Etiopia

Federalna Demokratyczna Republika Etiopii

የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ
yeʾĪtiyoṗṗya Fēdēralawī Dēmokirasīyawī Rīpebilīk

Godło Flaga
Hymn: ወደፊት ገስግሺ ውድ እናት ኢትዮጵያ trb. Wodefit Gesgeshi, Widd Innat Ityopp’ya (Naprzód krocz, droga Matko Etiopio)
Ustrój polityczny	parlamentarna republika federalna
Konstytucja	Konstytucja Etiopii
Stolica	Addis Abeba
Data powstania	28 listopada 1941
Prezydent	Taye Atske Selassie
Premier	Abiy Ahmed Ali
Powierzchnia	1 127 127 km²
Populacja (2022) • liczba ludności	113 656 596[1]
• gęstość	102 os./km²
Kod ISO 3166	ET
Waluta	birr (ETB)
Telefoniczny nr kierunkowy	+251
Domena internetowa	.et
Kod samochodowy	ETH
Kod samolotowy	ET
Strefa czasowa	UTC +3 (obok czasu etiopskiego)
Język urzędowy	amharski
Religia dominująca	Etiopski Kościół Ortodoksyjny (43,5%)
PKB (2023)  • całkowite   • na osobę	156,08 mld[2] USD 1 476[2] USD
PKB (PSN) (2023)  • całkowite   • na osobę	393,85 mld[2] dolarów międzynar. 3 724[2] dolarów międzynar.
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Etiopia (amh. ኢትዮጵያ^[3], trl. Ityopp’ya), oficjalnie Federalna Demokratyczna Republika Etiopii (amh. የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ, trl. yeʾĪtiyoṗṗya Fēdēralawī Dēmokirasīyawī Rīpebilīk), dawniej Abisynia – państwo położone we wschodniej Afryce. Od południa graniczy z Kenią, na zachodzie z Sudanem i Sudanem Południowym, na wschodzie z Dżibuti i Somalią, a na północnym wschodzie z Erytreą.

Etiopia położona jest we wschodniej części kontynentu afrykańskiego, w tzw. Rogu Afryki. Większość kraju obejmuje wysoką Wyżynę Abisyńską, mniejsza, wschodnia leży na niższej Wyżynie Somalijskiej. Wyżyny te oddziela południkowo Rów Abisyński – rów tektoniczny będący odcinkiem Wielkich Rowów Afrykańskich, granicy płyt tektonicznych^[4].

W I tysiącleciu p.n.e. na tereny Etiopii przenikały ludy z południowej części Półwyspu Arabskiego. Od I wieku n.e. w północnej części kraju rozwijało się państwo Aksum, powiązane ze światem arabskim. Od połowy IV wieku rozpoczęła się chrystianizacja Aksum. Ekspansja islamska odizolowała kraj od świata chrześcijańskiego. Między VIII a X wiekiem centrum państwa przesunęło się w głąb lądu^[5]. W latach średniowiecza umocniły się powiązania władzy świeckiej z kościelną, stale trwały wojny z muzułmańskimi sąsiadami, z których Etiopia wychodziła zwycięsko^[5]. W XVI wieku ponownie wybuchły wojny z muzułmanami, którzy najeżdżali Etiopię z obszarów współczesnej Somalii. Trwały ponadto liczne konflikty z koczownikami Oromami. Wobec zagrożenia islamskiego Etiopia zwróciła się o pomoc wojskową do Portugalii, co doprowadziło do przyjęcia przez władców etiopskich katolicyzmu. Bunty duchowieństwa, możnowładców i ludności broniących rodzimej tradycji religijnej doprowadziły do odrzucenia katolicyzmu w 1633 roku. Od tamtego czasu Etiopia izolowała się od wpływów europejskich^[5].

Pod koniec XIX wieku rozpoczęła się włoska penetracja Etiopii. W 1889 roku zawarty został etiopsko-włoski traktat regulujący granice włoskiej Erytrei. Interpretacja traktatu doprowadziła do konfliktów między obydwoma państwami. Kulminacją sporu była pierwsza wojna włosko-abisyńska, zakończona klęską Włochów w bitwie pod Aduą 1 marca 1896 roku. W 1916 roku pod pretekstem sprzyjania muzułmanom obalono cesarza Lydża Ijasu. Zwierzchnik Kościoła Etiopskiego proklamował wówczas Zauditu cesarzową, jednocześnie wyznaczając Teferi Mekonnyna na następcę tronu. W 1930 roku młody regent objął władzę cesarską i przybrał imię Hajle Syllasje I^[5].

W 1935 roku wybuchła druga wojna włosko-abisyńska. Na skutek kampanii Etiopię włączono do Włoskiej Afryki Wschodniej, a monarcha udał się na emigrację. Jeszcze w czasie walk Włosi dopuścili się szeregu zbrodni wojennych (obejmujących użycie broni chemicznej)^[6]. Po nieudanym zamachu na marszałka Rodolfo Grazianiego w 1937 roku Włosi odpowiedzieli polityką terroru. W odpowiedzi na akcje etiopskiego ruchu oporu, Włosi przeprowadzili masakrę w Addis Abebie, w której śmierć poniosło do 30 tysięcy mieszkańców^[7]. Milicja wkroczyła następnie do klasztoru Debru Libanos, gdzie zabiła około 300 mnichów i mniszek^[8].

Obok represji dla buntowników, Włosi równolegle przeprowadzali reformy, mające podnieść jakość życia w zacofanej Etiopii. Przede wszystkim zostało całkowicie zniesione niewolnictwo w Etiopii na mocy dwóch aktów prawnych z października 1935 r. i kwietnia 1936 r. Uwolniono w ten sposób około 420 000 ludzi. Wprowadzono podstawowe zasady higieny i opieki zdrowotnej, zbudowano państwowe szpitale i kliniki, rozpoczęto budowę dróg (wybudowano ich do wybuchu wojny ok. 7 tys. kilometrów^[9]), oraz rozbudowano sieć kolejową (położono ponad 900 km torów). Zbudowano także blisko 4,5 tys. małych i 128 dużych mostów^[10]. W Addis Abebie przeprowadzono częściową elektryfikację i wzniesiono tamę w celu zwiększenia zapasów wody. Zakazane było jednak mieszanie ras, co doprowadziło do ich segregacji i powstania dzielnic dla białej i czarnej ludności^[11]. Duże przywileje otrzymywały mniejszości etniczne i religijne, m.in. muzułmanie. Włosi zachęcali wiele przedsiębiorstw do rozpoczęcia działalności w Etiopii w celu rozwoju jej zacofanej gospodarki. Rozpoczęto również zakrojoną na szeroką skalę edukację Etiopczyków. Większość tych działań została przerwana przez wybuch II wojny światowej^{[potrzebny przypis]}.

W 1941 roku wojska brytyjskie z udziałem etiopskich partyzantów wyzwoliły kraj. Cesarz kontynuował reformy, wzmocnił władzę centralną. W tym czasie Etiopia prowadziła aktywną politykę zagraniczną, w ramach której miała swój udział w utworzeniu Organizacji Jedności Afrykańskiej. W 1952 roku na mocy uchwały ONZ włączono do Etiopii Erytreę jako sfederowaną prowincję autonomiczną. W latach 1960. w poszczególnych prowincjach uwidoczniły się dążenia grup etnicznych do samodzielności, w Erytrei wybuchły intensywne walki partyzanckie. W grudniu 1960 roku miał miejsce nieudany zamach stanu^[5].

W 1974 roku wybuchł kryzys spowodowany skutkami kilkuletniej suszy i przestarzałą strukturą społeczno-gospodarczą. W wyniku zamachu stanu władzę objął Komitet Koordynacyjny Sił Zbrojnych, tzw. Derg, pod przewodnictwem Amana Mikaela Andoma. We wrześniu tego samego roku Derg wydał dekret o detronizacji cesarza, zawiesił konstytucję, rozwiązał parlament i utworzył Tymczasową Wojskową Radę Administracyjną. W marcu kolejnego roku zniesiono monarchię, ogłoszono dekret o reformie rolnej i nacjonalizacji przedsiębiorstw. Faktyczna władza w kraju należała do Dergu pod przewodnictwem generała Teferi Bentiego. W latach 1975–1977 nasiliły się separatyzmy w Erytrei i Ogadenie, co doprowadziło do wybuchu wojny domowej. Po zamachu stanu z lutego 1977 roku szefem państwa został podpułkownik Mengystu Hajle Marjam. Podpułkownik zaczął wdrażać system polityczny wzorowany na systemie państw bloku wschodniego. Lata 1977–1979, określane mianem Czerwonego Terroru, były okresem walki z przeciwnikami nowej władzy. Wojna w Ogadenie (z Somalią) z lat 1977–1978 zakończyła się zwycięstwem Etiopii, która została wsparta przez ZSRR, NRD i Kubę. W 1984 roku utworzona została rządząca Etiopska Partia Robotnicza. W 1987 roku uchwalono nową konstytucję, a prezydentem został Mengystu. Lata 1980. wiązały się z ponownym nasileniem działań partyzantów w Erytrei, wybuchły też powstania w Tigraju i innych prowincjach^[5].

W 1991 roku ugrupowania partyzanckie, skupione w koalicji Etiopski Ludowo-Rewolucyjny Front Demokratyczny (EPRDF), przejęły kontrolę nad stolicą kraju. Zwycięscy rebelianci powołali rząd tymczasowy i prezydenta Melesa Zenawiego. W 1993 roku Etiopia utraciła Erytreę, która proklamowała niepodległość. Rok później w wyborach do Zgromadzenia Konstytucyjnego, a następnie parlamentarnych w 1995 roku, zwyciężyła rządząca koalicja – EPRDF. Uchwalona w 1994 roku konstytucja przekształciła kraj w państwo federacyjne, podzielone według kryteriów etnicznych. EPRDF sprawuje rządy do dzisiaj^[5] w sposób dyktatorski, jednak dominującą rolę pełnili w niej przez długi czas Tigrajczycy. Nowy rząd przystąpił do planowej modernizacji gospodarki, dzięki czemu Etiopia w XXI w. stała się najszybciej rozwijającym się krajem Afryki^[12].

Suwerenność i integralność kraju w dalszym ciągu była poddawana próbom. W 1995 roku w Ogadenie doszło do rebelii partyzanckiej Narodowego Frontu Wyzwolenia Ogadenu, która trwała aż do 2010 roku. W 1998 roku pomiędzy Etiopią i Erytreą wybuchła wojna graniczna. Znaczne nasilenie walk nastąpiło w maju 2000 roku, co skłoniło władze obydwu krajów do poszukiwania kompromisu. W kilka miesięcy później podpisano porozumienie pokojowe. 24 grudnia 2006 premier Etiopii w orędziu do narodu ogłosił, że jego kraj został zmuszony do wojny z Somalią, czyli do zbrojnej interwencji na jej terytorium, skierowanej przeciwko faktycznie panującym tam i kontrolującym stolicę fundamentalistom islamskim.

Po śmierci premiera Melesa Zenawiego w 2012 roku, nasiliły się protesty w regionach zamieszkanych przez Oromów i Amharów, w związku z tym w październiku 2016 roku władze ogłosiły stan wyjątkowy. W kwietniu 2018 roku rządząca partia nominowała Abiy Ahmeda Alego do objęcia funkcji szefa rządu. Nowy premier w pierwszych miesiącach swoich rządów zniósł stan wyjątkowy, zwolnił więźniów politycznych, potępił tortury, zaczął wyciągać konsekwencje dyscyplinarne wobec urzędników odpowiedzialnych za nadużycia, zniósł blokadę niezależnych mediów i podjął reformy liberalizujące gospodarkę. 9 lipca 2018 Abiy Ahmed Ali i prezydent Erytrei Isajas Afewerki podpisali w Asmarze porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych, przewidujące m.in. zwrot przez Etiopię Trójkąta Yirga^[12].

W listopadzie 2020 r. rozpoczęła się interwencja wojskowa sił rządowych w Tigraju

Etiopia jest federalną republiką parlamentarną. Na czele państwa stoi prezydent (od 7 października 2024 jest nim Taye Atske Selassie), który sprawuje głównie funkcje reprezentacyjne. Pracami rządu kieruje premier (od 2 kwietnia 2018 jest nim Abiy Ahmed Ali). Władza legislacyjna rozdzielona jest pomiędzy dwuizbowy parlament oraz rząd. Władza sądownicza jest niemal całkowicie zależna od władzy prawodawczej i wykonawczej – prezes i wiceprezes federalnego sądu najwyższego są rekomendowani przez premiera i wyznaczani przez niższą izbę, zaś innych sędziów federalnych proponuje niższej izbie premier wedle selekcji przeprowadzonej przez federalną sądową radę administracyjną.

Od 2020 roku Etiopia jest podzielona na 11 regionów (kilil; w latach 1998–2020 było ich 9, potem do 2011 r. – 11) oraz 2 miasta wydzielone (astedader akabibi): Addis Abeba oraz Dire Daua. Regiony dzielą się na 63 strefy (zonə), a one dzielą się na 529 wored^[13].

Etiopia dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi^[14]. Uzbrojenie sił lądowych Etiopii składało się w 2014 roku z: 560 czołgów, 780 opancerzonych pojazdów bojowych, 195 dział samobieżnych, 183 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 1170 zestawów artylerii holowanej^[14]. Wojska etiopskie w 2014 roku liczyły 182,5 tys. żołnierzy służby czynnej. Według rankingu Global Firepower (2014) etiopskie siły zbrojne stanowią 40. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 340 mln dolarów (USD)^[14].

Zmiany demograficzne w Etiopii w latach 1971–2015 oraz prognozy demograficzne do roku 2050[15][16]
Rok	1971 szac.	1980 szac.	1990 szac.	1994 spis	2000 szac.	2007 spis	2012 szac.	2015 szac.	2025 prognoza	2035 prognoza	2050 prognoza
Populacja	31,7 mln	37,9 mln	51,5 mln	51,766 mln	65,5 mln	73,918 mln	84,3 mln	91,9 mln	133 mln	166 mln	215 mln
Zaludnienie na km²	28	33,6	45,7	46	58	65	74,8	81,5	120	150	195

2020[1]
Liczba ludności	113 656 596
Ludność według wieku (2020)
0–14 lat	39,81 % (mężcz. 21 657 152; kobiety 21 381 628)
15–24 lat	19,47 % (mężcz. 10 506 144; kobiety 10 542 128)
25–54 lat	32,92 % (mężcz. 17 720 540; kobiety 17 867 298)
55–64 lat	4,42 % (mężcz. 2 350 606; kobiety 2 433 319)
ponad 64 lata	3,38 % (mężcz. 1 676 478; kobiety 1 977 857)
Średnia wieku (2020)
całej populacji	19,8 lat
mężczyźni	19,6 lat
kobiety	20,1 lat
Przyrost naturalny	2,46%
Współczynnik urodzeń	30,49 urodzeń/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	5,7 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	-0,19 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,03 mężczyzn/kobiet
15–24 lat	1,01 mężczyzn/kobiet
25–54 lat	0,99 mężczyzn/kobiet
55–64 lat	0,96 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,68 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
w całej populacji	33,51 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	38,33 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	28,55 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
w całej populacji	68,25 lat
mężczyzn	66,12 lat
kobiet	70,44 lat
Rozrodczość	3,99 urodzeń/kobietę
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS	0,9% (2020)
Liczba osób żyjących z HIV/AIDS	620 tys. (2020)
Liczba zmarłych na HIV/AIDS	13 tys. (2020)

Struktura wyznaniowa kraju w 2010 roku według Pew Research Center^[17][18]:

• chrześcijaństwo – 62,8% (52 070 000)
  • Kościół etiopski – 43,5% (36 060 000)
  • protestantyzm – 19,2% (15 910 000) (głównie: Kale Heywet, luteranie (Mekane Yesu) i zielonoświątkowcy)
  • katolicyzm – 0,7% (600 000)
• islam – 34,6% (28 680 000)
• tradycyjne religie plemienne – 2,6% (2 130 000)
• brak religii – 0,05% (50 000)

Grupa etniczna[19]	Język	Liczebność w tys. (2018)	Procent ludności
Oromowie (10 grup)	Język oromo	34 210	31,84%
Amharowie	Język amharski	30 104	28,00%
Somalowie	Język somalijski	6946	6,46%
Tigrajczycy	Język tigrinia	6794	6,32%
Sidama	Język sidamo	4470	4,16%
Wolaita	Język wolaita	2538	2,36%
Gurage (3 grupy)	Języki gurage	2449	2,28%
Afarowie	Język afar	1934	1,89%
Hadija	Język hadija	1922	1,79%
Gamo	Język gamo	1672	1,55%
Gedeo	Język gedeo	1477	1,37%
Silte	Język silte	1416	1,32%
Kaffa	Język kafa	1310	1,22%
Nuerowie	Język nuer	224	0,21%
Chińczycy	Język chiński	31	0,03%
Arabowie (3 grupy)	Język arabski	22	0,02%
Żydzi etiopscy	Język amharski	3,5	0,00%
Amerykanie i Brytyjczycy	Język angielski	3,3	0,00%

Poniższa lista przedstawia największe miasta Etiopii^[20]:

Addis Abeba Adama	Lp.	Miasto	Region	Liczba mieszkańców (2017)	Gonder Mekelie
	1	Addis Abeba	Addis Abeba	3 100 000
	2	Adama	Oromia	476 892
	3	Mekelie	Tigraj	310 436
	4	Dire Daua	Dire Dawa	252 279
	5	Bahyr Dar	Amhara	206 748
	6	Desje	Amhara	183 802
	7	Harer	Region Ludu Hareri	174 994
	8	Gonder	Amhara	156 230
	9	Auasa	Region Narodów, Narodowości i Ludów Południa	133 097
	10	Dżimma	Oromia	128 306
	11	Waliso	Oromia	114 534
	12	Szaszemenie	Oromia	114 350
	13	Adigrat	Tigraj	104 021

Gospodarka jest dość uboga. PKB w 2009 roku wyniósł 33,92 mld USD (zaledwie 418 USD na mieszkańca), natomiast w 2019 wyniósł już 95,91 mld USD (856 USD na mieszkańca). Głównym ośrodkiem gospodarczym jest stolica kraju.

Etiopia jest dla rastafarian Ziemią Obiecaną. Opierają się oni na treści Psalmu 87,1-4:

1. Synów Koracha. Psalm. Pieśń. Budowla Jego jest na świętych górach:
2. Pan miłuje bramy Syjonu bardziej niż wszystkie namioty Jakuba.
3. Wspaniałe rzeczy głoszą o tobie, o miasto Boże!
4. Wymienię Rahab i Babel wśród tych, co mnie znają; oto Filistyni i Tyr razem z Kusz [powiedzą]: «Ten [i ten] się tam urodził».

ponieważ tam, gdzie w cytowanym powyżej fragmencie Biblii Tysiąclecia występuje słowo Kusz, w akceptowanej przez rastafarian wersji Pisma Świętego, Biblii króla Jakuba z roku 1611, występuje słowo Ethiopia.

Rastafarianie, który przesiedlili się do Etiopii, mieszkają na ziemi darowanej im przez cesarza Hajle Selasje w miasteczku Szaszemenie.

W Etiopii nadal obowiązuje Kalendarz etiopski, co oznacza, że podane dni świąteczne mogą się różnić zależnie od etiopskiego roku przestępnego.

• Genna (Lidet, Boże Narodzenie) obchodzone 7 stycznia (8 stycznia)
• Timket (Święto Trzech Króli) obchodzone 19 stycznia (20 stycznia)
• Fasika (Wielkanoc)
• Enkutataš (Nowy Rok) obchodzony 11 września (12 września)
• Meskal (Odnalezienia Krzyża) obchodzone 27 września (28 września)^[21]

W 1984 irlandzki piosenkarz Bob Geldof po obejrzeniu filmu dokumentalnego stacji BBC, poświęconego klęsce głodu w Etiopii w latach 1984–1985, namówił kilkudziesięciu artystów, by nagrali skomponowaną przez niego i Midge Ure’a z zespołu Ultravox piosenkę „Do They Know It’s Christmas?”, a dochód ze sprzedaży wydawnictwa przeznaczono na pomoc głodującej Afryce. Nieformalny zespół przyjął nazwę Band Aid.

Niebywałe powodzenie przedsięwzięcia spowodowało, że 13 lipca 1985 roku Geldof i Ure zorganizowali w Londynie (na stadionie Wembley) i Filadelfii (stadion JFK) dwa równoległe rockowe koncerty charytatywne pod hasłem Live Aid. Udział wzięło w nich ponad 50 wykonawców, w tym takie sławy jak Led Zeppelin, Queen, Paul McCartney, Bob Dylan, Sting, Mick Jagger, The Beach Boys, Madonna, Elton John, David Bowie, Phil Collins (zagrał na obu kontynentach), Tina Turner, B.B. King, U2, The Who i Wham!. Dzięki tej akcji zebrano ponad 100 milionów dolarów dla ofiar głodu w Afryce.

• Etiopski Ludowo-Rewolucyjny Front Demokratyczny
• Lalibela

• Strona parlamentu Etiopii. ethiopar.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-02-23)]. (amh. • ang.)