Sambor (miasto)

W dokumentach pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z 1241 roku. W 1390 roku miasto założył na prawie magdeburskim^[2] wojewoda krakowski Spytko z Melsztyna, właściciel m.in. Samborszczyzny. Powstały tu wówczas kościół i parafia rzymskokatolicka^[3]. Od XV w. aż do rozbiorów w Samborze zbierały się sądy grodzkie^[4]. W latach 30. XVI w. wykupione przez królową Bonę. W 1542 roku miasto uzyskało przywilej de non tolerandis Judaeis^[5], a w 1595 roku uzyskał prawo składu^[6].

W 1498 i 1515 roku najazdy Tatarów zniszczyły miasto. W 1530 roku starosta Krzysztof Szydłowiecki otoczył Sambor kamiennymi murami i fosą^[7].

W 1604 roku, w pałacu wojewody Jerzego Mniszcha, przebywał car Dymitr Samozwaniec I, który poślubił jego córkę Marynę Mniszech. Stąd 28 września 1604 roku wyruszyła jego wyprawa na Moskwę. W 1648 roku mieszkańcy odparli atak Kozaków Chmielnickiego, a w 1657 wojsk księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego^[8].

Mieszkańcy miasta utrzymywali się głównie z handlu. W ciągu roku odbywało się tu pięć wielkich jarmarków. Przez miasto przebiegał też szlak handlowy na Węgry. W XV wieku wzniesiono w Samborze klasztory bernardynów i dominikanów, w XVII brygidek i jezuitów, a w XVIII misjonarzy.

Jako powiat, Sambor był jednostką administracyjną w okresie I Rzeczypospolitej. Od 1772 roku w zaborze austriackim.

Władze austriackie skasowały w Samborze wszystkie klasztory. Najpierw w 1773 roku jezuitów. Następnie w ramach kasaty józefińskiej w 1782 roku brygidek, zamieniając gmach na sąd i urząd podatkowy; w tym samym roku bernardynów; w 1786 roku misjonarzy; w 1788 r. dominikanów i kościół pw. św. Katarzyny, zamieniając obiekty na koszary i magazyny wojskowe^[9].

W 1847 roku bernardyni przejęli dawny kościół jezuitów, nadając mu wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Z kolei w 1905 roku rozebrano stary kościół bernardynów i klasztor, budując na tym miejscu sąd i więzienie^[10].

W 1872 roku przez Sambor przeprowadzona została linia Kolei Dniestrzańskiej z Chyrowa do Stryja. W 1903 roku Sambor otrzymał połączenie kolejowe ze Lwowem, a w 1905 roku – z Użhorodem. Miasto było siedzibą Inspektoratu Straży Celnej „Sambor”. W 1906 roku odsłonięto w Samborze pomnik Tadeusza Kościuszki, autorstwa rzeźbiarza Tadeusza Błotnickiego^[11].

Od 1919 do 1939 roku polskie miasto powiatowe w II RP. Stacjonowało tu 6 Pułk Strzelców Podhalańskich oraz Komenda Rejonu Uzupełnień Sambor. W 1937 roku sformowano w mieście Batalion ON „Sambor”, wchodzący w skład Podkarpackiej Półbrygady ON. W czasie wojny walczył on pod powództwem majora Mariana Sudy w strukturach 3 Brygady Górskiej^[12].

We wrześniu 1939 roku Sambor zajęły wojska niemieckie, ale wkrótce wycofały się. Ich miejsce zajęła Armia Czerwona, przez co miasto, wraz z resztą ziem kresowych, znalazło się pod okupacją sowiecką. Cele więzienia przy ul. Drohobyckiej wypełniły się aresztowanymi (średnio w więzieniu przebywało ponad tysiąc osób)^[13]. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, funkcjonariusze NKWD przystąpili do masowej likwidacji więźniów. W ciągu kilku dni zamordowano od 500 do 700 osób. Desperacki opór, który więźniowie stawili w ostatniej fazie masakry, oraz zbliżanie się wojsk niemieckich ocaliło życie kilkuset osadzonym^[14][15]. Ujawnienie zbrodni stało się przyczyną pogromu antysemickiego. Po zajęciu miasta przez oddziały niemieckie powołana ad hoc ukraińska milicja zamordowała ok. 50 miejscowych Żydów^[16].

Szybka Grupa (Rýchla skupina) zmechanizowanych wojsk słowackich, która poruszała się za nacierającymi jednostkami niemieckimi, dotarła w okolice Sambora. 2 lipca 1941 roku połączyła się z dowództwem armii słowackiej, które przeniosło się do Sambora. Właśnie w Samborze dowództwo armii decydowało o dalszych działaniach Słowaków w wojnie niemiecko-sowieckiej. Pod okupacją niemiecką wymordowano miejscowych Żydów. Sambor 7 sierpnia 1944 roku został zdobyty przez wojska radzieckie 1 Frontu Ukraińskiego^[17] oraz przez 11 Karpacką Dywizję Piechoty AK w ramach Akcji Burza.

Od 1943 r. w Samborze chroniły się przed atakami OUN-UPA tysiące osób z okolicznych wiosek. Bezpośredniego napadu ma miasto nie było. Jednak w latach 1943–1945 nacjonaliści ukraińscy zamordowali 45 Polaków z Sambora, zazwyczaj w czasie podróży poza miasto^[18].

Do 1945 roku działały w mieście zakonne placówki edukacyjno-opiekuńcze, w tym dom dziecka, internat i przedszkole dla 100 dzieci, prowadzone przez siostry Franciszkanki Rodziny Maryi, które przybyły tu w 1901 roku. Po wojnie franciszkanki musiały opuścić miasto, ale powróciły w 1990 roku, kontynuując swoje dzieło^[19].

W tym czasie w Samborze działało też Schronisko im. Św. Brata Alberta dla chorych i bezdomnych, założone w 1918 r., prowadzone przez siostry albertynki^[20]. Posługę pełniły także siostry szarytki oraz służebniczki dębnickie i starowiejskie. Zgromadzenia te po zmianie granic wyjechały z Sambora i już tu nie powróciły^[21].

W 1989 roku liczyło 40 355 mieszkańców^[22][23].

20 listopada 2011 roku w dzień świąteczny w Samborze odsłonięto pomnik Stepana Bandery. Poświęciło go jedenastu kapłanów z miejscowych cerkwi, stanął na placu Pamięci obok ulicy Stepana Bandery z inicjatywy Samborskiej Rady Miejskiej, Samborskiej Rady Rejonowej, Kongresu Ukraińskich Nacjonalistów (KUN) oraz mera (burmistrza) Sambora Tarasa Kopylaka^[24].

W 2013 roku liczyło 34 899 mieszkańców^[25].

W Samborze działa oddział Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej^[26], Dom Polski oraz Szkoła Języka Polskiego im. Jana Pawła II.

W dniu 25 października 2015 roku odbyły się wybory na nowego burmistrza. Został nim Jurij Hamar^[27].

• Ratusz
• Uniwersytet
• Kolegium Misjonarzy
• Zamek w Samborze^[28]

W mieście rozwinął się przemysł elektroniczny, precyzyjny, szklarski oraz cukrowniczy^[29].

W czasach II RP w Samborze istniał klub piłkarski Korona Sambor.

Honorowi obywatele

Józef Kasparek (lata życia 1797–1877, poborca głównej kasy)^[30], Wojciech Sudacki (lata życia 1798–1883)^[31], Karol Kasprzycki (lata życia 1814–1883, powstaniec listopadowy, sekretarz magistratu)^[30]; do 1894 roku honorowymi obywatelami zostali: Ignacy Budzynowski, Jan Kanty Falkowski, Wilhelm Kreutz, ks. Jan Dornwald (lata życia 1818–1909, dziekan przemyski i samborski, proboszcz od 1887 do 1909, szambelan papieski), Ferdynand Pawlikowski^[32], Ludwik Słotwiński, Marceli Tustanowski, Leon Witz^[33].

• Kazimierz Kocyłowski – polski żołnierz AK i NSZ
• Eugeniusz Kucharski – polski historyk, teoretyk literatury, profesor, absolwent gimnazjum w Samborze
• Łeś Kurbas – ukraiński organizator teatru i reżyser
• Tadeusz Łobos – polski inżynier, profesor nauk technicznych, pracownik Politechniki Wrocławskiej
• Czesław Nanke – polski historyk, profesor, absolwent, a następnie nauczyciel gimnazjum w Samborze
• Stefan Nieświatowski – polski inżynier mechanik, harcerz, pracownik przemysłu chemicznego
• Kazimierz Rolewicz (1898–1986) – polski dowódca wojskowy, podpułkownik piechoty Wojska Polskiego i AK

Na polskiej liście Sprawiedliwych

• Władysław Bońkowski - od czerwca 1943 do sierpnia 1944 ukrywał 16 Żydów na strychu restauracji kolejowej na dworcu w Samborze, której był kierownikiem. Pomagało mu w tym trzech pracowników lokalu. Uhonorowany tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata w 1967 roku^[34]
• Maria Biegus (po mężu Fiternik) - ukrywała troje Żydów, w tym Wiktora Fiternika i Aleksandra Bergera; uhonorowana w 1984 roku^[35]
• Maria Hradowicz - ukrywała rodzinę Mannerów; uhonorowana w 2016 roku^[36]
• s. Celina Aniela Kędzierska - przełożona klasztoru franciszkanek i kierowniczka sierocińca, w którym zakonnice ukrywały 13 żydowskich dzieci i niemowląt; w 2015 roku pośmiertnie uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata^[37]
• Rozalia Kostuś, Genowefa Marchuk z d. Kostuś i Mieczysław Kostuś - pomagali rodzinie Grossów oraz Józefowi Singerowi i Itche Siegmanowi; uhonorowani przez Jad Waszem w 2001 roku^[38]
• rodzina Langerów (matka z trzema córkami: Bożeną, Stanisławą i Ludmiłą) - ukrywały 10 Żydów. Gdy Niemcy odkryli kryjówkę, Bożena wzięła odpowiedzialność za ukrywanie Żydów na siebie i została zamordowana. Uhonorowane w 1989 roku^[39]
• Jan Oczyński i jego syn Mieczysław - ukrywali czworo Żydów z rodziny Getlingerów; uhonorowani w 1983 roku^[40]
• Alojzy Plewa - pomagał rodzinom Gripelów i Dziulów; uhonorowani w 1978 roku^[41]
• Paulina Steindl - ukrywała Helenę Goldberg i jej syna Mariana; uhonorowana w 1999 roku^[42]
• Stanisław i Jadwiga Szulcowie - ukrywali rodzinę Lametów; uhonorowani pośmiertnie w 2007 roku^[43]
• rodzeństwo Daria Tomaszek i Nadia Kaczmarek (secundo voto Frey) - uhonorowane w 2020 roku^[44]
• Józef Wójcik - udzielał schronienia rodzinie Saudauerów, w tym Arturowi. Uhonorowany w 1990 roku^[45]
• Filomena Zabawska i jej syn Marian Zabawski - udzielali pomocy Fridzie i Fajdze Krauss; uhonorowani w 1983 roku^[46].

Na ukraińskiej liście Sprawiedliwych

• Joanna Kaczmar (po mężu Klimowski) - ukrywała rodzeństwo Zeilerów; uhonorowana w 1980 roku^[47]
• Marija i Iwan Małankewyczowie - udzielali schronienia rodzinie Saudauerów; uhonorowani w 1990 roku^[48][49][50]

• Władysław Abraham – polski prawnik i uczony, ojciec generała Romana Abrahama
• Włodzimierz Antoniewicz – polski archeolog pochodzenia ormiańskiego, rektor UW
• Wiktor Biegański – polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, reżyser, scenarzysta i producent filmowy
• Feliks Błaszkiewicz – polski dowódca wojskowy, porucznik pilot Wojska Polskiego II RP
• Władysław Byrka – polski prawnik, ekonom., działacz pol. i gosp. II RP; prezes BP, poseł I-IV kadencji
• Jan Cajmer – muzyk i dyrygent, twórca Orkiestry Tanecznej Polskiego Radia
• Zbigniew Ciekliński – polski historyk sztuki, konserwator zabytków, krajoznawca
• Kazimierz Roman Dębicki – polski dyplomata
• Tadeusz Dobrzański – polski dyrygent i kompozytor
• Ludwik Dziedzicki – pedagog, współpracownik Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich^[51]
• Stanisław Dżułyński – polski geolog, sedymentolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, twórca sedymentologii eksperymentalnej
• Edward Fierich – polski prawnik, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Józef Frazik – polski architekt, historyk sztuki
• Józef Gigiel-Melechowicz – pułkownik Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.
• Artur Gruszecki – polski dziennikarz, powieściopisarz, krytyk literacki, ziemianin
• Maurycy Kabat – polski prawnik, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego
• Stefan Kaczmarz – polski matematyk, autor metody rozwiązywania układów równań liniowych Kaczmarza
• Andrij Kuźmenko (1968–2015) – ukraiński piosenkarz, lider pop-rockowego zespołu Skryabin
• Edmund Łopuski (1918–1945) – polski żołnierz AK i LWP
• Juliusz Makarewicz – polski prawnik, wieloletni prof. prawa karnego UL, w latach 1925–1935 senator II RP
• Andrzej Paluch – polski nauczyciel, bibliotekarz, muzyk, działacz społeczny
• Maciej Prus (ur. 1937) – polski reżyser i aktor teatralny
• Artur Sandauer – polski krytyk literacki, eseista, tłumacz i profesor Uniwersytetu Warszawskiego
• Zdzisław Skowroński – polski pisarz, scenarzysta filmowy
• Józef Skowyra (ur. 1941) – polski polityk, poseł na Sejm IV kadencji
• Kasper Twardowski (Kasper z Sambora) – polski poeta
• Alfred Wallner (1893–1948) – podpułkownik łączności Wojska Polskiego
• Seweryn Widt – polski inżynier geodeta, rektor i profesor zwyczajny Politechniki Lwowskiej
• Romuald Wowkonowicz – polski inż., dyr. gazowni miejskiej w Tarnowie i dyr. tech. PFZA w Mościcach
• Dominik Zbrożek – polski inż., poseł na Sejm, rektor i prof. PL, współtwórca obserwatorium astronom. we Lwowie

•   Jasło
•   Brzozów
•   Kostrzyn nad Odrą
•   Oświęcim
•   Ustrzyki Dolne
•   Snina
•   Sosnowiec^[52]

• Parafia Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Samborze
• 6 Pułk Strzelców Podhalańskich
• Adam Korczyński – polski fraszkopisarz XVII/XVIII w. Wspomina o Samborze we fraszce pochodzącej z jego dzieła „Złocista przyjaźnią zdrada”
• Stary Sambor – pobliskie miasto na Ukrainie

• Julian Ursyn Niemcewicz „Juljana Ursyna Niemcewicza, podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte”, wydawcy A. Franck; B.M. Wolff, Paryż, Petersburg, 1858; strony 431–432
• Budzynowski M., Kronika miasta Sambora, Sambor, 1891. polona.pl
• Kuczera A. Samborszyzna. Sambor, 1935.– T. 1–2.

• Sambor, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 227 .
• Zabytki Samboru (ukr.)
• Zdjęcia z Sambora
• Zamek w Samborze
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona