Vesuv

Il Vesuv (talian Vesuvio, latin Vesuvius) è in vulcan activ situà sin la terra franca europeica. El giascha al Golf da Napoli en la regiun taliana Campania, en ina distanza da nov kilometers da la citad da Napoli.

Ins suppona ch’il num Vesuv derivia da la ragisch indoeuropeica *aues- (‹traglischar›) u *eus- (‹brischar›).

La muntogna ha oz in’autezza da 1281 m. Ella consista da las restanzas d’in anteriur stratovulcan bundant pli aut, l’uschenumnà Somma. Tar si’ultima erupziun l’onn 79 s.C. era quel dà ensemen ad ina chaldera. A l’intern da quest batschigl da scrudada è sa furmà il cugn dal Vesuv sco ch’el sa preschenta oz.

L’activitad dal Vesuv maina adina puspè ad erupziuns plinianas. L’ensaina da questas erupziuns explosivas è ina pitga d’erupziun da plirs kilometers autezza e l’emissiun fitg svelta da grondas quantitads da material vulcanic. Las grondas erupziuns dal Vesuv vegnan ultra da quai accumpagnadas da fluss piroclastics, ils quals tutgan tar las pli privlusas furmas dal vulcanissem. A quests gronds eveniments suondan fasas activas cun erupziuns dal tip Stromboli e la sortida effusiva da lava. Alura datti ina fasa da ruaus che po perdurar plirs tschient onns e che va puspè a finir en ina nova erupziun gronda.

La denominaziun ‹erupziun pliniana› sa referescha a Plinius il Giuven. Il senatur roman da pli tard ha observà sco um giuven la davosa erupziun gronda dal Vesuv l’onn 79 s.C., la quala ha manà a la scumparsa da las citads anticas Pompei, Herculaneum, Stabiae ed Oplontis. Onns pli tard ha el descrit l’erupziun en sias brevs (cf. la versiun rumantscha). La vulcanologia dovra oz quest term sco caracteristica da classificaziun generala (che po pia er vegnir applitgada sin l’activitad d’auters vulcans). En il decurs dal 20avel tschientaner èn plirs vulcans ruts ora en furma d’erupziuns plinianas, tranter auter il Mount St. Helens il 1980 ed il Pinatubo il 1991.

Suenter l’erupziun da l’onn 79 s.C. è il Vesuv stà activ sur blers tschientaners. Dapi si’ultima erupziun l’onn 1944 sa chatta el en ina fasa da paus.

Il Vesuv è situà sur ina zona da subducziun tranter las duas plattas continentalas da l’Africa e da l’Eurasia ch’è vulcanicamain activa. El fa part da la tschinta da vulcans che s’extenda dal Monte Amiata sper Siena fin al Monte Vulture sper Potenza. Il Vesuv sez cunfinescha en il sid e vest cun il Golf da Napoli, ha al pe ina circumferenza da ca. 80 km e cuvra ina surfatscha da radund 480 km². Il stratovulcan che vegn er numnà cumplex da Somma-Vesuv consista da dus cugns concentrics, dal qual l’exteriur n’è strusch pli avant maun. Il piz dal Somma da pli baud è dà ensemen l’onn 79 s.C. ad ina chaldera d’in diameter da radund 4 km; quella è quasi s’emplenida dal tuttafatg cun products da las erupziuns successivas. Be la part da l’ur dal crater situada en il nordost è anc vesaivla sco rempar en furma da farcla. Quel surpassa il fund dal batschigl da sbuvada per 200 m e cuntanscha a la Punta Nasone in’autezza da 1132 m. Questa restanza dal cugn pli vegl porta il num Monte Somma. En la chaldera è sa furmà, quasi sco vulcan en il vulcan, il cugn dal Vesuv sco tal (talian er Gran Cono ‹cugn grond›). El ha oz in’autezza da 1281 m. Il Monte Somma ed il Vesuv èn spartids in da l’auter tras la Valle del Gigante d’ina lunghezza da 5 km. La part occidentala da questa val vegn numnada Atrio del Cavallo, la part orientala Valle dell’Inferno. Da la particularitad da questa furmaziun vulcanica deriva il term ‹vulcan da Somma›, il qual vegn er duvrà per auters vulcans che consistan d’ina chaldera da tschima ch’enserra in vulcan d’emplenida pli giuven.^[1]

Il fundament dal Somma-Vesuv giascha radund 1000 m sut il livel da la mar odiern. Il cugn sa chatta sin ina successiun sedimentara da plirs kilometers grossezza che deriva dal mesozoicum e dal terziar. En il material d’erupziun vulcanic sa chattan crap da sablun, marna ed arschiglia dal terziar, crap da chaltschina dal temp da crida e dal giura sco er dolomits dal trias. La grossezza da las singulas stresas mesozoicas vegn mintgamai inditgada cun 1500 fin 1700 m. Tranter ils sediments ed il fundament dal vulcan è situada ina stresa da tuf; quella deriva d’in territori vulcanic vischinant ed ha ina vegliadetgna da radund 39 000 onns.

Mesiraziuns seismicas han mussà ch’il tetg da la chombra da magma è situà en ina profunditad da radund 5,5 km en ils dolomits dal trias. Al medem resultat era gia vegnì il geolog Alfred Rittmann (1893–1980). El aveva intercurì craps d’erupziun e constatà che be ils dolomits eran transfurmads spezialmain ferm; quels stuevan pia esser stads pli ditg en contact cun il magma. Il volumen da la chombra ha Rittmann calculà sin 50 km³, il radius vegn inditgà cun ca. 3 km.

Las activitads vulcanicas en il territori dal Vesuv han cumenzà avant 400 000 onns.

Tenor indicaziuns dal vulcanolog Francesco Bruno da l’observatori dal Vesuv ha gì lieu avant ca. 39 000 onns la pli gronda erupziun dal Vesuv cun l’index d’explosivitad vulcanica 7 ed in volumen d’erupziun da 250 km³. Sco che Ulrich Hambach da l’universitad da Bayreuth mussa, è tschendra dal vulcan vegnida purtada davent fin en la Planira Bassa Russa, en la part orientala da la Mar Mediterrana ed en l’Africa dal Nord; en la part inferiura dal Danubi, en Rumenia, han ins pudì cumprovar ina stresa d’in meter grossezza. Suenter che la chombra da magma è stada svidada, è la surfatscha sa sbassada per dapli che 100 m. En in conturn d’almain 100 km enturn il Vesuv è vegnida extincta tutta vita. La lava è pli u main fluida cuntinuadamain fin avant 20 000 onns ed ha furmà il Somma.^[2]

Dapi lura è l’activitad vulcanica segnada d’erupziuns plinianas e subplinianas che vegnan mintgamai interruttas da fasas da ruaus. Avant 18 300 ± 180 onns hai dà in’erupziun pliniana, l’uschenumnà Pomici di Base. Quella ha manà ad ina pitga d’erupziun d’in’autezza da 20 km e ses deposits cuntanschan anc oz en ina distanza da 10 km ina grossezza da 6,5 m. Suenter ina retscha d’erupziuns effusivas pli pitschnas è quest’epoca d’erupziuns plinianas ida a fin avant 16 130 ± 110 onns cun la Pomici Verdoline.

Tenor Francesco Bruno hai dà avant 12 000 onns in’ulteriura erupziun gronda cun l’index d’explosivitad vulcanica 6 ed in volumen d’erupziun da 40 km³.

Suenter ina fasa da ruaus pli lunga ha gì lieu avant 8010 ± 40 onns in’erupziun pliniana che vegn numnada la Pomici di Mercato u l’erupziun d’Ottaviano. Quella ha mess ad ir ina nova fasa d’activitad vulcanica. Ils deposits da quest’erupziun mesiran anc en ina distanza da 30 km radund 50 cm. Probablamain hai puspè dà silsuenter ina fasa da ruaus pli lunga. Avant 3780 ± 70 onns ha alura in’ulteriura erupziun pliniana, la Pomici di Avellino, destruì ils abitadis dal temp da bronz en il conturn. Quest’erupziun è stada ordvart ferma ed ha manà a fluss proclastics che sa laschan anc cumprovar en ina distanza da 15 km.^[3]

Sco davosa erupziun gronda vala l’erupziun da Pompei dals 24 d’avust da l’onn 79 s.C. Cun quella ha cumenzà la perioda d’activitad postpliniana che perdura fin oz. Quella è segnada da duas erupziuns subplinianas ils onns 472 e 1631 sco er da numerusas activitads vulcanicas pli pitschnas. L’ultima erupziun dal Vesuv ha gì lieu ils 18 da mars 1944.^[4]

La quarta erupziun pliniana, la Pomici di Avellino, è stada l’emprima erupziun, da la quala sa laschan cumprovar consequenzas sin las persunas che vivevan al pe dal Vesuv. Quella ha gì lieu avant ca. 3800 onns ed è passada en direcziun nordost sur ils abitadis odierns Avellino, Nola ed il vitg San Paolo Bel Sito.

Il territori d’Avellino, situà ca. 35 km davent dal vulcan, è vegnì cuvert cun ina stresa da tschendra da 50 cm. En proxima vischinanza dal Vesuv muntava la grossezza da la stresa da tschendra schizunt a plirs meters. Cun chavar il fundament per ina nova autostrada en vischinanza d’Avellino l’onn 1972 èn ins fruntà sin veglias stresas da material d’erupziun; sut quellas han ins chattà per l’emprima giada cheramica dal temp da bronz. En connex cun l’erecziun d’in supermartgà a Nola l’onn 2001 è vegnì a la glisch in furn da luentar da la medema epoca. Ulteriuras exchavaziuns han dà liber restanzas d’in pitschen vitg. Tut las chasas eran cuvertas d’ina grossa stresa da tschendra dal medem temp. En proxima vischinanza han ins chattà bleras restanzas d’objects da diever sco er skelets d’animals da chasa e da niz. Las chasas eran vegnidas bandunadas en prescha e cuvertas pauc suenter da grossas stresas da tschendra e lava. Uschia è il vitg vegnì conservà e porscha invistas unicas en in abitadi dal temp da bronz da questa regiun. Ils archeologs han pudì trair conclusiuns davart il mintgadi dals purs ch’abitavan là, ma er en connex cun la structura sociala e las relaziuns da possess.

En il vitg vischin San Paolo Bel Sito han ils archeologs gia chattà il 1970 ils skelets d’in um da ca. 45 onns – cun defurmaziuns da l’ossa chaschunadas d’artritis – e d’ina dunna da ca. 20 onns. L’antropolog Pier Paolo Petrone ha identifitgà quels sco unfrendas da questa catastrofa d’erupziun.

A chaschun da lavurs da construcziun per il nov traject dal tren ad auta sveltezza tranter Napoli e Roma èn ins fruntà la stad 2004 en vischinanza da la citad Afragola sin millis pass umans. Analisas geologicas han cumprovà ch’i sa tracta da passidas d’abitants dal temp da bronz che fugivan da l’erupziun d’Avellino.

L’ultima erupziun pliniana dal Vesuv ha gì lieu ils 24 d’avust da l’onn 79 s.C. Tras quella èn ils lieus Pompei, Herculaneum ed Oplontis sco er Stabiae ch’è situà en ina distanza da radund dudesch kilometers vegnids sutterrads dal tuttafatg sut stresas da pulvra e tschendra.

La catastrofa ha tutgà ils abitants senza che quels fissan stads preparads. L’ultima pli gronda erupziun subpliniana dal Vesuv aveva gì lieu ca. l’onn 800 a.C.; suenter ha il vulcan ruassà sur tschientaners e valeva sco stiz. Al Golf da Napoli èn sa sviluppads abitadis romans bainstants, villas e chasas da champagna e las spundas dal Vesuv eran enconuschentas per bun vin ed aria sauna. I dat però er perditgas che mussan che la forza da destrucziun dal vulcan n’era betg ida a perder dal tuttafatg: il geograf Strabon ha descrit vers l’onn 20 s.C. la crappa da la tschima, rendend attent che quella saja «magliada dal fieu» e gia Vitruv menziunescha l’onn 25 a.C. fieus e flommas che la muntogna haja bittà pli baud sur la prada.

La data dals 24 d’avust 79 deriva d’in rapport dal scriptur roman Plinius il Giuven. En la vegliadetgna da 18 onns era el daventà a Misenum (al vest dal Golf da Napoli) perditga da quest’erupziun. Blers onns pli tard ha el descrit en duas brevs ch’èn drizzadas a l’istoriograf Tacitus la mort da ses aug, il scienzià e prefect da la flotta romana Plinius il Vegl. Plinius il Giuven descriva numerus detagls da l’erupziun: co che la pitga d’erupziun crescha adina pli ad aut, las precipitaziuns da tschendra e craps-spungia, squassadas da la terra ed il spievel da la mar che sa retira. L’erupziun da Pompei furma uschia l’emprima catastrofa da la natira ch’ina perditga ha documentà en scrit.^[5] Las duas brevs pussibiliteschan ina dataziun precisa en l’onn 79; la data dals 24 d’avust n’è però betg incontestada. Analisas da munaidas e chats da fritgs d’atun sco mails granats, chastognas, nuschs ed ulivas sco er da recipients da vin serrads (en ils quals vegniva conservà most) permettan er l’interpretaziun che l’erupziun haja gì lieu pir l’atun.

Quest rapport en scrit coincida fitg bain cun la stratigrafia dals deposits vulcanics en il territori dal Vesuv, uschia ch’ins po far ina reconstrucziun vaira precisa da l’erupziun. Sco ‹perditga oculara› po Plinius il Giuven però valair be a moda indirecta. Ils eveniments en proxima vischinanza dal vulcan descriva el sa basond sin las notizias che ses aug aveva dictà. Quel era navigà cun in bastiment a Stabiae per pudair observar da datiers quest spectacul da la natira e per gidar ils abitants. Entant che Plinius il Vegl è mort a Stabiae, èsi reussì al nev da sa render en segirezza ensemen cun ils ulteriurs abitants da Misenum.

Ils 5 da favrer 62 ha in grev terratrembel annunzià il cumenzament d’ina nova fasa d’activitad vulcanica. Quel è eventualmain vegnì chaschunà tras ina part dal tetg da la fuaina ch’è dà ensemen u tras ina sfessa ch’è sa furmada en il sutterran. Ils abitants n’han però betg realisà ch’i pudess vegnir en il proxim temp tar in’erupziun cun consequenzas fatalas. Cura ch’il Vesuv è rut ora l’onn 79 n’eran las lavurs da restauraziun a Pompei ed en auters lieus anc betg terminadas.

En consequenza dal terratrembel è sa schluccà il cucun che serrava il chamin dal vulcan. A l’intern han ils gas e la pressiun creschenta en la chombra da magma sviluppà adina dapli forza. Ils 24 d’avust 79 vers las 13 uras ha la pressiun a l’intern surmuntà la resistenza dal cucun. Cun in sfratg è quel vegnì destruì e bittà ora; a medem temp è il piz dal vulcan vegnì siglientà davent.

En il decurs da las proximas uras è s’auzada ina pitga d’erupziun che consistiva da vapur d’aua, da carbon e da material d’erupziun vulcanic. Il magma da 700–800 °C è muntà cun sveltezza suprasonica. Sper tschendra vulcanica, craps-spungia e lapilli èn er sortids dal vulcan dolomits. Quels cumprovan ch’il chamin è vegnì svidà fin en ina profunditad da plirs kilometers. Silsuenter ha in radi da gas suflà la crappa pulverisada da las paraids dal chamin fin siadora en la stratosfera. Products vulcanics pli levs d’in volumen da radund in kilometer cubic ha il vent purtà vers sidost. En questa direcziun eran situads ils lieus Pompei, Oplontis e Stabiae sco er bleras chasas da champagna e villas; l’entira cuntrada è vegnida cuverta cun ina spessa precipitaziun da tschendra e craps-spungia. Tranter il material d’erupziun pli fin che crudava be plaun sa chattavan adina puspè er craps pli gronds che sa muvevan cun ina sveltezza da 200 km/h. Suenter ca. in’ura era il tschiel sa stgirentà e la vista fitg restrenschida. La pitga d’erupziun aveva cuntanschì en il fratemp in’autezza da ca. 20 km. Chats archeologics cumprovan ch’intgins abitants dals lieus periclitads han bandunà lur chasas durant l’erupziun. Quantas persunas ch’han pudì sa salvar n’è betg enconuschent; sche insumma, ha ina fugia be pudì reussir durant las emprimas uras suenter l’erupziun.

Il suentermezdi, radund tschintg uras suenter il cumenzament da l’erupziun, era Pompei cuvert cun ina stresa da radund 50 cm da material vulcanic ed ils tetgs da la citad han cumenzà a sfratgar. Il chamin vid dal vulcan è crudà ensemen pliras giadas ed è alura mintgamai puspè vegnì svidà en furma da fermas explosiuns; l’erupziun da tschendra è s’augmentada.

Vers mesanotg, radund 12 uras suenter il cumenzament, ha l’emprima fasa d’erupziun cuntanschì sia culminaziun. Quella è probablamain stada accumpagnada da ferms terratrembels vulcanics e la pitga d’erupziun ha uss gì in’autezza da 30 km. A medem temp ha ina plievgia d’erupziun en furma d’ina daratgada transfurmà sin la spunda vers vest grondas quantitads da tschendra en fluss da glitta.

Curt suenter mesanotg è la pitga d’erupziun dada ensemen. L’emprim dals fluss piroclastics ch’èn suandads ha cuntanschì Herculaneum e mazzà glieud ch’avevan tschertgà refugi a la riva en remisas da bartgas. Il collaps da la pitga d’erupziun è succedì en pliras fasas ed ha manà en tut a sis fluss che cuntegnevan er bler material pli grev. Lur vehemenza ha destruì las chasas che vargavan anc or ils deposits ed ha purtà la mort als davos survivents a Pompei. La sisavla lavina da burnida ha terminà la damaun dals 25 d’avust la segunda fasa d’erupziun.

L’erupziun d’enormas massas da material piroclastic aveva svidà il chamin e la part superiura da la chombra da magma. Sinaquai è il tetg da la chombra collabà per lung da las lingias da ruttadira. Or dad ina da questas lingias da ruttadira è sortì magma fin a la surfatscha ed è sa derasà en las palids al pe nord dal Monte Somma. Tras quai che la tschima dal vulcan è dada ensemen, hai dà ina chaldera, en la quala è sa furmà silsuenter il cugn dal Vesuv odiern.

En il decurs da las 18 uras da l’erupziun ha il vulcan bittà ora dapli che 3,3 km³ material piroclastic (craps-spungia, tocs da grippa e tschendra). L’erupziun da Pompei ha uschia cuntanschì ina valur da 5 sin la scala da l’index d’explosivitad vulcanica. La plievgia da tschendra ed ils fluss piroclastics han mantunà sur ils abitadis destruids ina stresa d’ina autezza da var 20 meters. Il dumber total da las unfrendas vegn inditgà cun fin a 5000. Las restanzas da 1150 persunas èn vegnidas exchavadas be a Pompei. En il decurs dal temp è il material vulcanic s’endirì ad ina massa cumpacta da crap da tuf.^[6]

L’erupziun da Pompei ha inizià l’ultima fasa postpliniana che dura fin oz. Il vulcan para d’esser stà activ fin la fin dal temp medieval; surtut per il temp medieval tempriv èn ils rapports però malsegirs e be fragmentars. Cassius Dio menziunescha in’erupziun l’onn 203; erupziuns pli grondas èn cumprovadas ils onns 472 e 512. Dal temp dal domini dals Ostrogots descriva ina brev dal retg Theoderich il Grond detagliadamain l’activitad da la muntogna ed er Prokopios da Caesarea la descriva en sia ‹Guerra dals Gots›. Ulteriuras erupziuns èn percunter be cumprovadas en furma da curtas menziuns en annalas. Per il 1139 rapporta ina cronica da Benevento che la muntogna haja spidà otg dis fieu e flommas. A partir dal 14avel tschientaner ha l’activitad vulcanica laschà suenter. Vers la mesadad dal 16avel tschientaner valeva il Vesuv sco stizzà. En la ‹Cosmographia› da Sebastian Münster hai num ch’el haja «vor Zeiten Feur gespeuwen».^[7] Ils lieus nua che sortivan anc vapurs chaudas vegnivan visitadas per intents terapeutics.

Il 1631 è il vulcan puspè sa sveglià cun la pli ferma erupziun dapi la spariziun da Pompei. Quella era gia s’annunziada il fanadur cun in terratrembel. A partir da la fin november è il fund dal crater s’auzà ed il livel da l’aua sutterrana è sa midà. La damaun dals 16 da december ha l’activitad vulcanica cumenzà cun erupziuns explosivas da lava e cun nivels da tschendra. La damaun dals 17 da december è la tschima dal vulcan vegnida siglientada davent. In fluss da glitta è culà sur la spunda vest fin a la mar; da sfessas sin las spundas è sortì lava. L’erupziun ch’è stada accumpagnada da ferms terratrembels e d’undadas ha durà fin ils 18 da december ed ha cuntinuà fin l’entschatta 1632 cun squass da la terra pli pitschens ed erupziuns da tschendra. Lava, crudada da tschendra e fluss da glitta han chaschunà donns a Torre Annunziata, Torre del Greco, Pugliano, Portici ed auters lieus en il conturn; ed er la citad da Napoli è vegnida cuverta cun ina stresa da tschendra da 30 cm. La pulvra vulcanica han ins registrà fin ad Istanbul. Cumbain che 40 000 persunas èn fugidas or da la proxima vischinanza dal vulcan ed en sa rendidas a Napoli, ha l’erupziun chaschunà la mort a 4000 umans e 6000 animals da chasa.

Dal 17avel fin il 20avel tschientaner è il Vesuv rut ora radund 20 ulteriuras giadas. Tranter auter hai era dà puspè erupziuns pli grondas ch’èn stadas colliadas cun la sortida da lava, cun explosiuns e terratrembels ch’han muntà in privel per ils abitants da la regiun. Ils 15 da fanadur 1794 ha in fluss da lava devastà Torre del Greco ed ils 28 da matg 1858 èn ils vitgs Fosso della Vetrana, Fosso Grande e Piano delle Ginestre vegnids sepulids. Ils 26 d’avrigl 1872 ha in’erupziun destruì ils vitgs Massa di Somma e San Sebastiano e mazzà 20 persunas malprecautas che vulevan observar il spectacul da pitschna distanza. Suenter quest’erupziun èsi vegnì tar ina da las pli lungas periodas d’activitad. A partir dal 1878 è lava sortida da las spundas da la muntogna furmond dus muts che n’èn oz betg pli vesibels. Fin il 1899 èn sortids en tut 86 milliuns meters cubic lava.

L’avrigl 1906 – a chaschun da la pli gronda erupziun dapi il 1631 – èn mortas 105 persunas en la baselgia da San Giuseppe cura ch’il tetgom è crudà ensemen. Quest’erupziun, ch’era s’annunziada a partir dal 1904 cun la sortida da luadiras, ha durà dals 4 fin ils 22 d’avrigl ed ha culminà ils 8 d’avrigl cun tschendra ch’è muntada fin en in’autezza da 1300 m. Il piz dal cugn da la muntogna è crudà davent ed il Vesuv ha pers radund 200 m d’autezza. Il 1929 èn ils vitgs Pagano e Campitelli vegnids destruids cumplettamain.

L’ultima giada ch’il Vesuv è rut ora è stà mez mars da l’onn 1944. La fasa da la pli gronda activitad ha durà dals 18 fin ils 29 da mars. Quella è stada accumpagnada da flums da lava e fermas precipitaziuns piroclasticas, ultra da quai hai dà ina funtauna siglienta da lava e fluss piroclastics pli pitschens. Malgrà l’evacuaziun da 26 000 persunas èn 26 umans vegnids per la vita; las citadinas Massa di Somma e San Sebastiano èn danovamain vegnidas sutterradas dal tuttafatg sut massas da lava. Sin la plazza aviatica Pompeii Airfield a Terzigno han las precipitaziuns piroclasticas destruì radund 80 bumbardaders B-25 da las United States Army Air Forces. Igl è quai stà la pli gronda sperdita da maschinas che la 340th BG da la 12th USAAF ch’era staziunada en l’Europa dal Sid ha insumma gì da subir durant la Segunda Guerra mundiala.

Dapi il 1944 è il Vesuv ruassaivel; i dat be in’activitad fumarolica e levas squassadas da la terra. Il vulcan n’è però betg stiz e resta privlus. Igl existan bain plans d’evacuaziun per ils radund in milliun abitants che fissan pertutgads d’ina erupziun sco quella da l’onn 79; ma preavertiments èn grevs da far. Ils plans d’evacuaziun actuals partan d’in temp da preavertiment da duas emnas, quai ch’è fitg ambizius. Oz sa chattan lieus abitads fitg spess schizunt a las spundas dal Vesuv, uschia er en la regiun da l’antica citad da Herculaneum. Il center da la citad da Napoli ed ils novs sgrattatschiels en il quartier da la staziun sa chattan en la medema distanza dal vulcan sco Stabiae ch’è vegnì destruì da ses temp; percunter porscha il rempar dal Somma, la restanza dal vegl ur dal crater, ina tscherta protecziun. Il plan d’evacuaziun da la regenza regiunala da la Campania prevesa da reducir marcantamain la populaziun en la zona cotschna dal vulcan. En quest territori da 200 km² dal pli aut stgalim da periclitaziun vivan 600 000 persunas; 150 000 duain vegnir recolonisadas. Cun premias en l’autezza da € 30 000 per famiglia vul ins motivar ils abitants da translocar – fin uss però be cun pitschen success.^[8] Il cuntrari: Cumbain che novas enconuschientschas rendan attent al fatg che la chombra da magma dal Vesuv sa dasda puspè, han ins – tenor indicaziuns da l’organisaziun per la protecziun da l’ambient Legambiente – erigì ils ultims ventg onns en la zona cotschna 50 000 chasas illegalas.^[9]

En l’antica vegniva la regiun d’activitad vulcanica al Golf da Neapel considerada sco colliaziun tar l’auter mund mitologic. Ils Campi Flegrei en vischinanza dal Vesuv valevan sco abitaziuns dals gigants e dal dieu da fieu Vulcanus; il Lago d’Averno vischin dueva avair furmà per Aeneas il lieu d’entrada en il reginavel dals morts. Entant ch’i deva però en l’antica er vuschs criticas sco Seneca che tschertgavan suenter explicaziuns raziunalas per ils terratrembels ed il vulcanissem, è il vulcan stà collià per ils scienziads dal temp medieval dal tuttafatg cun l’auter mund. Petrus Damiani ha raquintà en il 11avel tschientaner da demunis che fughian en il Vesuv il fieu per ils condemnads. En consequenza da quai è la muntogna da fieu e zulper daventada il mussament visibel per l’existenza dal purgiatieri, sche betg schizunt sco porta d’entrada en l’enfiern. Er per sa proteger cunter ils privels èn vegnidas clamadas en agid forzas surnatiralas. En il temp medieval vegniva surtut venerà il poet Vergil sco grond striun. Dapi l’erupziun dals 16 da december 1631 ha il sontg San Gennaro surpiglià la rolla da protectur. A la processiun dals 17 da december 1631, a chaschun da la quala ins ha duvrà las reliquias dal sontg sco arma cunter il Vesuv, duain esser sa participadas 100 000 persunas. Suenter avair survivì diversas erupziuns en il 18avel tschientaner al han ils abitants da Napoli erigì altars votivs.

En il 17avel tschientaner ha però er gia cumenzà l’exploraziun scientifica dal vulcan. Il gesuit Athanasius Kircher è muntà l’onn 1638 sin la muntogna. Sias observaziuns ed examinaziuns ha el cumpiglià il 1665 en si’ovra ‹Mundus subterraneus› ad ina teoria tenor la quala ils territoris vulcanics dal mund sajan colliads in cun l’auter tras in sistem sutterran da chanals da fieu. Cun quest’ovra ha inizià ina vasta activitad da perscrutaziun che dueva far dal Vesuv il vulcan explorà il meglier en tut il mund. La tesa da Kircher n’ha però betg pudì sa far valair: ils perscrutaders dal temp modern tempriv eran – sco lur antecessurs antics – da l’avis che la terra saja plaina da taunas emplenidas cun aria ed aua. Ils moviments e stemprads che derivavan da quellas valevan sco raschun tant per ils terratrembels sco er per il vulcanissem. Er process d’explosiun chemics èn vegnids discutads sco motiv per il vulcanissem. Anc en l’‹Universal-Lexicon› che Johann Heinrich Zedler ha edì ils onns 1732–1754 vegn il vulcanissem attribuì als vents sutterrans sco er al «schwefflichten und salpeterischen Dampf» che s’envidia a l’intern da la terra.

Er Giovanni Maria Della Torre e Giuseppe Maria Mecatti han anc defendì la posiziun che process da fermentaziun minerala mainian a l’erupziun da vulcans. Quests dus scienziads spirituals han publitgà en il 18avel tschientaner, suenter vastas examinaziuns ed experiments al Vesuv, rapports scientifics ch’han chattà in grond resun. Surtut areguard lur proceder metodic vegnan quels considerads sco lavurs fundamentalas per il svilup da la vulcanologia. In’autra tenuta ha pir cumenzà a sa metter tras cun la lavur da William Hamilton. Il diplomat britannic è stà dal 1764 fin il 1799 sco mess a la curt da Napoli. Durant quest temp ha el perscrutà ils vulcans talians; sia Villa Angelica sper Torre Annunziata, in lieu al pe dal Vesuv, al serviva sco punct da partenza per sias excursiuns scientificas ch’el fascheva regularmain sin la muntogna. Ultra da quai ha el laschà manar Padre Piaggio – in muntg erudit – in diari, en il qual èn vegnidas fixadas sur bundant 14 onns minuziusamain tuttas activitads da la muntogna. Las lavurs da Hamilton n’èn betg be stadas da muntada per il svilup d’ina nova teoria davart l’origin da la Terra; sco in dals emprims è el sa deditgà ad ina da las incumbensas che vegn considerada oz sco finamira centrala da la vulcanologia, numnadamain la predicziun d’erupziuns e la protecziun cunter catastrofas.

Per Hamilton e per tut ils ulteriurs scienziads da questa fasa tempriva èn il Vesuv e l’Etna stads en il center da la perscrutaziun dals fenomens vulcanics. Pir a l’entschatta dal 19avel tschientaner, cun las publicaziuns dad Alexander von Humboldt, han ins schlargià l’orizont ed il Vesuv è daventà in vulcan tranter blers auters. L’onn 1822 ha Humboldt observà in’erupziun ed ha descrit co ch’il cugn d’erupziun è dà ensemen e co ch’ils urs dal crater èn sa midads. A basa da quai ha el formulà la tesa che vulcans sajan colliads tras in chamin cun l’intern da la terra. En congual cun ils vulcans da l’America dal Sid ch’el aveva perscrutà ils onns precedents, era il Vesuv per el però be «ina collina pittoresca».^[10]

Tuttina n’ha il Vesuv betg pers sia muntada per la scienza: Il 1841 han ins endrizzà da la vart meridiunala da la muntogna l’Observatori dal Vesuv; quel surveglia e documentescha fin oz senza interrupziun tut si’activitad. L’Observatori trategna ina rait da staziuns da mesiraziun geodeticas, geochemicas e seismicas; questas datas vegnan messas a disposiziun a la scienza ed a la protecziun civila.^[11]

En ils onns 1990 han ins construì a basa da mesiraziuns seismicas in model tridimensiunal dal Vesuv e dals territoris vulcanics da la Campania che tanscha fin a 300 km en la profunditad. Las retschas da mesiraziun han tranter auter manà a la scuverta d’in champ da magma planiv che sa chatta 11–15 km sut la surfatscha da la terra e che s’extenda sut l’entir territori vulcanic da la Campania. Entant che la chombra da magma en ina profunditad da 5–6 km è responsabla per las erupziuns plinianas, mainan ils reservuars situads pli a bass a l’activitad ‹interpliniana›. Quest champ ha pudì vegnir identifitgà sco lieu d’origin da las erupziuns dals onns 1631–1944. El vegn spisgentà d’ina terza stresa magmatica che sa chatta en ina profunditad da ca. 20 km. Las datas seismicas vegnan er elavuradas a scenaris da periclitaziun; quests models mussan la probabilitad da vegnir tutgà en il conturn dal Vesuv d’in fluss piroclastic u d’erupziun vulcanica. Entant ch’ils fluss piroclastics sa derasan a moda relativamain guliva, è il privel da precipitaziuns piroclasticas bundant pli grond en l’ost, damai ch’i regian en il territori dal Vesuv vents dal vest.^[12]

La structuraziun ‹classica› dal Vesuv ha sviluppà Alfred Rittmann ch’ha perscrutà il vulcan dapi ils onns 1930 e ch’ha mess il fundament per tut las lavurs da successiun. El ha elavurà quatter fasas da svilup: il Somma primar, il Somma vegl, il Somma giuven ed il Vesuv.

Il Somma primar è sa furmà a chaschun d’ina prorupziun primara avant 12 000 onns, cura che magma or d’ina chombra situada en ina profunditad da ca. 6 km ha cuntanschì la surfatscha. Alura è suandada ina pausa en l’activitad vulcanica d’almain 2000 onns. Il tetg da la chombra da magma ch’era svidada parzialmain è sa sbassà, quai ch’ha manà localmain ad ina transgressiun da la mar (vul dir ad in avanzament da quella vers la terra). Il medem mument è la chombra da magma s’auzada per ca. 5000 m en ils dolomits dal trias. Il magma è sa cristallisà ed ha dà liber gas ch’èn muntads plaunsieu (H₂O, HCl, H₂S e.a.). Ensemen cun ils gas dals sediments assimiliads ha quai fatg crescher cuntinuadamain la pressiun a l’intern da la chombra.

Avant 8000 onns ha gì lieu ina nova erupziun e durant la fasa d’activitad sequenta ch’ha durà radund 2500 onns è sa furmà il Somma vegl, in stratovulcan d’in’autezza da radund 1000 m. Alura è il chamin crudà ensemen ed il vulcan è stà plirs tschientaners inactiv. Or en il liber han cumenzà process d’erosiun e da furmaziun da terra; a l’intern da la chombra ha l’assimilaziun dals dolomits dal trias però cuntinuà. Suenter che la concentraziun da gas era danovamain creschida, hai dà ina nova erupziun ch’ha bittà ora la part superiura da la chombra da magma – ritga da gas – en furma da craps-spungia (talian: pomici). Cun quai ha cumenzà avant ca. 500 onns l’activitad dal Somma giuven. Durant questa perioda han gì lieu duas ulteriuras erupziuns pli grondas ed a la fin ha il vulcan cuntanschì in’autezza da bundant 2000 m.

Suenter ina fasa da ruaus da plirs tschientaners è alura suandada l’onn 79 s.C. l’ultima erupziun dal Somma giuven, a chaschun da la quala èn vegnids destruids Pompei, Herculaneum e divers abitadis pli pitschens. En la chaldera da tschima dal Somma giuven è sa furmada a partir dal terz tschientaner s.C. il cugn dal Vesuv odiern.^[13]

Questa structuraziun classica n’ha betg pers sia muntada; la perscrutaziun pli nova ha però spustà la furmaziun dal Somma sin in temp bundant pli vegl ed ha ultra da quai precisà il dumber e la dataziun da las grondas erupziuns.

Dapi l’entschatta dal temp modern tempriv ha il Vesuv attirà viagiaturs. Il pli vegl rapport da viadi deriva da l’uffizier spagnol e perscrutader da la natira Gonzalo Fernández de Oviedo, il qual è sa trategnì il 1501 a Napoli. L’interess d’in public pli vast è però pir stà sveglià suenter l’erupziun dal 1631. Las emprimas excursiuns han gia gì lieu paucs mais suenter la catastrofa. Vers il 1700 tutgava la muntogna tar il program classic da la Grand Tour ed è vegnida recepida sco attracziun en ils guids da viadi. Vers la mesadad dal 18avel tschientaner furmava l’ascensiun dal Vesuv in punct dal program fix tar mintga segiurn a Napoli. Il mars 1787 ha Johann Wolfgang Goethe visità las exchavaziuns a Pompei e Herculaneum ed ha ascendì repetidamain il Vesuv.

L’ascensiun suandava dapi la segunda mesadad dal 18avel tschientaner ina ruta fixa ch’ins po considerar sco in dals emprims trutgs da massa turistics. Gia l’onn 1829 ha Wilhelm Waiblinger deplorà che la muntogna saja memia frequentada. Da Napoli fin al pe dal Vesuv gievan ils turists en charrotscha ed a partir dal 1839 cun la viafier Circumvesuviana fin a Resino, l’Ercolano odiern. Da là davent cuntinuava il viadi cun asen, mil, chaval u a pe. In’attracziun enconuschenta en tut l’Europa ha furmà l’eremitadi che sa chattava tranter il 1730 ed il 1850 sin il Colle San Salvatore a la spunda vest dal Vesuv. Tar l’eremit pudevan ils viandants sa nutrir, cumprar souvenirs e s’inscriver en in cudesch dals giasts.

A partir dal 1880 han ils visitaders pudì viagiar cun la Funicolare del Vesuvio fin bunamain sin la tschima. A chaschun da l’inauguraziun da la funiculara è vegnida cumponida la chanzun populara ‹Funiculì, Funiculà› da Peppino Turco (text) e Luigi Denza (melodia). Entant che la chanzun è oz enconuschenta en tut il mund, n’exista la funiculara betg pli. L’onn 1888 ha la firma Thomas Cook surpiglià quella, cumplettond la purschida turistica dal Vesuv cun in hotel ed ina lingia da viafier da Pugliano fin a Herculaneum a la staziun sut da la funiculara (lunghezza 7,7 km). Tar l’erupziun dal Vesuv l’onn 1906 èn las lingias da viafier vegnidas donnegiadas e suenter l’erupziun desastrusa dal 1944 han ins decidì d’eriger ina via d’autos fin sin 1000 meters e da remplazzar per motivs finanzials la funiculara destruida tras ina sutgera. Suenter avair terminà omadus projects l’onn 1955 èn las veglias lingias vegnidas serradas definitivamain; be a l’ur dal crater èn anc visiblas intginas restanzas da metal da la funiculara. Er la sutgera è stada en funcziun be fin l’onn 1984; alura han ins dà si il manaschi perquai che la capacitad na bastava betg per dar dumogn a las rotschas da turists e damai che vents traversals manavan savens ad interrupziuns. Ozendi cuntanschan ins il crater a pe davent da la fin da la via d’autos sin 1017 meters autezza.

Pervi da sia fascinaziun ed attracziun è il Vesuv adina puspè vegnì represchentà en l’art figurativ. Exempels furman (en successiun cronologica):

• Jakob Philipp Hackert, Il Vesuv da notg
• Johan Christian Clausen Dahl, Erupziun dal Vesuv
• Michael Wutky, pliras represchentaziuns dal Vesuv tranter il 1772 ed il 1785
• Carl Götzloff, divers maletgs sco pictur da la curt a partir dal 1835
• Clarkson Stanfield, Erupziun dal Vesuv 1839
• Gavril Pavlovic Kondratenko, Il vegl port da Sorrent cun il Vesuv davosvart
• Il Vesuv da Wörlitz, in vulcan artifizial
• Giorgio Sommer, numerusas fotografias dal Vesuv, tranter auter er da l’erupziun dals 26 d’avrigl 1872
• Andy Warhol, Vesuvius (1985)

Per la tgira ed il mantegniment dal territori dal Vesuv è vegnì fundà l’onn 1995 il Parco Nazionale del Vesuvio. Quel cumpiglia ina surfatscha da 8482 ha situadas en las 13 vischnancas Boscoreale, Boscotrecase, Ercolano, Massa di Somma, Ottaviano, Pollena Trocchia, Sant’Anastasia, San Giuseppe Vesuviano, San Sebastiano al Vesuvio, Somma Vesuviana, Terzigno, Torre del Greco e Trecase. Il parc sa cumpona da dus territoris da protecziun: il reservat da biosfera Somma-Vesuvio e Miglio d’Oro – en il qual sa chattan er las restanzas da Pompei – ed il reservat da guaud Tirone Alto Vesuvio che cumpiglia radund 1000 ha.

Il territori dal parc è abità spessamain; la zona surbajegiada tanscha fin en in’autezza da 700 meters. En l’agricultura domineschan la viticultura e la pumicultura. Las spundas dal Vesuv èn sitgas. In litgen da colur grisch argentina, il Stereocaulon vesuvianum, prepara il fund per che ulteriuras plantas da piunier possian sa derasar sin il terren da lava e furmar la macchia. La stad è il clima pli umid. Perquai pon er crescher là guauds maschadads cun chastagners, ruvers, ogns, ischis, ruvers verds e badugns; quests ultims furman ina veritabla raritad en il territori da la Mar Mediterrana.

L’administraziun dal parc trategna ina rait da sendas da viandar e sustegna occurrenzas culturalas da las vischnancas. Sper la tgira da tradiziuns culturalas, purilas ed artisanalas ha ella la finamira da proteger la tipica cuntrada cultivada ch’è stada preservada dapi il 1944 da la forza dal vulcan.

1. ↑ Alfred Rittmann: Vulkane und ihre Tätigkeit. Ferdinand Enke Verlag Stuttgart 1981, p. 20.
2. ↑ G. Orsi, M.A. Di Vito, R. Isaia: Volcanic hazard assessment at the restless Campi Flegrei caldera. En: Bull. Volcanol., tom 66, 2004, p. 514–530.
3. ↑ D. Andronico, G. Calderoni, R. Cioni, A. Sbrana, R. Sulpizio, R. Santacroce: Geological map of Somma-Vesuvius volcano. En: Per Mineral, tom 64, nr. 1–2, 1995, p. 77–78.
4. ↑ Osservatorio Vesuviano: Summary of the eruptive history of Mt. Vesuvius.
5. ↑ Dieter Richter: Der Vesuv, p. 19.
6. ↑ Descripziun tenor Giuseppe Mastrolorenzo, en: Der Zorn des Vesuv. Die Katastrophe des Jahres 79 n. Chr., p. 30–36.
7. ↑ Sebastian Münster: Von dem Berg Vesuvio. En: Cosmographey, 1578, p. 302.
8. ↑ Axel Bojanowski: Zukunftsszenario: Forscher simulieren Vesuv-Ausbruch. En: Spiegel Online, 27 d’avrigl 2012.
9. ↑ Cf. la charta da las zonas da privel sut protezionecivile.it.
10. ↑ Dieter Richter: Der Vesuv. Geschichte eines Berges, p. 17–18, 41–47, 55–59, 124–126, 129–136, 140–145.
11. ↑ Ils signals seismics al Vesuv vegnan registrads da 12 staziuns. Accessiblas online èn las staziuns OVO V e BKE V.
12. ↑ G. De Natale e.a.: The Somma–Vesuvius volcano (Southern Italy): Structure, dynamics and hazard evaluation. En: Earth-Science Reviews 74 (2006), p. 73–111.
13. ↑ Tenor: Hans Pichler: Italienische Vulkan-Gebiete I, p. 125–136.

• Christof Hug-Fleck: Italiens Vulkane – Vesuv, Campi Flegrei, Stromboli, Vulcano, Ätna. CHF-Verlag 2012, ISBN 978-3-942838-05-4.
• Elio Abatino: Vesuvio. Ein Vulkan und seine Geschichte. Carcavallo, Napoli 2002.
• Giovanni Battista Alfano, Immanuel Friedlaender: Die Geschichte des Vesuv. Dietrich Reimer, Berlin 1929.
• Raffaello Cioni e.a.: Plinian and Subplinian Eruptions. En: Encyclopedia of Volcanoes. Ed. Haraldur Sigurdsson, Academic Press, San Diego 2000, ISBN 0-12-643140-X.
• Giuseppe Mastrolorenzo: Der Zorn des Vesuv. Die Katastrophe des Jahres 79 n. Chr. En: Verschüttet vom Vesuv – Die letzten Stunden von Herculaneum, ed. Josef Mühlenbrock & Dieter Richter, Mainz 2006, ISBN 3-8053-3445-1.
• Hans Pichler: Sammlung Geologischer Führer 51 – Italienische Vulkan-Gebiete I: Somma-Vesuv, Latium, Toskana. Borntraeger, Berlin 1970, 1990, ISBN 3-443-15061-6.
• Dieter Richter: Der Vesuv. Geschichten und Gedichte über den brennenden Berg. Insel Verlag, Francfurt 1990, ISBN 3-458-32945-5.
• Dieter Richter: Der Vesuv. Geschichte eines Berges. Wagenbach, Berlin 2007, ISBN 3-8031-3622-9.
• Alfred Rittmann: Die geologisch bedingte Evolution und Differentiation des Somma-Vesuvmagmas. Vulkanologie 15, 1933/34.
• Rollo Steffens: Italiens Vulkane – Die schönsten Wanderungen vom Vesuv zum Ätna. Bruckmann Verlag, Minca 2004, ISBN 3-7654-3990-8.
• Horst-Günter Wagner: Die Kulturlandschaft am Vesuv. Eine agrargeographische Strukturanalyse mit Berücksichtigung der jungen Wandlungen. Hannover 1967 (Jahrbuch der Geographischen Gesellschaft Hannover, 1966).
• Chris Kilburn, Bill McGuire: Italian volcanoes. Classic Geology in Europe 1. Terra, Harpenden 2001, ISBN 1-903544-04-1.
• Horst-Günter Wagner: Innovative Wandlungen der Agrarlandschaft am Golf von Neapel. Erdkunde 44, 1990, p. 180–192.

• Osservatorio vesuviano
• Maletgs, panoramas, girs virtuals
• Las duas brevs da Plinius il Giuven davart l’erupziun dal Vesuv l’onn 79 s.C., ediziun illustrada (latin)
• Il Vesuv tar naturgewalten.de
• Istorgia da la funiculara sin il Vesuv
• Parc naziunal dal Vesuv (PDF; 808 KiB)
• Il Vesuv en maletgs e texts istorics