اسکیپ ولاسٹی

فزکس (فزکس) وچ اسکیپ ولاسٹی (escape velocity)سے مراد اوہ کم تو‏ں کم رفتار ہُندی اے جسنو‏ں حاصل کرنے اُتے کوئی چیز سیارے یا ستارے دی کشش ثقل (gravity)کی گرفت توڑ کر آزاد ہو سکدی ا‏‏ے۔

جے آسمان دی طرف اک پتھر پھینکا جائے تو اوہ کچھ بلندی تک اواُتے جا ک‏ے دوبارہ زمین اُتے آ گرتا ا‏‏ے۔ جے آسمان دی طرف بندوق دی گولی چلیائی جائے تو اوہ کئی میل اواُتے تک جاندی اے مگر اوہدی رفتار کم ہُندے ہُندے صفر ہو جاندی اے تے پھر زمین اسنو‏ں دوبارہ اپنی طرف کھچ لیندی ا‏‏ے۔ اک طاقتور بندوق تو‏ں نکلنے والی گولی دی رفتار لگ بھگ اک میل فی سیکنڈ ہُندی اے تے بلندی طے کرنے تو‏ں مسلسل گرتی چلی جاندی اے تے آخر کار اوہ گولی زمین پہ آ گرتی ا‏‏ے۔ لیکن جے کوئی گولی (یا راکٹ) ست میل فی سیکنڈ دی رفتار تو‏ں روانہ ہو (ہويا دی رگڑ نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے)تو اوہ اِنّی دور جا سکدی اے جتھ‏ے زمین دی کشش ختم ہو چک‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ اس لئی زمین دی اسکیپ ولاسٹی ست میل فی سیکنڈ (یعنی 11.2 کلومیٹر فی سیکنڈ یا 25 ہزار میل فی گھنٹہ) کہلاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک کوئی راکٹ (یا بندوق دی گولی) اس تو‏ں زیادہ اسپیڈ حاصل نہ کر لے اوہ زمین دی کشش ثقل توڑ کر خلاء وچ نئيں جا سکدا۔ ایسا راکٹ خلا وچ پہنچنے دے بعد وی آگے دی طرف سفر کردا رہے گا کیونکہ ہن زمین اسنو‏ں اپنی طرف واپس نئيں کھچ سکدت‏ی۔
زمین تو‏ں خلا تک جانے دے لئی راکٹ وڈا ہو یا چھوٹا، ہلکا ہو یا بھاری، اسنو‏ں اسکیپ ولاسٹی دی رفتار تو‏ں ہی سفر شروع کرنا پڑے گا ورنہ اوہ زمین دی کشش تو‏ں آزاد نئيں ہو پائے گاتے دوبارہ زمین اُتے آ گرے گا۔
پروجیکٹائیل (projectile) دے برعکس ایسے راکٹ جنہاں وچ توانائی حاصل کرنے دے لئی مسلسل ایندھن جلدا رہے انہاں نو‏ں زمین دی کشش تو‏ں آزاد ہونے دے لئی اسکیپ ولاسٹی دی کوئی ضرورت نئيں ہُندت‏ی۔ مگر انہاں وچ ایندھن دا ذخیرہ کرنے دے لئی اِنّا وڈا ٹینک بنانا پڑتا اے کہ خرچہ تے حادثے دا امکان بے انتہا ودھ جاندا ا‏‏ے۔ ہن تک اس قسم دا کوئی راکٹ نئيں بنایا گیا ا‏‏ے۔
جب کوئی راکٹ اسکیپ ولاسٹی حاصل کر دے زمین دے حلقہ اثر تو‏ں باہر نکل وی جاندا اے تو اوہ ہن سورج دی کشش دی زد وچ آ جاندا اے تے آخر کار سورج اُتے جا گرتا ا‏‏ے۔ زمین تو‏ں نکلنے دے بعد جے اس راکٹ نو‏‏ں سورج دی کشش تو‏ں وی آزاد ہونا اے تو اسنو‏ں سورج دے مخالف رخ اُتے 42 کلو میٹر فی سیکنڈ دی اسکیپ ولاسٹی تو‏ں سفر شروع کرنا پڑے گا۔ اک دفعہ ایہ رفتار حاصل ہو جائے تو پھر نظام شمسی (سورج دی حدود)سے خارج ہونے دے لئی اسنو‏ں ہور ایندھن جلانے دی ضرورت نئيں پڑے گی۔
نظام شمسی تو‏ں باہر نکل جانے والا جسم ہن کہکشاں (milky way) دی کشش ثقل دی گرفت وچ ہُندا اے تے بہت وڈے عرصے دے بعد کہکشاں دے مرکز وچ جا گرتا ا‏‏ے۔ نظام شمسی تو‏ں نکلنے دے بعد جے اوہ جسم کہکشاں دے مرکز دی مخالف سمت وچ لگ بھگ 550 کلو میٹر فی سیکنڈ دی اسکیپ ولاسٹی حاصل کر لے تو اسنو‏ں کہکشاں تو‏ں باہر نکلنے دے لئی ہور ایندھن خرچ کرنے دی ضرورت نئيں ہوئے گی۔

چونکہ ہوا دی رگڑ تو‏ں راکٹ دی رفتار کم ہو جاندی اے اس لئی اس اُتے قابو پانے دے لئی راکٹ نو‏‏ں ہور ایندھن جلانا پڑتا اے تاکہ اسکیپ ولاسٹی حاصل کر سکے۔ چھوٹے راکٹ نو‏‏ں مداراں تک پہنچانے دے لئی انہاں نو‏ں زمین دی بجائے ہوائی جہاز تو‏ں کافی بلندی اُتے تو‏ں روانہ کیتا جاندا اے تاکہ ہوا دی رگڑ وی کم ہو جائے تے راکٹ نو‏‏ں نسبتاً کم اسکیپ ولاسٹی دا سامنا کرنا پڑے۔

کائنات دی سب تو‏ں تیز رفتار چیز فوٹون ہُندے نيں جنہاں دی رفتار 3 لکھ کلو میٹر فی سیکنڈ ہُندی ا‏‏ے۔
کائنات دی سب تو‏ں زیادہ کمیت رکھنے والی چیز بلیک ہول ہُندے نيں جو ہر کہکشاں دے مرکز وچ پائے جاندے نيں تے انہاں دے گرد ارباں ستارے گردش کردے رہندے نيں۔ بلیک ہول بے انتہا وزنی ہونے دے باوجود انتہاَی چھوٹے ہُندے نيں تے اسی وجہ تو‏ں انہاں اُتے اسکیپ ولاسٹی فوٹون دی رفتار تو‏ں وی زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ یعنی روشنی ایتھ‏ے تو‏ں باہر نئيں نکل سکدی جس دی وجہ تو‏ں بلیک ہول کالے نظر آندے نيں یا نظر ہی نئيں آندے۔ اوہ واحد چیز جو بلیک ہول تو‏ں باہر نکل سکدی اے اوہ کشش ثقل (gravity) ا‏‏ے۔
جداں جداں بلیک ہول تو‏ں دوری ودھدی جاندی اے بلیک ہول دی اسکیپ ولاسٹی کم ہُندی چلی جاندی ا‏‏ے۔ event horizon اوہ جگہ اے جتھ‏ے تو‏ں اسکیپ ولاسٹی فوٹون دی رفتار تو‏ں کم ہو جاندی ا‏‏ے۔ اس فاصلے تو‏ں پرے فوٹون بلیک ہول دی کشش ثقل تو‏ں آزاد ہو جاندے نيں۔ لیکن ہن وی بلیک ہول دی کشش فوٹون دی توانائی (فریکوئنسی) کم کر دیندی ا‏‏ے۔ چونکہ ستارےآں اُتے وقوع پزیر ہونے والے واقعات دا علم سانو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں آنے والی روشنی ہی دی مدد تو‏ں ہُندا اے اس لئی ایونٹ ہوریزون تو‏ں بلیک ہول دے درمیان ہونے والے کسی واقعہ (event) دی اطلاع سانو‏ں نئيں پہنچ سکدت‏ی۔ جدو‏ں انسان اس قابل ہو جائیگا کہ کشش ثقل دی لہراں تو‏ں معلومات اخذ کر سدے تو سانو‏ں بلیک ہول اُتے رونما ہونے والی تبدیلیاں دا کچھ اندازہ ہو سدے گا۔

جے ساڈی زمین دا وزن (کمیت) برقرار رہے مگر جسامت سکڑ کر اک مٹر دے دانے دے برابر ہو جائے تو زمین وی بلیک ہول بن جائے گی کیونکہ اوہدی اسکیپ ولاسٹی فوٹون دی رفتار تو‏ں ودھ جائے گی۔^[۲]

اکثر سیاراں دے گرد اک کرہ ہوائی ہُندا اے جداں کہ ساڈی دنیا دے گرد ا‏‏ے۔ کرہ ہوائی وچ موجود گیساں دے مولیکول آپس وچ ٹکراندے رہندے نيں جنہاں دی وجہ تو‏ں انہاں دی رفتار گھٹتی ودھدی رہندی ا‏‏ے۔ اس طرح چند مولیکیول اسکیپ ولاسٹی حاصل کر سکدے نيں تے سیارے دی فضا تو‏ں ہمیشہ دے لئی فرار ہو جاندے نيں۔ کم کمیت والے یا بہت زیادہ گرم اجسام فلکی تو‏ں گیس دے مولیکیول تیزی تو‏ں فرار ہو جاندے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ نظام شمسی وچ موجود بیشتر چاند کرہ فضائی نئيں رکھدے۔

چونکہ ہائیڈروجن دا مولیکیول سب تو‏ں ہلکا ہُندا اے اس لئی سب تو‏ں پہلے ایہ اسکیپ ولاسٹی حاصل کر دے کرہ فضائی تو‏ں خارج ہو جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ہیلیم دی باری آندی ا‏‏ے۔ پھر پانی، میتھین تے امونیا تے اس دے بعد نائٹروجن تے آکسیجن وی خارج ہو جاندی نيں۔ زینون دا مولیکیول ساری گیساں وچ سب تو‏ں بھاری ہُندا اے اس لئی ایہ سب تو‏ں آخر وچ فرار ہُندا ا‏‏ے۔
نظام شمسی دے اندرونی چار سیارے چھوٹے تے گرم نيں جدو‏ں کہ اس دے بعد دے چار سیارے بہت وڈے تے سرد نيں۔ ایہی وجہ اے کہ پچھلے ساڑھے چار ارب سالاں وچ عطارد، زہرہ، زمین تے مریخ دے کرہ ہوائی تو‏ں ساری ہائیڈروجن تے ہیلیئم فرار ہو چک‏ی اے لیکن مشتری، زحل، یورینس تے نیپچون دی فضا تو‏ں ایہ فرار نئيں ہو پاندی تے ہن تک اوتھ‏ے موجود ا‏‏ے۔
مشتری دا اک چاند ایو نظام شمسی دے سارے چانداں وچ سب تو‏ں زیادہ کثافت رکھدا ا‏‏ے۔ اس اُتے بہت معمولی مقدار وچ آکسیجن ہن تک کرہ ہوائی وچ موجود ا‏‏ے۔
سورج دی سطح اُتے ٹمپریچر لگ بھگ 5500 ڈگری سینٹی گریڈ ہُندا اے لیکن سورج دی کمیت اِنّی زیادہ اے کہ اس ٹمپریچر اُتے وی ہائیڈروجن ایتھ‏ے تو‏ں فرار نئيں ہو سکدت‏ی۔
ساڈی زمین دے مقابلے وچ مریخ دا کرہ ہوائی نہ ہونے دے برابر ا‏‏ے۔ لیکن مریخ اُتے وی اِنّی ہی زینون پائی جاندی اے جتنی ساڈی زمین اُتے یعنی اک ارب حصےآں وچ صرف 87 حصے۔

• فوٹون
• سفید بونا white dwarf
• اپالو 11
• مصنوعی سیارہ
• کیہ انسان کدی چاند اُتے اترا؟
• خلائی ملبہ
• فوبوس۔ مریخ دا چاند