Talete

Filòsof e matemàtich, ciamà ël pare dël rasonament dedutiv, Talete a l'era considerà da Aristòtil ël prim dij filòsof grech, dagià che a l'é 'l prim ch'a l'ha arsercà le càuse ùltime e ij prinsipi ch'a cangio nen ëd le còse. A l'é stàit ëdcò ël prim dij matemàtich grech. A l'é un dij Set Savant e a l'ha fondà cola che a l'é ciamà Scòla Jònica, o Milesia.

A l'era ëd Milet an Asia Minor, adess Turchìa. A l'era nassù dël 624 aGC anviron e a l'era ëd famija miraco fenissa; sò pare Esamio a l'era un mërcant, soa mare as ciamava Cleobulin-a.
A l'era amis ëd Trasìbul e antra ij sò anlev a-i é staje Anassimandr. Conforma a lòn ch'an conta Platon ant la Repùblica, j'arserche ëd Talete a l'avìo ëdcò ëd but d'aplicassion pràtiche e Aristòtil an fa savèj che na vira Talete a l'ha avù un grand profit con la prevision ëd na bon-a arcòlta dj'olive. As dis ch'a l'abia prevëddù l'ecliss total ëd Sol dij 28 ëd maj dël 585 aGC.
A l'é mòrt dël 546 aGC anviron, a lë stadi, durant na gara d'atlética, sfinì da la càud.

A l'ha pijà part ativa a la vita polìtica, angagiand-se dzortut ant la guèra che le colònie greche dl'Asia Minor, alià con Creso a fasìo contra Ciro. A sostnìa ch'a-i era dë bzògn ëd buté an pé un parlament comun për tute le sità jòniche a Téos, la pì sentral ëd le dódes, ma che mincadun-a a dovìa resté indipendenta.

Talete a pensava che la Tèra a fussa un disch galegiant ansima a na dëstèisa inmensa d'eve, creà da Océan. A anmaginava la vita tanme n'ànima inmortal dont le partissele as ancarnavo ëd fasson temporania ant le còse.
Conforma a le notissie ch'an dà Aristòtil ant la Metafìsica, Talete a considerava l'eva tanme prinsipi, fin e costituent fondamental ëd tute le còse, laj ëd formassion dël còsm. Costa afermassion a l'era n'inovassion da na mira cosmològica dagià che, dëstacand-se da le cosmogonìe dij sò temp, Talete as ten nen mach a la descrission dla formassion dël mond d'l'eva, ma a dëscut an sël valor ëd na realtà fìsica, l'eva, tanme prinsipi dle còse.
Aristòtil a j'arprociava d'esse fërmasse a la càusa material dël mond. Vàire filòsof posterior a l'han tutun contestà che l'eva dont a parla Talete a sia pròpe ël lìquid: scond Hegel a sarìa pitòst un concet, n'espression ëd n'istansa dla rason ch'a veul ëstabilì l'unità metafìsica dël real.

An Sl'ànima, Aristòtil a arpòrta àutre doe convinsion ëd Talete: chiel-sì a l'avrìa fortì che ël mond a l'é pien ëd vàire dé e che ël magnete a l'ha n'ànima përchè a l'ha la fòrsa ëd fé bogé ël fer (l'ànima a sarìa donca prinsipi ëd moviment). Coste afermassion a son da arporté a la fasson comun-a ëd pensé dl'antichità greca, conforma a la qual le fòrse dla natura a son espression dle divinità ch'a àbito drinta 'd chila.

Le notissie an sl'atività matemàtica ëd Talete a rivo për la pì part da Pròclo. Ansema a Pitàgora, Talete a l'era considerà da la tradission greca l'anandiator ëd la matemàtica elénica.
Conforma a sa tradission, a l'ancamin dël VI sécol aGC Talete a l'avìa ancaminà a fé progredì la geometrìa, ch'a l'avìa amprendù an Egit.

A l'ha anandià la geometrìa dle linie, ch'a l'é na geometrìa astrata, dont ël but a l'é dë stabilì ëd relassion antra le vàire part ëd na figura, ëd fasson che cheidun-e ëd coste part a peulo esse artrovà për mojen dj'àutre. Ël nòm ëd Talete a l'é gropà a vàire proprietà geométriche: l'ugualiansa dj'àngoj a la base d'un triàngol isòssel; l'ugualiansa ëd doi triàngoj con na banda e j'àngoj adiacent uguaj; l'ugualiansa dj'àngoj opòst formà da l'antërsession ëd doe rete; l'anscrission d'un triàngol retàngol an na semi-sirconferensa; la proprietà che ël diàmeter a partagia un sercc an doe part uguaj.
A-i é ëdcò un teorema amportant dla geometrìa ch'a pòrta sò nòm. Ës teorema a sarìa stàit an efet dimostrà da Eudòss; peul desse che Talete a na conossèissa dij cas particolar.

Antra j'aplicassion ch'a-j son atribuìe a-i é la determinassion ëd la distansa ëd na barca ant ël mar e la determinassion ëd l'autëssa ëd le piràmid për mojen ëd la longheur ëd soa ombra, mzurà an n'ora dël di cand l'ombra 'd n'òm a l'é ugual a soa autëssa.

• Teorema ëd Talete

Ëd Talete an resto gnun ëscrit. A chiel a son atribuì, sensa sicurëssa, l'Astrologìa nàutica, prima euvra d'astronomìa dont i l'oma notissia, e An sël solstissi e l'echinòssi.