gronda economia publica dal mund. Il product naziunal brut per persuna muntava il medem onn a ca. 26 500 euros (27avla plazza da tut ils pajais).^[15]

Da remartgar è che l’economia zuppada ha tradiziunalmain ina preschientscha fitg auta en l’Italia. Da vart dal stadi vegn la cumpart da quella stimada a radund 17 %; auters observaturs quintan cun ina cumpart da fin a 30 %.^[16] Facticamain vegn l’economia zuppada però resguardada da vart dal stadi cun eruir il product naziunal brut.

Il pli impurtant partenari da commerzi da l’Italia furma la Germania (12,7 % export e 15,9 % import) suandà da la Frantscha (11,2 % resp. 8,5). Tar l’export èn ultra da quai la Spagna (6,5 %), ils Stadis Unids (6,2 %) ed il Reginavel Unì (5,2 %) d’impurtanza; tar l’import la China (6,2 %), ils Pajais Bass (5,3 %), la Libia (4,6 %) e la Russia (4,2 %).^[17]

Il debit statal muntava il 2009 a 1763 milliardas euros u 112,5 % dal product naziunal brut; fin il 2014 è quel schizunt creschì sin 132,3 %. Ina gronda part dals daivets deriva dals onns 1980 e da l’entschatta dals onns 1990.

En procents dal product naziunal brut vegnan impundids 9,0 % per il sectur da sanadad, 4,5 % per la furmaziun e 1,8 % per il militar (situaziun dal 2005/2006).^[18]

Suenter la Germania e la Frantscha ha l’Italia pajà il 2008 las pli autas contribuziuns en la cassa da l’Uniun europeica (15 milliardas euros, quai che correspunda a radund 13,6 % da l’entir budget da l’UE). Resguardond er ils pajaments ch’ils stadis han retschet da l’UE, sa chattava l’Italia suenter la Germania schizunt sin la segunda plazza.

L’Italia dispona dals pli divers giaschaments da materias primas. Impurtantas ritgezzas natiralas dal pajais furman fluorit, charvun, argient viv, silvin e zinc. En las Alps Apuanas enturn Carrara e Massa vegn gudagnà il marmel da Carrara ch’è enconuschent en tut il mund. Gronds champs da gas natiral sa chattan en la Planira dal Po ed en l’Adria, champs da petroli en la Basilicata ed a Sicilia.

Electricitad producescha l’Italia surtut cun ovras termicas. Quellas vegnan spisgentadas cun 64,4 % gas natiral; il rest deriva da petroli e d’auters combustibels. La fotovoltaica e l’energia eroelectrica creschan da preschent fitg ferm ed han furnì il 2011 11 resp. 10 TWh. Surtut en l’Italia Centrala vegn er tratg a niz la geotermia che furnescha 5,7 TWh. Fitg impurtanta è er la forza idraulica; cun 45,2 TWh correspunda quella a radund 15 % da l’entira energia idraulica che vegn producida en ils stadis commembers da l’UE.^[19]

Pli baud disponiva l’Italia da quatter ovras atomaras. Suenter la catastrofa da Tschernobyl dal 1986 ha l’Italia abandunà successivamain l’energia nucleara. Il 1990 è vegnida messa ord funcziun la davosa ovra atomara dal pajais. Il 2011 è vegnida manada tras ina votaziun dal pievel areguard la dumonda da returnar a l’energia nucleara. Quella è vegnida refusada cun betg main che 94,1 % da las vuschs.

Da l’autra vart furma l’Italia facticamain il pli grond importader d’energia dal mund. Da las bundant 43 milliardas KWh ch’èn vegnidas importadas il 2012 derivavan 24,6 milliardas KWh da la Svizra e 11,37 milliardas KWh da la Frantscha (surtut da producziun atomara).^[20] Per clients industrials tutgan ils pretschs da forza electrica en l’Italia tar ils pli auts da tut l’UE.

Entaifer l’entira economia publica gioga l’agricultura bain be pli ina rolla relativamain modesta. Ma ella cultivescha intgins products da renum mundial. Cun 49 milliuns hectoliters è l’Italia – avant la Frantscha – il pli grond producent da vin dal mund (situaziun dal 2015). Suenter la Spagna producescha il pajais er la segund gronda quantitad dad ieli d’ulivas en tut il mund (442 000 tonnas l’onn 2013). Tar las enconuschentas sorts da chaschiel che derivan da l’Italia tutgan Parmesan, Mozzarella, Asiago, Pecorino u Ricotta. En pli è l’Italia in dals gronds producents ed exportaders da fritgs e verduras sco oranschas e citronas, tomatas ed oberschinas, zucchini, salatas, melonas, favs e nuschs.

La fermezza da l’economia taliana giascha en l’industria elavuranta, surtut en manaschis da famiglia pitschens e mesauns. Tenor l’uffizi da statistica statal furman radund 95 % da tut las interpresas manaschis pitschens cun main che 10 emploiads.^[21]

L’interpresa taliana cun la pli gronda svieuta è il concern dad ieli e da gas ENI. Impurtantas industrias furman la construcziun da maschinas, d’aviuns e da bastiments; enconuschenta en tut il mund è er l’industria d’autos e motos taliana cun nums sco Fiat, Alfa Romeo, Maserati, Ferrari, Iveco, Piaggio e Pirelli. Vitiers vegn l’industria chemica e la producziun da products electronics. L’industria textila è preschenta cun nums da marca sco Armani, Benetton, Diesel, Dolce & Gabbana, Gucci, Prada u Versace. Medemamain fitg activa en l’export è l’industria d’alimentaziun; la pli grond’interpresa entaifer questa branscha furma Ferrero.

En il sectur da servetschs è l’Italia surtut preschenta cun bancas grondas sco Unicredit ed Intesa Sanpaolo international; e l’Assicurazioni Generali è la pli gronda societad d’assicuranzas en tut il mund.

Ina da las pli impurtantas funtaunas d’entradas furma dapi decennis il turissem. L’Italia tutga tar las destinaziuns da viadi classicas. Destinaziuns fitg dumandadas furman las Alps, las regiuns da costa a la Mar Ligurica e Mar Adriatica, numerusas citads istoricas, museums, plazzas d’exchavaziun archeologicas ed usits tradiziunals sco il carnaval a Venezia.

Il 1970 sa chattava l’Italia anc sin l’emprima plazza da tut las destinaziuns turisticas; oz sa chatta ella suenter la Frantscha, ils Stadis Unids, la Spagna e la China sin la tschintgavla plazza (cun 48,6 milliuns turists, situaziun dal 2014).^[22]

A l’entschatta dal 21avel tschientaner è il dumber dals dischoccupads sa sminuì fermamain en cumparegliaziun cun ils onns 1990. L’OECD ha però constatà che las entradas da gudogn en l’Italia tutgan tar las pli bassas da tut ils pajais industrialisads. Las entradas nettas dals Talians muntan en media a 19 861 dollars, uschia che l’Italia è vegnida surpassada en quest reguard da la Grezia e da la Spagna. La media da tut ils stadis commembers da l’OECD giascha tar 24 660 dollars. Tant pli auta è però la quota da las persunas cun gudogn independent; quella cumpiglia betg main che 33 % da tut las persunas activas (per cumparegliar: en Spagna munta ella a 17 %, en Germania a 10 %).

In tratg caracteristic da l’Italia furma la bipartiziun economica dal pajais. Entant ch’il nord è industrialisà fitg ferm, è la part settentriunala dal pajais sutsviluppada. Ils trais gronds centers d’economia Milaun, Turin e Genua furman il triangolo industriale. L’entira Italia dal Nord dispona d’in sectur da servetschs fitg sviluppà e tutga tar las pli fermas regiuns economicas da l’Europa. L’Italia Centrala dispona d’ina economia che sa basa sin il sectur da textilias, chalzers e mobiglias; ultra da quai è il turissem fitg ferm en questa part dal pajais. E Roma furma la sedia da l’entira administraziun, da bleras interpresas grondas ed organisaziuns. Il sid percunter, che vegn er numnà Mezzogiorno, furma ina da las regiuns da l’Europa dal Vest ch’èn structuralmain las pli flaivlas. La consequenza da quai èn fitg autas quotas da dischoccupads, surtut tar ils giuvenils (per part sur 40 %). Collià cun quai è in’auta rata da criminalitad e betg il davos la criminalitad organisada che controllescha surtut en la Campania, Calabria e Sicilia vastas parts da l’economia.

La rait da vias ha ina lunghezza totala da 182 136 km (situaziun dal 2009). Da quai èn 6621 kilometers autostradas; quellas sa chattan per gronda part en maun privat ed èn suttamessas a taxas da vias. Tut las autras vias vegnan administradas dal maun public. I vegn differenzià tranter vias statalas, regiunalas, provinzialas e communalas.

La rait da viafier ha ina lunghezza da 20 255 km (2009); da quai èn radund dus terzs electrifitgads. Tant la rait sco er il transport sa chattan, cun fitg paucas excepziuns, en ils mauns dal stadi. L’interpresa statala Ferrovie dello Stato ha fatg il 2014 in gudogn da 303 milliuns euros. Dapi il 2012 porscha er la societad da viafier privata Nuovo Trasporto Viaggiatori colliaziuns d’auta sveltezza tranter intginas citads grondas. La rait da trens ad auta sveltezza è vegnida terminada il 2009 e tanscha da Turin sur Milaun, Bologna, Firenza, Roma e Napoli fin a Salerno. D’ina rait da metro disponan las suandantas citads: Milaun, Roma, Napoli, Turin, Genua e Catania; la pli vasta è quella da Milaun cun ina lunghezza totala da 74,6 kilometers.

Ils ports talians cun la pli auta frequenza da passagiers èn quels da Messina e Reggio Calabria, che furman la colliaziun la pli impurtanta tranter la Sicilia e la terra franca, sco er quel da La Spezia. Tut las colliaziuns en la Mar Mediterrana vegnan gestiunadas tras la societad da navigaziun Tirrenia di Navigazione cun sedia a Napoli. Ultra da quai dispona l’Italia d’ina vasta rait da ports da containers. Il pli impurtant è qua quel da Gioia Tauro (3 445 337 containers il 2007), ma er quels da Genua, Triest e Tarent han mantegnì vinavant lur muntada.

Las pli grondas plazzas aviaticas dal pajais (tenor dumber da passagiers, situaziun dal 2015) èn Roma-Fiumicino, Milaun-Malpensa, Bergamo-Orio al Serio, Milaun-Linate e Venezia-Tessera. La pli gronda societad aviatica è Alitalia.

L’Italia ha contribuì a moda impressiunanta a l’ierta culturala ed istorica da l’Europa e dal mund. Sco punct da cruschada da las civilisaziuns da l’intschess mediterran, sco center da l’Imperi roman, sco sedia dal papat ed origin da la renaschientscha ha l’Italia adina puspè giugà ina rolla centrala e furmà in punct da partenza da l’art, da la cultura e da la scienza europeica.

L’entir pajais dumbra radund 100 000 monuments da tut gener (museums, chastels, statuas, baselgias, galarias, villas, funtaunas, chasas istoricas e lieus da chat archeologics).^[23] L’Italia è il pajais cun il pli aut dumber da lieus ch’appartegnan al patrimoni mundial da l’Unesco insumma.

La cuschina taliana vala sco ina da las cuschinas naziunalas cun la pli gronda influenza en tut il mund. Products da renum internaziunal èn per exempel ieli d’ulivas, pesto, glatsch, panettone, tiramisu, diversas sorts da chaschiel sco parmesan, mozzarella u gorgonzola, liongias u auters products da charn sco mortadella, salami, schambun da San Daniele u da Parma e sa chapescha differentas sorts da pasta e pizza. Vitiers vegn la vasta purschida da vins indigens sco Chianti e Barolo.

En l’Italia sa chattan intgins dals pli impurtants edifizis da la cultura occidentala sco il Colosseum a Roma, il Dom da Milaun, la Catedrala da Firenza, la Tur enclinada da Pisa ed ils palazs da Venezia.

Gia ils Romans han mess impurtants accents architectonics ed han introducì la construcziun d’artgs e cuplas. Ed er la renaschientscha è stada segnada da teoretichers da l’architectura talians sco Leon Battista Alberti e d’architects sco Filippo Brunelleschi. L’ovra d’Andrea Palladio ha inspirà in stil orientà al classicissem. Dal 17avel tschientaner tardiv fin l’entschatta dal 20avel tschientaner ha il palladianissem influenzà l’architectura en tut il mund ed en spezial en la Gronda Britannia, en l’Australia ed en ils Stadis Unids. Impurtants architects contemporans èn Renzo Piano (Genua), Flavio Albanese (Vicenza) e Massimiliano Fuksas (Roma).

Sculpturs da la Peninsla Taliana han influenzà l’art da tut las epocas: per exempel ils Magistri Comacini la romanica, Arnolfo di Cambio ed auters la gotica (ch’è però vegnida dominada da la Frantscha), Donatello la renaschientscha tempriva, Michelangelo la renaschientscha classica, Giovanni Lorenzo Bernini il baroc talian ed Antonio Canova il classicissem.

Sur tschientaners ha la pictura taliana occupà in’impurtanta posiziun en l’Europa, da l’epoca romanica a la gotica, da la renaschientscha al baroc. Tranter ils pli enconuschents picturs talians tutgan Giotto, Fra Angelico, Botticelli, Michelangelo, Raffael, Leonardo da Vinci, Tizian, Tintoretto e Caravaggio. Cun la fin dal baroc ha la pictura subì en l’Italia in tschert declin. Pir a l’entschatta dal 20avel tschientaner ha l’Italia puspè pudì avanzar a l’avantgarda artistica, e quai cun ovras dad Umberto Boccioni e Giacomo Balla ch’appartegnan al futurissem. La ‹Pittura metafisica› da Giorgio de Chirico vala plinavant sco precursur dal surrealissem.

Pervi da si’immensa ritgezza culturala enconuscha l’Italia la pli auta spessezza da museums en tut il mund. Ils museums furman in impurtant fundament dal turissem. Tut en tut datti radund 3800 museums publics e 1800 lieus da chat archeologics.^[24] Ils trenta museums ils pli frequentads han dumbrà il 2008 betg main che 23 milliuns visitaders.

Cun si’ovra ‹Divina Commedia› ha il Florentin Dante Alighieri mess il fundament da la lingua taliana moderna e stgaffì ina da las pli grondas ovras da la litteratura mundiala. Il poet Francesco Petrarca ha rendì enconuschent il sonet sco furma poetica. Tranter ils pli impurtants scripturs talians tutgan er Giovanni Boccaccio, Ludovico Ariosto, Torquato Tasso, Carlo Goldoni, Giacomo Leopardi ed Alessandro Manzoni. Titulars dal Premi Nobel da litteratura èn Giosuè Carducci (1906), Grazia Deledda (1926), Luigi Pirandello (1936), Salvatore Quasimodo (1959), Eugenio Montale (1975) e Dario Fo (1997).

Cun si’ovra ‹Il Principe› vala Niccolò Machiavelli sco in dals pli impurtants filosofs dal stadi dal temp modern. Ulteriurs enconuschents filosofs derivants da l’Italia èn Giordano Bruno, Marsilio Ficino e Giambattista Vico. Umberto Eco è plinavant stà in dals pli enconuschents litterats, linguists e filosofs da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner.

Leonardo da Vinci, bain il pli enconuschent scienzià universal insumma, ha contribuì prestaziuns surprendentas sin champs uschè differents sco l’art, la biologia u la tecnologia. Galileo Galilei è stà fisicher, matematicher ed astronom ed ha mess ad ir ina revoluziun scientifica. Ulteriurs scienziads en survista: Giovanni Domenico Cassini (astronomia), Alessandro Volta (inventader da la battaria electrica), ils matematichers Lagrange, Fibonacci e Cardano, il medi Marcello Malpighi (confundatur da l’anatomia microscopica), il fisiolog Lazzaro Spallanzani sco er ils titulars dal Premi nobel Camillo Golgi (tenor il qual è vegnì numnà l’apparat da Golgi che fa part da la structura da las cellas), Guglielmo Marconi (cuninventader dal radio) ed Enrico Fermi (perscrutaziun nucleara).

L’Italia dumbra divers cumponists da renum: Palestrina e Monteverdi durant la renaschientscha, Scarlatti, Corelli e Vivaldi durant il baroc, Paganini e Rossini dal temp da la classica, Verdi e Puccini sco represchentants da la romantica.

L’Italia è generalmain enconuschenta sco lieu d’origin da l’opera. Da la plima da Rossini, Bellini, Donizetti, Verdi e Puccini deriva ina part da las pli enconuschentas operas insumma che vegnan anc adina dadas en tut il mund, tranter auter er en la famusa Scala a Milaun. Famus interprets classics sco Enrico Caruso, Alessandro Bonci, Beniamino Gigli, Luciano Pavarotti ed Andrea Bocelli han gidà a derasar e francar il renum da l’opera taliana.

Enconuschents chantadurs da la musica da rock e pop taliana èn Domenico Modugno, Adriano Celentano, Gigliola Cinquetti, Paolo Conte, Toto Cutugno, Lucio Dalla, Gianna Nannini ed Eros Ramazzotti. Il Festival da Sanremo, ch’ha lieu mintg’onn (dapi il 1951), è la pli gronda concurrenza da musica dal pajais.

L’industria da film taliana è gia sa sviluppada tranter il 1903 ed il 1908. Durant il temp dal faschissem è il kino er vegnì duvrà dal reschim per intents propagandistics. En il sidost da Roma è schizunt vegnida erigida in’atgna citad da film, la Cinecittà.

Impurtants reschissurs dal temp suenter las guerras èn Vittorio De Sica, Roberto Rossellini, Luchino Visconti, Michelangelo Antonioni, Federico Fellini, Pier Paolo Pasolini, Sergio Leone e Bernardo Bertolucci. Acturas ed acturs ch’èn vegnids enconuschents a nivel internaziunal èn tranter auter Anna Magnani, Sophia Loren, Claudia Cardinale, Monica Vitti, Marcello Mastroianni, Giulietta Masina e Vittorio Gassman. Enconuschentas producziuns da film talianas èn ‹Ladri di biciclette›, ‹Roma, città aperta›, ‹Il Gattopardo›, ‹La strada›, ‹La dolce vita› e divers westerns sco ‹C’era una volta il West›.

Ils ultims decennis han films talians be cuntanschì excepziunalmain renconuschientscha internaziunala, sco per exempel ‹Cinema Paradiso› da Giuseppe Tornatore, ‹Il postino› cun Massimo Troisi ubain ‹La vitta è bella› da e cun Roberto Benigni.

Il festival da film da Venezia è vegnì fundà il 1932 ed è sa mantegnì fin oz sco in dals impurtants festivals internaziunals.

La moda taliana ha ina lunga tradiziun. Milaun è la metropola da moda taliana ed er Roma, Turin, Napoli, Genua, Bologna, Venezia e Vicenza furman impurtants centers. Tranter ils pli enconuschents labels da moda talians tutgan Armani, Dolce & Gabbana, Fendi, Ferragamo, Gucci, Max Mara, Missoni, Moschino, Prada, Valentino e Versace.

L’Italia è er impurtanta areguard il design, surtut sin il champ da l’architectura d’interiurs. Enconuschents nums sin quest champ furman Gio Ponti ed Ettore Sottsass.

Las gasettas dal di cun la pli grond’ediziun èn il ‹Corriere della Sera›, ‹La Repubblica›, ‹La Stampa› ed ‹Il Messaggero›. In’atgnadad da la pressa taliana furman las gasettas da sport quotidianas. La pli enconuschenta da quellas è ‹La Gazzetta dello Sport›.

La paletta da magazins emnils tanscha da gasettas da boulevard sco ‹Oggi› e ‹Gente› fin a magazins da novitads sco ‹L’Espresso› u ‹Panorama›.

Sper ils trais programs da radio tradiziunals ed ils chanals da televisiun Rai Uno, Rai Due e Rai Tre emetta la Radiotelevisione Italiana, che stat sut controlla statala, deschset ulteriurs emetturs.

Daspera exista in grond dumber d’emetturs privats ch’han lur staziuns en mintga citad pli gronda. Quels sa finanzieschan tras ina fitg auta cumpart da reclama; ils programs consistan per gronda part da musica e shows. Intgins emetturs etablids èn sa colliadas ad ina rait; auters sa restrenschan ad emetter films. En tut existan en l’Italia betg main che 1700 emetturs da televisiun. Correspundentamain è er la differenza da qualitad fitg gronda. Sut il num Mediaset èn unids ils emetturs privats Canale 5, Italia 1 e Rete 4; quels cuntanschan mintga di milliuns d’aspectaturs ed èn sa spezialisads sin formats populars sco emissiuns da telerealitad u transmissiuns da sport. Daspera exista cun SKY Italia ina fitg vasta purschida da pay-tv ch’è medemamain fitg populara.

Il sport il pli popular en l’Italia è il ballape (calcio). Ils clubs da ballape ils pli enconuschents èn AC Milan, Inter Milan e Juventus Turin che tutgan tar ils megliers en l’Europa. Ulteriurs enconuschents clubs èn AS Roma, Lazio Roma, S.S.C Napoli ed ACF Fiorentina. La squadra naziunala da ballape è ina da las pli fermas en tut il mund. Ella ha gia participà numerusas giadas al campiunadi mundial ed ha gudagnà quel il 1934, 1938, 1982 e 2006. Il campiunadi europeic han ils Talians gudagnà il 1968.

Il sport motorisà è medemamain fitg popular. Suenter la guerra è Ferrari daventà il team il pli enconuschent en la furmla 1. Cun Giuseppe Farina (1950) ed Alberto Ascari (1952 e 1953) derivan dus campiuns mundials da furmla 1 da l’Italia. Las cursas da furmla 1 en l’Italia han lieu a Monza ed Imola.

En l’istorgia dal motociclissem ha Giacomo Agostini gudagnà las pli blers concurrenzas insumma. Ed er ils constructurs talians Moto Guzzi, Gilera, MV Agusta, Ducati u Aprilia èn enconuschents en tut il mund.

Er il ciclissem è fitg popular en l’Italia. Suenter la Tour de France vala il Giro d’Italia sco segund impurtanta cursa da velos dal mund. Impurtantas cursas dad in di, che tutgan tar ils classichers, èn Milaun-Sanremo ed il Giro di Lombardia. Tar ils pli impurtants ciclists tutgan tranter auter Fausto Coppi, Gino Bartali, Marco Pantani e Mario Cipollini.

Cun excepziun da l’Apulia datti en tut las regiuns talianas vasts territoris da skis. Enconuschentas èn surtut las destinaziuns Dolomiti Superski e Sellaronda. Il skiunz talian ch’è daventà il pli enconuschent a l’exteriur è Alberto Tomba.

Ulteriurs sports fitg populars en l’Italia èn ballanataziun, ballabasket, ballarait e rugby union.

Entaifer las festas catolicas usitadas ha Assunzione di Maria (15 d’avust) ina posiziun speziala. Questa festa che vegn er numnada Ferragosto vala sco il pli chaud di da l’onn e furma per blers Talians il cumenzament da las vacanzas da stad che vegnan passentadas a las numerusas splagias talianas.

Sper il prim da matg celebrescha l’Italia las suandantas festas profanas: Liberazione dal nazifascismo (25 d’avrigl), Festa della Repubblica (2 da zercladur) e la Festa dell’unità nazionale (emprima dumengia dal november).

1. ↑ United Nations world population prospects (PDF) 2015 Revision.
2. ↑ FMI: World Economic Outlook Database, avrigl 2011: PNB nominal l’onn 2010, World Economic Outlook Database, avrigl 2011: PNB paritads da capacitad da cumpra l’onn 2010, World Economic Outlook Database, avrigl 2011: PNB nominal per chau l’onn 2010, World Economic Outlook Database, avrigl 2011: PNB per chau paritads da capacitad da cumpra l’onn 2010.
3. ↑ ISTAT: L’Italia en cifras, 2010, p. 3.
4. ↑ La lingia da cunfin sur il Mont Blanc è dentant contestada. Tenor il puntg da vista franzos fiss lura il Mont Blanc de Courmayeur cun 4748 m il pli aut piz da l’Italia.
5. ↑ Il clima en l’Italia, RAI Internazionale.
6. ↑ Lescha 482 dal 1999
7. ↑ ^{7,0 7,1} OECD: OECD-Gesundheitsdaten 2007 – Deutschland im Vergleich, consultà ils 29 da schaner 2008.
8. ↑ NationMaster, Europe, Italy, Religion.
9. ↑ Tut las datas èn vegnidas retratgas dal Dossier 2008 da la Caritas/Migrantes e sa refereschan a la populaziun residenta da l’Italia.
10. ↑ Funtauna: Elavuraziun da las datas da l’ISTAT, en: Gianfausto Rosoli, Un secolo di emigrazione italiana 1876-1976, Roma, Cser, 1978.
11. ↑ Ministeri da l’exteriur talian: Annuari statistic 2009, p. 121–129.
12. ↑ ISTAT: Indicaturs demografics per l’onn 2010 (stimaziun).
13. ↑ ISTAT: Indicaturs demografics per l’onn 2010, p. 8.
14. ↑ Istituto per la Ricostruzione Industriale S.p.A. – Company Profile.
15. ↑ Ministeri da l’exteriur talian – survistas, consultà ils 15 da fanadur 2016.
16. ↑ Istituto nazionale di statistica (ISTA): La misura dell’economia sommersa secondo le statistiche ufficiali, consultà ils 7 da fanadur 2014.
17. ↑ The World Factbook.
18. ↑ Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten, Fischer, Francfurt, 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.
19. ↑ Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit: Erneuerbare Energien in Zahlen. Nationale und internationale Entwicklung. Berlin 2013.
20. ↑ Nuclear Power in Italy.
21. ↑ ISTAT: Interpresas en l’Italia.
22. ↑ UNWTO, 2015.
23. ↑ Eyewitness Travel (2005), p. 19.
24. ↑ Dossier Musei 2009 (PDF; 755 kB), Touring Club Italiano.

• Klaus Rother, Franz Tichy: Italien. Geographie, Geschichte, Wirtschaft, Politik. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008, ISBN 978-3-534-13701-5.
• Ernst Ulrich Große, Günter Trautmann: Italien verstehen. Primus, Darmstadt 1997, ISBN 3-89678-052-2.
• Stefan Köppl: Das politische System Italiens. Eine Einführung. Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2007, ISBN 978-3-531-14068-1.
• Richard Brütting (ed.): Italien-Lexikon. Schlüsselbegriffe zu Geschichte, Gesellschaft, Wirtschaft, Politik, Justiz, Gesundheitswesen, Verkehr, Presse, Rundfunk, Kultur und Bildungswesen. Erich Schmidt, Berlin 1997, ISBN 3-503-03772-1.
• Siegfried Frech, Boris Kühn (ed.): Das politische Italien: Gesellschaft, Wirtschaft, Politik und Kultur. Wochenschau-Verlag, Schwalbach am Taunus 2012, ISBN 978-3-89974-643-3.

• Italia sin chattà.ch

Stadis da l'Europa Stadis suverans: Albania · Andorra · Austria · Belgia · Bielorussia · Bosnia ed Erzegovina · Bulgaria · Cipra · Croazia · Danemarc · Estonia · Finlanda · Frantscha · Germania · Grezia · Irlanda · Islanda · Italia · Kasachstan · Lettonia · Liechtenstein · Lituania · Luxemburg · Macedonia dal Nord · Malta · Moldavia · Monaco · Montenegro · Norvegia · Pajais Bass · Pologna · Portugal · Reginavel Unì · Rumenia · Russia · San Marino · Serbia · Slovachia · Slovenia · Spagna · Svezia · Svizra · Tirchia · Tschechia · Ucraina · Ungaria · Vatican Territoris contestads: Cosovo · Transnistria