Tarnopol

Tarnopol został założony w 1540 roku w województwie ruskim Korony Królestwa Polskiego i do czasu I rozbioru Rzeczypospolitej (1772) pozostawał w granicach Korony Polskiej, po czym został wcielony do monarchii Habsburgów. Po pokoju w Schönbrunnie w latach 1809–1815 w granicach Imperium Rosyjskiego, następnie w Cesarstwie Austrii, na terytorium kraju koronnego Galicji, do upadku Austro-Węgier (1918). Od 1 listopada 1918 do lipca 1919 roku pod administracją Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Od lipca 1919 do 1 sierpnia 1920 roku – pod administracją tymczasową Polski, zatwierdzoną przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919 roku. Od 1 sierpnia 1920 roku Tarnopol był „stolicą” marionetkowej Galicyjskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Od 15 września 1920 do 14 marca 1923 roku – ponownie pod administracją tymczasową II Rzeczypospolitej. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923 roku^[3].

Od 15 marca 1923 roku do 16 sierpnia 1945 roku w granicach Polski (miasto wojewódzkie województwa tarnopolskiego i siedziba powiatu)^[4]. Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku okupowany przez Armię Czerwoną (do czerwca 1941 roku) i anektowany przez ZSRR. Po ataku III Rzeszy na ZSRR od czerwca 1941 do 1944 roku pod okupacją III Rzeszy (od 1 sierpnia 1941 roku w Generalnym Gubernatorstwie). W kwietniu 1944 roku ponownie okupowany przez Armię Czerwoną. Od 16 sierpnia 1945 do 1991 roku w granicach ZSRR^[5] na terytorium Ukraińskiej SRR. Od 1991 jest stolicą obwodu na Ukrainie.

W 1540 roku hetman wielki koronny Jan Amor Tarnowski założył tu miasto i twierdzę. Jakub Bodzanowski został pierwszym dziedzicznym wójtem tarnopolskim. W 1548 roku król Zygmunt I Stary nadał osadzie prawa miejskie. Następnie Tarnopol wielokrotnie zmieniał właścicieli, należał do rodów o dużym znaczeniu politycznym i posiadającym rozległe dobra (Ostrogscy, Zamoyscy herbu Jelita, Koniecpolscy herbu Pobóg, Sobiescy herbu Janina, Potoccy herbu Pilawa) i do 1844 roku stanowił własność prywatną. W 1672 i 1675 roku był niszczony przez wojska tatarskie i tureckie.

Po I rozbiorze Rzeczypospolitej przeszedł pod władzę Austrii w ramach Galicji. 27 maja 1809 roku, podczas wojny polsko-austriackiej i marszu spod Zamościa oraz po wejściu do Galicji, płk Piotr Strzyżewski ze swoim oddziałem ruszył na południe na Tarnopol i zdobył miasto bez walki. Nominował miejscowe władze cyrkułowe z prezesem Michałem Konopką i z wiceprezesem Zabilskim. Tu zgłosił się do Strzyżewskiego chorąży krzemieniecki Gabriel Stanisław Rzyszczewski wraz z 300 konnymi i z oddziałami kawalerii, oraz hr. Marcin Amor Tarnowski z 60 ludźmi, hr. Adam Potocki z 200 konnymi, Józef Dwernicki, hr. Dulski oraz Augustyn Trzecieski – każdy z setką ludzi. Organizacją piechoty miał w Tarnopolu zająć się Józef Marchocki, starano się formować batalion strzelców. W sumie oddział Strzyżewskiego liczył ok. 1200 ludzi, nie licząc formującej się piechoty. Do powstańczego miasta zdążały piesze i konne oddziały z cyrkułów stryjskiego i samborskiego, zorganizowane przez kpt. Terleckiego.

Mimo zwycięskich walk polskich powstańców pod dow. Piotra Strzyżewskiego, miasto zostało zajęte przez wojska rosyjskie, sprzymierzone formalnie w 1809 roku z Cesarstwem Francuskim, Tarnopol przeszedł na mocy traktatu w Schönbrunnie do 1815 roku we władanie Imperium Rosyjskiego. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego powrócił do Cesarstwa Austriackiego.

 

W 1820 roku wygnani z Połocka jezuici, przenieśli tu swą akademię, która działała do 1883 r. Ostatnim jej rektorem był filozof, Marian Ignacy Morawski SJ^[6][7].

W 1843 roku ostatni dziedzic Tarnopola, Tadeusz Turkułł, zawarł z miastem kontrakt sprzedaży i kupna Tarnopola. Przyczyną rezygnacji ze swoich praw majątkowych z pewnością były zachodzące zmiany polityczne. Urząd dominialny właściciela miał też dług wobec państwa austriackiego w wysokości 100 000 guldenów. 12 grudnia 1844 r. cesarz Ferdynand I podniósł rangę miasta Tarnopol, nadając mu tytuł miasta królewskiego. Pozwolono mu w szczególności na posiadanie herbu „na niebieskiej tarczy, na której u góry jest pokazana srebrna gwiazda, a pod tym srebrny księżyc. Na górnej krawędzi tarczy jest umieszczona złota korona królewska. Obydwie krawędzi boczne i krawędź dolną otacza złota oprawa z ornamentem arabeskowym”.

 

Otwarcie linii kolejowej do Lwowa w 1870 roku, a rok później do granicy państwowej w Podwołoczyskach, stało się katalizatorem rozwoju miasta. W 1880 roku Tarnopol liczył już około 26 tys. mieszkańców, których połowę stanowiły osoby wyznania mojżeszowego. W 1885 roku uruchomiono linię kolejową do Brzeżan, a w 1906 roku do Zbaraża.

W 1887 roku odbyła się w mieście wystawa etnograficzna^[8]. Pod koniec XIX w. karczma i gajówka na obszarze dworskim nosiły nazwę Zagrobela^[9]. W 1901 roku oddano do użytku sieć elektryczną oraz rozpoczęto budowę systemu kanalizacyjnego. W latach 1903–1908, za probostwa późniejszego biskupa Bolesława Twardowskiego, powstał w mieście monumentalny kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, który pierwotnie miał stanąć na miejscu kościoła św. Elżbiety we Lwowie.

W czasie I wojny światowej okupowany w latach 1914–1917 przez armię rosyjską. Następnie w wyniku akcji ukraińskich działaczy niepodległościowych 1 listopada 1918 roku Tarnopol znalazł się pod administracją Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W lipcu 1919 r. miasto po walkach z Ukraińską Armią Halicką zostało zajęte przez Wojsko Polskie i przeszło pod tymczasową polską administrację cywilną, zgodnie z upoważnieniem paryskiej konferencji pokojowej z czerwca 1919 roku. W czasie wojny polsko-bolszewickiej krótkotrwale (lipiec–wrzesień 1920) okupowany przez Armię Czerwoną. Bolszewicy powołali w Tarnopolu rząd marionetkowej Galicyjskiej Republiki Rad (Galrewkom), analogiczny do Polrewkomu. Armia Czerwona została wyparta z Tarnopola we wrześniu, co zakończyło działalność Galrewkomu. Traktat ryski ustalił 18 marca 1921 roku granicę polsko-sowiecką na Zbruczu (na wschód od miasta). 15 marca 1923 roku Rada Ambasadorów uznała suwerenność Polski nad Galicją Wschodnią, w tym nad Tarnopolem.

 

 

Od 23 grudnia 1920^[10] do 16 sierpnia 1945 roku stolica województwa tarnopolskiego II Rzeczypospolitej i siedziba powiatu. W 1939 roku liczył ponad 35 tys. mieszkańców^[11]. W mieście funkcjonowały trzy państwowe gimnazja męskie, jedno żeńskie oraz seminarium nauczycielskie. Działały dwa teatry (polski i żydowski) oraz Muzeum Podolskie, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Podolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk oraz klub sportowy „Kresy Tarnopol”, posiadający pierwszoligową drużynę piłkarską. W Tarnopolu znajdował się też garnizon wojskowy, w tym dowództwo 12 Kresowej Dywizji Piechoty oraz 54 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych^[12].

W 1923 r. odbudowano pomnik Adama Mickiewicza, wzniesiony w 1895 r., a zburzony przez Ukraińców w 1917 r^[13]. W 1935 roku odsłonięto pomnik Józefa Piłsudskiego dłuta Apolinarego Głowińskiego. Był on pierwszym w Polsce pomnikiem Marszałka o tak dużych rozmiarach^[14]. Wiosną 1939 miasto Tarnopol zostało odznaczone Krzyżem Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej^[15].

1 stycznia 1926 do Tarnopola włączono gminę Zagrobela^[16].

W 1939 r. sformowano w Tarnopolu dodatkowe jednostki Wojska Polskiego, w tym 12 Batalion Saperów oraz Batalion ON „Tarnopol”, wchodzący w skład Tarnopolskiej Półbrygady Obrony Narodowej^[17]. W czasie kampanii wrześniowej stacjonowała tu 16 eskadra towarzysząca^[18].

17 września 1939 roku, w pierwszym dniu agresji ZSRR na Polskę Tarnopol został zajęty przez Armię Czerwoną. Do niewoli trafiło tu kilka tysięcy polskich oficerów i żołnierzy. NKWD aresztowano też wielu urzędników, w tym prezydenta miasta Stanisława Widackiego, zamordowanego później w Katyniu, oraz komendanta policji Wiktora Gorczyńskiego, którego zamordowano w Twerze^[19].

Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniu pseudowyborów dokonały w październiku 1939 roku formalnej aneksji okupowanych terenów II Rzeczypospolitej. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanych obywatelstwa ZSRR i rozpoczęcie procesu sowietyzacji terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnych NKWD. Powyższe akty prawne, sprzeczne z Konwencją haską IV (1907) były nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej. Sowieci wprowadzili terror polityczny, dokonywali masowych aresztowań przedstawicieli polskich i ukraińskich elit politycznych, masowych wywózek i grabieży majątku. Planowo niszczyli naukę i kulturę polską, a przedstawicieli inteligencji, Kościoła, wojska, działaczy społecznych i politycznych zsyłali do obozów koncentracyjnych Gułagu lub mordowali.

Tuż przed zajęciem Tarnopola przez Niemców, NKWD wyprowadziło z tamtejszego więzienia kolumnę ponad tysiąca więźniów. Było wśród nich wielu przedstawicieli polskiej inteligencji, aresztowanych już po 22 czerwca. Według świadectwa polskiego, nie wytrzymujących tempa marszu mordowano. Mordy rozpoczęły się już na ulicach Tarnopola. Pozostałych więźniów, głównie Ukraińców, NKWD zamordowało. Wśród ofiar byli także niemieccy jeńcy wojenni. Ciała wrzucono do piwnic i do wykopu na podwórzu więziennym. Według niemieckiego meldunku wojskowego, zginąć miało ponad dwustu więźniów i dziesięciu niemieckich jeńców wojennych. Świadkowie polscy szacowali liczbę ofiar na mniej więcej tysiąc, a prasa polska w Wielkiej Brytanii wspominała za prasą niemiecką o kilkuset^[20].

Po ataku III Rzeszy na ZSRR Tarnopol został 2 lipca 1941 roku zajęty przez wojska niemieckie. Dwa dni później w mieście z inspiracji niemieckiej wybuchł trwający tydzień pogrom Żydów.

Tarnopol był w latach 1941–1944 siedzibą powiatu w Dystrykcie Galicja Generalnego Gubernatorstwa. Podczas tej okupacji Niemcy dokonali eksterminacji zamieszkującej Tarnopol ludności żydowskiej, która w 1931 stanowiła 39,27% mieszkańców miasta^[21].

10 marca 1944 r. Adolf Hitler ogłosił Tarnopol, nie posiadający odpowiednich umocnień i zapasów, „twierdzą”. Wkrótce miasto zostało okrążone przez Armię Czerwoną. 15 kwietnia tegoż roku, po długotrwałych i morderczych szturmach, zlikwidowała ona tutejszy garnizon niemiecki^[22]. Nastąpiła ponowna sowiecka okupacja miasta Wskutek intensywnych walk Tarnopol, w przeciwieństwie do Lwowa i innych większych miast Małopolski Wschodniej, doznał bardzo dużych zniszczeń. Jednocześnie miasto mocno się wyludniło. Dla porównania, Tarnopol w 1939 r. liczył 40 tysięcy mieszkańców, a w 1944 r., po ustaniu walk zaledwie 12 tysięcy. Po wojnie miasto nigdy odzyskało swojej dawnej świetności, gdyż odbudowano tylko najważniejsze zabytki i budynki mieszkalne (w tym niektóre kamienice). Ponadto w 1954 roku z rozkazu władz sowieckich zburzono w mieście, opuszczony i niszczejący od 1945 roku kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, który był jedną z najbardziej okazałych budowli przedwojennego Tarnopola^[19][23][24].

Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 roku umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944 roku. W konsekwencji umowy Tarnopol został włączony do ZSRR jako część USRR, a jego polską ludność wysiedlona na podstawie tzw. układów republikańskich podpisanych 9 września 1944 roku pomiędzy PKWN a Ukraińską SRR, głównie na Ziemie Odzyskane.

W 1994 roku reaktywowano w Tarnopolu Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Przed II wojną światową ze składek członków wybudowano w Tarnopolu siedzibę dla Towarzystwa, która po 1945 roku nie została zwrócona Polakom. Współcześnie w dawnym gmachu „Sokoła” mieści się kino im. Iwana Franki. Tarnopolski „Sokół” zrzesza obecnie (2012 rok) 110 uczestników.

W 2008 r. konsekrowano w Tarnopolu nowy kościół rzymskokatolicki pw. Bożego Miłosierdzia i NMPanny Nieustającej Pomocy^[25].

• Rozwój przestrzenny miasta Tarnopola w okresie galicyjskim 1787–1887
•  
  Tarnopol, fragment pierwszego wojskowego zdjęcia topograficznego Galicji z okresu „józefińskiego” tzw. mapa von Miega (1769–1787)
•  
  Drugie wojskowe zdjęcie topograficzne Galicji z okresu józefińskiego i franciszkańskiego 1809–1869
•  
  Tarnopol w roku 1887, trzecie wojskowe zdjęcie topograficzne Galicji

• Zamek^[26]
• Katedra pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (dawny kościół oo. dominikanów)
• Kaplica rzymskokatolicka na cmentarzu Mikulinieckim
• Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Tarnopolu
• Cerkiew Narodzenia Pańskiego w Tarnopolu
• Zegar w Tarnopolu (odnowiony)

• Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy w Tarnopolu
• Kościół Jezuitów w Tarnopolu
• Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Tarnopolu (1908–1954, parafialny)
• Ratusz w Tarnopolu
• Stara synagoga w Tarnopolu – obronna murowana synagoga wybudowana została w XVII w.. Gotycko-renesansowa synagoga, która przypominała bożnicę w Husiatynie miała renesansową attykę^[27]. Fundatorami synagogi byli Jan Sobiepan Zamoyski i Maria Kazimiera d’Arquien. Świątynia została spalona podczas niemieckiej okupacji Tarnopola. Resztki obiektu zniszczyło bombardowanie Tarnopola w kwietniu 1944 r. Pozostałości budowli rozebrano podczas powojennej odbudowy miasta^[28].
• Pomnik Józefa Piłsudskiego w Tarnopolu

•  
  Pomnik A. Mickiewicza autorstwa Tomasza Dykasa
•  
  Były kościół Dominikanów, obecnie katedra greckokatolicka
•  
  Zamek w Tarnopolu
•  
  Kaplica rzymskokatolicka na cmentarzu Mikulinieckim
•  
  Obecny ratusz

 

Tarnopol jest węzłem transportowym obwodu tarnopolskiego^[29]. Przez miasto przebiegają drogi międzynarodowe M12 (część trasy europejskiej E50) i M19 (część trasy europejskiej E85). W mieście zaczynają się drogi:

• krajowe – N02 (do Lwowa), N18 (do Iwano-Frankiwska)
• regionalne – R39 (do Brodów), R43 (do Łanowiec).

Stacja kolejowa pasażersko-towarowa Tarnopol podlega Tarnopolskiemu zarządowi transportu kolejowego Kolei Lwowskiej.

Uroczyste otwarcie odbyło się 25 grudnia 1975 roku. Trolejbusy w Tarnopolu uruchomiono 4 stycznia 1976 roku. Pierwszym miejskim trolejbusem była czeska Škoda 9Tr. Obecnie w mieście kursuje 9 linii trolejbusowych^[30].

• Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny w Tarnopolu
• Państwowy Uniwersytet Medyczny imienia Iwana Horbaczewskiego w Tarnopolu
• Tarnopolski Narodowy Uniwersytet Techniczny im. Iwana Puluja
• Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Wołodymyra Hnatiuka w Tarnopolu

• WPTU-4 im. M. Paraszczuka

• Biblioteki
• Obwodowy Akademicki Teatr im. Szewczenki w Tarnopolu
• Obwodowy Akademicki Teatr Lalki i Aktora w Tarnopolu
• Obwodowy Muzeum Sztuki w Tarnopolu
• Tarnopolskie Obwodowe Muzeum Krajoznawcze
• Pałac kultury „Berezil”
• Pałac Kino
• Ukraiński dom „Peremoha”

• Swoboda
• Wilne żyttia plus

Od 1997 roku, we wrześniu, odbywa się tu corocznie lekkoatletyczny konkurs biegowy „Ternopilśka ozeriana”^[31]. Największą areną sportową w mieście jest piłkarsko-lekkoatletyczny Stadion Miejski w Tarnopolu. W czasach II RP w Tarnopolu siedzibę miały kluby piłkarskie takie jak Kresy Tarnopol i Legion Tarnopol.

• Kornel Filipowicz (1913–1990) – powieściopisarz, nowelista, scenarzysta, poeta.
• Mike Mazurki (1907–1990) – amerykański aktor i wrestler pochodzenia ukraińskiego.
• Emil Gładyszewski – ukraiński lekarz, poseł do Rady Państwa IX kadencji i X kadencji.
• Wołodymyr Czornobaj – ukraiński malarz.
• Marcin Preyzner – polski językoznawca.
• Antoni Reichenberg – polski ksiądz, jezuita, artysta.

Osoby na polskiej liście Sprawiedliwych

• Ludwik i Maria Czepielukowie oraz ich córka Katarzyna Czepieluk (po mężu Dawt) – ukrywali Irenę Panzer, dostarczyli jej fałszywe dokumenty^[32]
• Maria Eckhardt – ukrywała Kalinę Kleinberg^[33]
• Alfred Engel - jako kierownik administracyjny firmy budowlanej starał się zatrudniać Żydów nie informując przełożonych o ich tożsamości, w ten sposób pomógł m.in. Ignacemu i Janinie Misiewiczom^[34][35]
• Irena Gut (po mężu Opdyke) - pomagała na różny sposób Żydom współpracując z Eduardem Rügemerem, ukrywała 12 osób^[36][37]
• Jan i Anastazja Malinowscy^[38]
• Józef i Olga Mikitowowie – ukrywali 11 osób z rodzin Aszkenazych, Speizerów i Lubanikierów^[39]
• Adam i Rozalia Misiewiczowie oraz ich córka Janina Misiewicz (po mężu Zwolicka) – ukrywali 4-osobową rodzinę Bienów^[40]
• Antoni i Genowefa Mouczkowie i ich syn Kazimierz^[41]
• Józef Ostrowski^[42]
• Kazimierz i Janina Regentowie oraz Józef Regent (brat Kazimierza) – ukrywali Romana i Malwinę Grossów^[43]
• Franciszek Stech – pomagał sześciorgu Żydom, m.in. Rozalii Spiess^[44][45]
• Władysław Zabilski – ukrywał 4-osobową rodzinę Nadlerów^[46]
• Zofia Zadorożna (po mężu Pasternak) – ukrywała Augustę Reitman^[47]
• Kazimierz i Julia Zięcikowie – na terenie kamieniołomu, którego byli właścicielami, ukrywali 13 Żydów (pomagali Salomonowi Hirschbergowi, N.N. Laubowi, Markusowi Horowitzowi, Róży Schapira z d. Bernstein, Izaakowi Ginsbergowi, H. Massowi, Jakubowi Voglowi, Malwinie Albertowej, Berlowi i Jakubowi Gehlerom, Sinajowi Lichtigfeldowi, Annie Lauferównie). W 2013 roku Instytut Jad Waszem podjął decyzję o przyznaniu Julii i Kazimierzowi Zięcikom tytułu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata^[48][49].

Osoby na ukraińskiej liście Sprawiedliwych

• Iwan Bojkowski i jego żona (imię nieznane)^[50] – ukrywali Fancię Grunberg^[51]
• Pełaheja Chomenkowa (z d. Paraszczuk)^[50] – ukrywała w swoim domu siostry Chanę i Ester Federbusz, a gdy stało się to zbyt niebezpieczne, ukryła je u swojego brata Joachima Paraszczuka^[52]
• Lubow Czołhan^[53] - dostarczyła fałszywy dowód tożsamości Minie Schulster^[54]
• Joachim i Chrystyna Paraszczukowie^[50] – ukrywali Wila Hofrichtera, przejęli ukrywanie Chany i Ester Federbusz od siostry Joachima, Pełaheji Chomenkowej^[55]
• Onufrij i Hanna Sajkowie oraz ich córka Iryna (po mężu Maksymowa)^[50] - na terenie majątku, którego Onufrij był kierownikiem, ukrywali 13 Żydów^[56]

Osoby na niemieckiej liście Sprawiedliwych

• Eduard Rügemer(inne języki) - major Wehrmachtu, który kierował zakładem naprawy pojazdów wojskowych w Tarnopolu, w którym przymusowo pracowało około 300 Żydów. Rügemer traktował Żydów dobrze, dopóki mógł chronił ich przed egzekucjami, a gdy w lipcu 1943 roku Niemcy likwidowali obóz pracy, umożliwił ucieczkę 10-12 Żydom. Kolejnych 13 osób ukrył w swoim mieszkaniu, w czym pomagała mu polska pokojówka Irena Gut-Opdyke. W 1944 roku, gdy Rügemer musiał opuścić Tarnopol, umożliwił części Żydów ukrycie się w lesie; ukrywanie pozostałych przejęła od niego Gut-Opdyke^[57][37]

•   Chorzów, Polska
•   Tarnów, Polska (do 2021)^[58]
•   Elbląg, Polska
•   Suwałki, Polska^[59]
•   Nysa, Polska (w latach 2015–2021)^[60]
•   Yonkers, Stany Zjednoczone
•   Sliwen, Bułgaria

• Grzegorz Rąkowski: Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie zachodniej. Cz. II: Podole. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2005, s. 130–141. ISBN 978-83-89188-46-5. [dostęp 2017-08-15].

• Tarnopol, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 187 .
• Zamek w Tarnopolu
• Tarnopol (do roku 1945)
• Cmentarz w Tarnopolu (dokumentacja z roku 2016)
• фотоальбом. times.te.ua. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-03)]. (ukr.).
• Mapa radziecka 1:100 000
• Telefon katalogu Ternopil
• Маленькі історії незвичайного міста. (ukr.)
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona