Karkonosze

Karkonosze położone są w Sudetach Zachodnich, stanowiąc ich centralną część. Od północy graniczą z Kotliną Jeleniogórską, od północnego wschodu poprzez Przeł. Kowarską z Rudawami Janowickimi, od wschodu ze wzgórzami Bramy Lubawskiej (Kotliną Kamiennogórską), od południowego wschodu poprzez Przełęcz Lubawską z Górami Kruczymi, od południa z Podgórzem Karkonoskim i od zachodu poprzez Przeł. Szklarską z Górami Izerskimi^[3].

Zachodnia granica Karkonoszy z Górami Izerskimi przebiega od wsi Horní Sytová (na północny zachód od Jilemnic) wzdłuż rzeki Izery, jej lewego dopływu Mumlawy i Mielnicy do Przełęczy Szklarskiej, a dalej wzdłuż górnego biegu Kamiennej do jej skrętu na wschód.

Granica północna biegnie wzdłuż Kamiennej przez Szklarską Porębę do Piechowic, oddzielając je od Gór Izerskich. Dalej na wschód biegnie ona u podnóża Pogórza Karkonoskiego przez Sobieszów, Podgórzyn, Sosnówkę, Głębock, Miłków, Ścięgny, Krzaczynę do Kowar, cały czas oddzielając je od Kotliny Jeleniogórskiej.

Granica wschodnia biegnie ku SE przez Kowary wzdłuż potoku Jedlicy do Podgórza, gdzie skręca ku wschodowi, osiąga Przełęcz Kowarską i schodzi do górnej części Ogorzelca. Na tym odcinku Karkonosze graniczą z Rudawami Janowickimi. Z Ogorzelca granica skręca na południowy zachód, w górę wzdłuż górnego biegu potoku Świdnik do Rozdroża Kowarskiego. Od Rozdroża Kowarskiego biegnie w dół, najpierw na południe, a później na południowy wschód, wzdłuż potoku Złotna przez Klatkę do Jarkowic. Z Jarkowic biegnie na południe przez Opawę i Niedamirów do miejsca gdzie rzeka Bóbr przekracza granicę państwową. Po stronie czeskiej wschodnia granica biegnie od granicy państwowej przez północne przedmieścia Žacléřa, Lampertice, Bernartice, Křenov do przedmieścia Trutnova – Poříčí. Na wschód od Karkonoszy leżą Wzgórza Bramy Lubawskiej, będące częścią Kotliny Kamiennogórskiej oraz Žacléřská vrchovina.

Granica południowa biegnie od Poříčí przez Trutnov, Mladé Buky, Lánov, Vrchlabí, wsie Víchová nad Jizerou, Horní Sytová, oddzielając je od Podgórza Karkonoskiego.

 

Panorama Karkonoszy z Szybowcowej Góry w Górach Kaczawskich

 

Panorama Karkonoszy z Gór Kaczawskich

 

 

 

 

W rzeźbie Karkonoszy wyróżnia się dwa grzbiety o przebiegu wschód-zachód oraz grzbiety południowe, tzw. „Rozsochy” o przebiegu południkowym. W północnej części leży Pogórze Karkonoskie oddzielone od Grzbietu Śląskiego Karkonoskim Padołem Śródgórskim.

Główny Grzbiet Karkonoszy rozciąga się od Przełęczy Szklarskiej do Przełęczy Okraj; dzieli się na Grzbiet Śląski, Grzbiet Czarny i Grzbiet Kowarski. Biegnie nim granica polsko-czeska.^{[potrzebny przypis][4]}

Na południe od niego rozciąga się równoległy, nieco krótszy Czeski Grzbiet, przecięty w połowie długości przełomową doliną Łaby.

Poprzecznie do Głównego i Czeskiego Grzbietu biegną grzbiety południowe, zwane po czesku Krkonošské rozsochy.

Są to, od zachodu: Vilémovská hornatina, Vlčí hřbet, Žalský hřbet i Černohorská hornatina, odchodzące na południe od Czeskiego Grzbietu.

Od Śnieżki (Czarny Grzbiet) odchodzi grzbiet zwany Růžohorská hornatina, oddzielony od Czeskiego Grzbietu i Černohorske hornatiny doliną Úpy.

Od Kowarskiego Grzbietu w kierunku południowym odchodzi Lasocki Grzbiet, którym również biegnie granica polsko-czeska oraz leżące na jego przedłużeniu ku południowi Rýchory.

Wszystkie grzbiety o południkowym przebiegu, poza granicznym Lasockim, leżą całkowicie w Czechach.

Na północ od Śląskiego Grzbietu znajduje się Karkonoski Padół Śródgórski – głębokie obniżenie oddzielające go od Pogórza Karkonoskiego.

Pogórze Karkonoskie leży pomiędzy Karkonoskim Padołem Śródgórskim na południu i Kotliną Jeleniogórską na północy. Składa się z wielu masywów poprzecinanych przełomowymi dolinami potoków.

Charakterystycznym elementem karkonoskiego krajobrazu są malownicze formy skalne, zwane tu skałkami. Łącznie można wyróżnić co najmniej 150 grup skalnych i pojedynczych skałek, różnej wielkości, kształtu i wysokości sięgającej do 25 m (np. Pielgrzymy). Z racji fantastycznych kształtów i związanych z nimi legend, skałki przybrały osobliwe nazwy: Ptasie Gniazda, Skalna Brama, Owcze Skały, Końskie Łby, Twarożnik, Kukułcze Skały, Borówczane Skały, Paciorki, Bażynowe Skały, Słonecznik, Kotki, Szwedzkie Skały i in.

Ochłodzenie w plejstocenie z jednoczesnym obniżeniem granicy wiecznego śniegu do wysokości 1000–1200 m n.p.m. spowodowały powstanie w Karkonoszach lokalnego zlodowacenia górskiego. W jego następstwie na północnym stoku Karkonoszy powstało 6 kotłów lodowcowych. Poczynając od zachodu są to: 2 bliźniacze Śnieżne Kotły (Mały i Wielki), Czarny Kocioł Jagniątkowski, Kocioł Wielkiego Stawu, Kocioł Małego Stawu i Kocioł Łomniczki. Po południowej stronie występują: Labský důl, Kotelní jámy, Úpská Jáma, Studniční jámy, Modrý důl i Zelený důl.

Ponadto, na północnym stoku Karkonoszy, występują nisze niwalne (ich rozwój w plejstocenie determinowały płaty firnu i śniegu). Największymi, co do rozmiarów, są nisze pod Szrenicki Kocioł, Łabski Kocioł, kocioł pod Śmielcem, kocioł pod Tępym Szczytem, Kocioł Smogorni i nisza Biały Jar.

 

Karkonosze widziane z odległości ok. 50 km z Pogórza Izerskiego

W Karkonoszach znajduje się blisko 100 szczytów o wysokości przekraczającej 1000 m n.p.m.

Szczyty Karkonoszy o wysokości ponad 1000 m n.p.m.

Lp. Szczyt Wysokość m n.p.m. Kraj 1 Śnieżka (cz. Sněžka, niem. Schneekoppe) 1603     2 Luční hora (pol. Łączna Góra) 1555   3 Studniční hora (pol. Studzienna Góra) 1554 4 Wielki Szyszak (cz. Vysoké kolo) 1509     5 Smogornia (cz. Stříbrný hřbet, niem. Mittagsberg) 1490   6 Vysoká pláň 1490   7 Łabski Szczyt (cz. Violík lub Labský štít) 1472     8 Mały Szyszak (cz. Malý Šišák) 1440 9 Kotel (pol. Kocioł) 1435   10 Stříbrné návrší 1433     11 Śmielec (cz. Velky Šišak, niem. Grosse Sturmhaube) 1424   12 Zadní planina 1423   13 Harrachovy kameny 1421 14 Krakonoš 1421 15 Czeskie Kamienie (cz. Mužské kameny) 1417     16 Śląskie Kamienie (cz. Dívčí kameny) 1413 17 Vrbatovo návrší 1412   18 Czarna Kopa (cz. Svorová hora) 1411     19 Zlaté návrší 1411   20 Růžová hora 1396 21 Kopa nad Moreną 1390   22 Kozí hřbety – V 1387   23 Tępy Szczyt (niem. Kleines Rad) 1387   24 Sokolnik (cz. Sokolník, niem. Tefelsteinpaltte) 1384     25 Kopa (niem. Kleine Koppe) 1377   26 Liščí hora (pol. Lisia Góra) 1363   27 Szrenica (niem. Reifträger) 1361   28 Lysá hora 1344   29 Stoh 1324 30 Železný vrch 1321 31 Kozí hřbety 1318 32 Světlý vrch 1314 33 Ptačí kámen 1310 34 Černá hora (pol. Czarna Góra) 1299 35 Kamiennik (cz. Luboch, niem. Lubochberg) 1296     36 Skalny Stół (cz. Tabule, niem. Tafelstein) 1282 37 Czoło (niem. Kammsteig) 1269 38 Světlá 1244   39 Zrcadla 1243 40 Kamenec 1238 41 Zielarz 1236   42 Medvědín (pol. Medwiedin) 1235   43 Mumlawski Wierch (cz. Mumlavská hora, niem. Mummelberg) 1217     44 Ptasi Kamień (cz. Čihadlo, niem. Im Löchel) 1214 45 Plešivec 1210   46 Plešivec – V 1199 47 Přední planina 1198 48 Zadní Plech 1210

Lp. Szczyt Wysokość m n.p.m. Kraj 49 Łysocina (cz. Lysečinská hora, niem. Kolbenberg) 1188     50 Signál 1175   51 Jelení hora 1171 52 Krukowa 1170   53 Slatinná stráň 1153   54 Vlčí hřeben – S 1140 55 Lesní hora 1129 56 Vlčí hřeben 1124 57 Vlčí hřeben – J 1119 58 Jakšín 1115 59 Sucha Góra (niem. Dürrerberg) 1113   60 Pěnkavčí vrch 1105   61 Ostroga 1089   62 Garb 1087 63 Dlouhý hřeben 1085   64 Mechovinec 1081 65 Kraví hora 1071 66 Przedział (niem. Scheitberg) 1068   67 Suszyca (niem. Dürre Hübel) 1061 68 Mrtvý vrch 1059   69 Borowa Góra 1056   70 Hornomísečská skála 1047   71 Ptasiak (niem. Vogelsberg) 1046   72 Černá skála 1042   73 Wołowa Góra (niem. Ochsenberg) 1040   74 Vlašský vrch 1038   75 Dvorský les 1036 76 Harrachova skála 1036 77 Šeřín 1036 78 Zadní Žalý 1036 79 Preislerův kopec 1035 80 Kozlí hřbet 1034 81 Bílý vrch 1033 82 Hromovka 1031 83 Dlouhý hřeben – S 1030 84 Jelení vrch 1024 85 Čertova hora (pol. Czarcia góra) 1021 86 Přední Žalý 1019 87 Pevnost 1012 88 Kutná – J 1009 89 Mravenečník 1005 90 Dzwonkówka 1004   91 Turek 1003 92 Janova skála 1002   93 Javor 1002 94 Kutná 1002 95 Struhadlo 1002 96 Špičák 1001 97 Janova skála – SZ 1000

 

 

Karkonosze należą do jednostki geologicznej zwanej blokiem karkonosko-izerskim. W skład bloku karkonosko-izerskiego wchodzą również Góry i Pogórze Izerskie, Kotlina Jeleniogórska oraz Rudawy Janowickie. Same Karkonosze zbudowane są ze skał masywu karkonoskiego i wschodniej osłony granitu karkonoskiego.

Pierwszy raz słowa granit, w odniesieniu do Karkonoszy, użył w 1777 Peter Simon Pallas – zoolog i botanik niemiecki. Pierwszą mapę geologiczną plutonu karkonoskiego sporządził w 1813 K.von Raumer. Duże zasługi dla tektoniki masywów granitowych położył Hans Cloos – niemiecki geolog, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego.

Zachodnia część głównego grzbietu gór i północne pogórze jest zbudowane z granitu warycyjskiego. Łączna powierzchnia masywu wynosi ok. 650 km², z czego na terytorium Polski znajduje się niecała 1/3 – ok. 185 km². W Polsce jest on nazywany granitem karkonoskim, a w Czechach karkonosko-izerskim. Z granitu karkonoskiego zbudowane jest w całości Pogórze Karkonoskie, Karkonoski Padół Śródgórski i Śląski Grzbiet oraz północno-zachodnie fragmenty Czarnego Grzbietu, północne Kowarskiego Grzbietu i północna część Czeskiego Grzbietu. Po stronie czeskiej z granitu zbudowane są północno-zachodnie części Karkonoszy i prawie całe Góry Izerskie.

 

Wschodnia osłona granitu karkonoskiego zbudowana jest ze skał metamorficznych proterozoicznych: gnejsów, granitów rumburskich, łupków łyszczykowych i amfibolitów oraz staropaleozoicznych – ordowickich i sylurskich: gnejsów, amfibolitów, fyllitów, zieleńców, marmurów i in. Tworzy ona południową i wschodnią część Karkonoszy – południowe fragmenty Czeskiego Grzbietu, Krkonošské rozsochy, prawie cały Czarny Grzbiet ze Śnieżką, Kowarski Grzbiet i Lasocki Grzbiet.

Południowo-wschodnie fragmenty Karkonoszy (Lasockiego Grzbietu oraz Rýchor) zbudowane są z osadowych serii skalnych należących do niecki śródsudeckiej: zlepieńców, piaskowców, mułowców i łupków ilastych.

Również niewielkie fragmenty na południowych krańcach Karkonoszy, graniczące z Podgórzem Karkonoskim zbudowane są ze skał osadowych – piaskowców i zlepieńców oraz skał wulkanicznych – porfirów, melafirów i ich tufów, pochodzących z górnego karbonu i dolnego permu.

W trzeciorzędzie, prawdopodobnie w późnym oligocenie (ok. 26 mln lat temu) powstały żyły bazaltowe, przede wszystkim w Śnieżnych Kotłach^[5], a także w kilku innych miejscach, gdzie znaleziono bloczki bazaltu.

Najstarszymi utworami czwartorzędowymi mogą być preglacjalne żwiry, występujące na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej i być może w dolinach potoków na Pogórzu Karkonoskim, gdzie są przykryte młodszymi osadami.

Osadami plejstoceńskimi są gliny z głazami i głazy moren czołowych, bocznych i moreny dennej, piaski i żwiry rzeczne i wodnolodowcowe, rumosze skalne i gołoborza.

W czwartorzędzie, częściowo w plejstocenie, a częściowo w holocenie powstały zwietrzeliny ziarniste („kasza granitowa”) oraz gliny zboczowe z rumoszem skalnym.

W holocenie powstały głazy i bloki piargów, żwiry, piaski i mułki rzeczne, mady, torfy i namuły torfiaste.

Skały proterozoiczne i staropaleozoiczne, pierwotnie pochodzenia osadowego, wulkanicznego i magmowego, zostały razem przefałdowane i zmetamorfizowane w czasie orogenezy waryscyjskiej.

Pod koniec waryscyjskich ruchów górotwórczych, w górnym karbonie nastąpiła intruzja granitu karkonoskiego. Spowodowała ona m.in. przeobrażenie najbliżej leżących łupków w hornfelsy.

Potem nastąpił okres denudacji i erozji, trwający przez perm, całą erę mezozoiczną oraz część trzeciorzędu, który doprowadził do zniszczenia skał okrywy i odsłonięcia głębinowych granitów.

Zasadniczy masyw został ponownie wydźwignięty w czasie orogenezy alpejskiej (trzeciorzęd), ale jego poszczególne części zostały podniesione nierównomiernie, podzielone uskokami i spękaniami, częściowo wypełnionymi przez skały wylewne. Ruch ten objął Karkonosze, Góry Izerskie i Rudawy Janowickie i Góry Kaczawskie, ale Kotlina Jeleniogórska nie została podniesiona.

Po spowolnieniu alpejskich ruchów górotwórczych nastąpił okres silnej erozji, najpierw w warunkach ciepłego i wilgotnego klimatu, później klimatu peryglacjalnego.

Wyraźne przemodelowanie nastąpiło w czasie zlodowaceń i po stopieniu lądolodu i lodowców górskich. Powstały wtedy najbardziej atrakcyjne elementy rzeźby Karkonoszy, nadające niektórym ich fragmentom znamiona wysokich gór typu alpejskiego. Najbardziej charakterystycznymi śladami tego okresu są kotły polodowcowe o skalistych ścianach, u których podnóży leżą stożki usypowe i napływowe, niżej zaś osady moreny denne, czołowe i boczne, stawy i jeziora cyrkowe, średnie i wysokie torfowiska. W miejscach, gdzie dostawa śniegu była niewystarczająca, powstały nisze niwalne.

Wietrzenie w wysokogórskim, niemal polarnym, klimacie doprowadziło do powstania znamiennych wieńców gruzowych, kopców darniowych (thufurów), gruntów strukturalnych, gołoborzy, rynien gruzowych, a przede wszystkim niezliczonych skałek, którymi Karkonosze są wręcz usiane i które stanowią o ich turystycznej atrakcyjności. Następowało ono w warunkach klimatu peryglacjalnego, głównie w plejstocenie, a częściowo i obecnie (w holocenie). Na ich powierzchniach można znaleźć dobrze wykształcone kociołki wietrzeniowe, a w łożyskach rzek i potoków – marmity, czyli garnki polodowcowe, będące lejowatymi zagłębieniami w skałach koryta o średnicach oraz głębokościach dochodzących nawet do kilku metrów. Wytworzone zostały głównie w okresie polodowcowym przez wirujące w wodzie kamienie, żłobiące studzienki.

Na terenie Karkonoszy zróżnicowanie gleb jest wypadkową oddziaływania skał macierzystych, roślin, zwierząt, klimatu, wód powierzchniowych, ukształtowania terenu i działalności gospodarczej człowieka. Występuje tu duże zróżnicowanie gleb, lecz dominującym elementem są gleby charakterystyczne dla lasów i użytków leśnych – zajmują one ponad ½ powierzchni. Można wyróżnić kilka jednostek taksonomicznych gleb: tereny bezglebowe (gołoborza), gleby inicjalne skaliste (litosole), gleby inicjalne luźne (regosole) i słabo wykształcone (rankery), gleby brunatne kwaśne, gleby płowe właściwe, gleby bielicowe, gleby gruntowo-glejowe, gleby torfowe i kompleksy gleb gruntowo-glejowo-torfowych.

 

 

Głównym Grzbietem i Lasockim Grzbietem przebiega dział wód między Morzem Bałtyckim a Morzem Północnym. Polska strona prawie w całości leży w dorzeczu Odry. Odwadniana jest przez Bóbr i jego dopływy: Złotną, Kamienną z Kamieńczykiem, Szklarką, Wrzosówką i innymi oraz Łomnicę z Jedlicą, Łomniczką i innymi. Czeska część, poza okolicami Žacléřa, należy do dorzecza Łaby (czes. Labe). W czeskich Karkonoszach znajdują się jej źródła. Największe dopływy Łaby, to: Mała Łaba, Úpa, Izera i Mumlava.

Na wielu potokach występują wodospady, z których najbardziej znane, to: Wodospad Kamieńczyka, Wodospad Szklarki, Wodospad Podgórnej, Kaskada Myi, Wodospad Wrzosówki, Wodospady Łomniczki, Wodospad Piszczaka, a po stronie czeskiej Mumlavský vodopád, Wodospad Łaby, Wodospad Panczawy.

 

Po polskiej stronie znajdują się jeziora polodowcowe Wielki Staw i Mały Staw oraz niewielkie Śnieżne Stawki^[6]. Po stronie czeskiej znajduje się tylko jedno, niewielkie, jezioro polodowcowe – Mechové jezírko^[7].

 

Torfowiska są dość liczne w Karkonoszach, tylko w polskiej części zajmują 85 ha. Większość z nich koncentruje się w strefie regla górnego i w dolnej części piętra kosodrzewiny. Są to minerotroficzne (główny typ zasilania – wody gruntowe) torfowiska stokowe o łącznej powierzchni 65 ha (dane dla polskiej części gór). Ponieważ wody gruntowe dostarczają pokaźną ilość substancji odżywczych, to zespół florystyczny jest w tych zbiornikach bogaty. Największą ilość tego typu torfowisk notuje się po polskiej stronie Karkonoszy w rejonie Mumlawskiego Wierchu, Słonecznika, Pielgrzymów i Schroniska „Odrodzenie”.

Drugą grupą torfowisk, obejmującą łącznie 20 ha po polskiej stronie gór, są torfowiska wysokie strefy subalpejskiej. Są to dość ubogie florystycznie zbiorniki ombro-minetroficzne i ombrotroficzne, a więc zasilane przede wszystkim przez opady. Występują tu m.in. rośliny reliktowe związane ze zlodowaceniami oraz turzyca patagońska, nieznana w Polsce poza tym obszarem. Największym zbiornikiem z tej grupy jest torfowisko na Równi pod Śnieżką^[8].

Po stronie czeskiej najbardziej znane są torfowiska na północnych zboczach Černe hory, na Bíle louce oraz Łabskiej Łące.

Chociaż szata roślinna Karkonoszy została znacznie przekształcona przez działalność człowieka, należy do najbogatszych i najcenniejszych w całych Sudetach. Góry te, mimo niewielkiej wysokości, posiadają wyraźnie ukształtowane i zróżnicowane piętra roślinne. Ze względu na ostry klimat, położone są one nawet o kilkaset metrów niżej niż w innych górach wysokich (choćby Tatrach). Przeważnie im wyższe piętro, tym lepiej zachowana jest pierwotna przyroda, ale w Karkonoszach szczytowe i grzbietowe partie są łatwo dostępne i zostały już znacznie przekształcone przez człowieka.

Piętro podgórskie (do ok. 500 m n.p.m.) zostało praktycznie w całości zamienione w łąki i pola uprawne, występują tylko nieliczne zagajniki mieszane. Niewielkie partie pierwotnego typu lasów występują w okolicy Wodospadu Szklarki (bór świeży) i na Chojniku (grądy)^[8].

Piętro regla dolnego (do ok. 1000 m n.p.m.) dawniej stanowiły lasy mieszane, z przewagą buka, zaś obecnie zostały w większości zastąpione borami świerkowymi. Pierwotne fragmenty regla dolnego zachowały się w rejonie enklaw parku narodowego – w górnych partiach Chojnika i w okolicach Wodospadu Szklarki. Bardzo zróżnicowana jest roślinność łąk regla dolnego^[8].

Piętro regla górnego (do ok. 1250 m n.p.m.) stanowiły zwarte lasy świerkowe, później częściowo zastąpione świerkami sadzonymi przez człowieka, często z odmian nizinnych, a więc niedostosowanych do tutejszych warunków. Między innymi to stało się przyczyną łatwego ich zniszczenia w końcu lat 70. Tutejsze lasy, od lat narażone na kwaśne deszcze spowodowane przemysłową emisją zanieczyszczeń z licznych niemieckich, czeskich i polskich elektrowni opalanych węglem brunatnym, padły łatwą ofiarą masowo występującej wskaźnicy modrzewianeczki. Larwy tego owada zjadają młode igliwie, w wyniku czego usychają całe wyrośnięte drzewa.

Na górnej granicy regla świerki przyjmują postać karłowatą, kształtowaną przez wiejące tu wiatry. Towarzyszą im gatunki typowo górskie, na przykład brzoza karpacka, wierzba śląska, czy jarzębina.

Jeszcze wyżej (do ok. 1450 m n.p.m.) sięga piętro kosodrzewiny (piętro subalpejskie), w którym przeważają połacie tego gatunku sosny górskiej oraz ziołorośla i traworośla. Znaczne partie tej strefy pokrywają murawy bliźniczkowe, np. w rejonie Srebrnego Upłazu^[8]. Interesujące są też torfowiska wysokie z niewielkimi stawkami-oczkami.

Wreszcie w najwyższym piętrze alpejskim dominują gatunki zielne (m.in., sit skucina, mietlica skalna, kostrzewa niska) i porosty naskalne (np. wzorzec geograficzny) i naziemne (np. chrobotek i płucnica)^[8]. Właśnie roślinność zielna i krzewiasta jest tu gatunkowo najbogatsza i wśród niej występuje najwięcej typowo górskich, chronionych, a czasem nawet endemicznych taksonów.

Do roślin objętych ochroną gatunkową należą: arnika górska, sasanka alpejska, lilia złotogłów, kruszczyk szerokolistny, pierwiosnek maleńki, zawilec narcyzowy, wawrzynek wilczełyko, dzwonek karkonoski, gnidosz sudecki, skalnica darniowa bazaltowa, przytulia sudecka i.in.

 

Fauna Karkonoszy obejmuje ponad 15 tysięcy gatunków bezkręgowców i 320 gatunków kręgowców, wśród tych ostatnich najwięcej jest ptaków (około 200 gatunków, w tym 150 gniazdujących) i ssaków (blisko 60 gatunków, w tym 19 nietoperzy), płazy i gady mają po 6 gatunków, a ryby zaledwie dwa gatunki (pstrąg potokowy i głowacz białopłetwy)^[9].

Stosunkowo uboga jest fauna ślimaków, zwłaszcza po polskiej stronie. Przyczyną są monotonne warunki ekologiczne masywu. Dominują tu gatunki pospolite w okolicznych pasmach, jak również na Niżu. Jedynym reliktem glacjalnym była poczwarówka północna (Vertigo arctica), która prawdopodobnie wymarła. Południowa część Karkonoszy jest bogatsza w malakofaunę ze względu na większą różnorodność skał podłoża – występują tam skały m.in. wapienne oraz skały metamorficzne o różnym składzie, większe nasłonecznienie południowych stoków i być może z powodu większej dostępności tego obszaru po ustąpieniu lodowców i ociepleniu klimatu w holocenie^[10].

Świat zwierzęcy Karkonoszy jest skromniejszy niż w przeszłości historycznej, a wynika to z faktu, iż od dawna Karkonosze były penetrowane przez ludzi. Po dużych drapieżnikach w wielu wypadkach pozostały już tylko nazwy, takie jak Niedźwiadki, Wilcza Poręba, Gawry. Do gatunków zanikłych na tym terenie należą m.in. żbik (zanikł w 1896), czy też niedźwiedź brunatny (ostatni okaz zginął w 1804 po północnej (obecnie polskiej) stronie głównego grzbietu, natomiast w czeskiej części nie notowany od 1726). Pojedyncze osobniki niektórych z tych gatunków sporadycznie zachodzą lub przechodzą przez okolice Karkonoszy, ale nie osiedlają się tu na trwałe (niedźwiedzia stwierdzono w latach 90. XX w.)^[9]

W ostatnim czasie w Karkonoszach pojawiły się ponownie rysie (wyginęły na przełomie XVIII i XIX wieków, a ich powrót rozpoczął się w 2006 roku) oraz wilki (wytępione w czeskich Karkonoszach w 1842^[11], a po północnej stronie gór znacznie wcześniej, bo już w 1761)^[a][9]. W 2017 pojawił się orzeł przedni^[12] (ostatnie gniazdowanie 1864; jeszcze w latach 30. XIX wieku gnieździł się w rejonie Śnieżnych Kotłów).

Żyje tu natomiast sporo zwierzyny płowej, niżej dzików i drobniejszych ssaków.

Oprócz gatunków, które zanikły na terenie Karkonoszy, pojawiają się i nowe dla tego obszaru zwierzęta. Część z nich migruje naturalnie, np. osiedlił się tu bielik, piżmak i wydra, a także przybyły z Azji jenot^[9], ale większość była introdukowana przez człowieka. Z tych sztucznie sprowadzonych zwierząt szczególnie znane są muflony, zwane także owcami górskimi, sprowadzone z Korsyki i Sardynii i wypuszczone w 1899, w następnych latach, aż do 1920, populację wzbogacano nowymi zwierzętami; dziś żyje tu ponad 20 sztuk (dane z 2008)^[9].

Niepowodzeniem zakończyły się inne próby introdukcji: świstaka tatrzańskiego (1885), kozicy alpejskiej (1887), pstrąga tęczowego oraz źródlanego (obie na początku XX w.)^[9] i reintrodukcji małża perłoródki rzecznej (1965 w Śnieżnym Potoku)^[13]. Od 2007 roku, a szczególnie od II dekady XXI wieku prowadzi działania mające na celu reintrodukcję motyla niepylaka apollo, który zanikł w XIX wieku^[9].

Najlepiej obecnie przyrodniczo zachowanymi rejonami Karkonoszy są rezerwaty ścisłe oraz podnóża Lasockiego Grzbietu (doliny Złotnej i Srebrnika). W faunie Karkonoszy występują gatunki chronione i endemiczne, których największa liczba przypada na bezkręgowce.

Od 2002 roku BirdLife International uznaje Karkonosze za ostoję ptaków IBA oznaczoną od Czech jako CZ001. W Karkonoszach występują dwa gatunki ptaków o ograniczonym w Czechach zasięgu – siwerniak (Anthus spinoletta) oraz płochacz halny (Prunella collaris). Podczas badań w latach 1991–1994 wykazano gniazdowanie w Karkonoszach 153 gatunków ptaków. BirdLife International wymienia 14 gatunków, które zaważyły na uznaniu Karkonoszy za IBA („trigger species”). Wszystkie to gatunki najmniejszej troski. Są to: cietrzew zwyczajny (Lyrurus tetrix), bocian czarny (Ciconia nigra), pustułka zwyczajna (Falco tinnunculus), trzmielojad (Pernis apivorus), derkacz (Crex crex), gołąb siniak (Columba oenas), puchacz zwyczajny (Bubo bubo), włochatka zwyczajna (Aegolius funereus), dzięcioł czarny (Dryocopus martius), gąsiorek (Lanius collurio), drozd obrożny (Turdus torquatus), podróżniczek (Luscinia svecica), pleszka zwyczajna (Phoenicurus phoenicurus) i muchołówka mała (Ficedula parva)^[14].

Chociaż Karkonosze nie należą do gór wysokich, klimat w nich panujący odpowiada właśnie europejskim górom wysokim – jest znacznie ostrzejszy, niż wynikałoby to z ich wysokości. Średnia roczna temperatura za lata 1991–2000 dla Śnieżki wynosi +1,0 °C, zaś dla stacji meteorologicznej w dolnym Karpaczu (wysokość 575 m n.p.m.) wynosi +7,4 °C^[15]. Natomiast za okres 1881–1930 średnia roczna dla Śnieżki wynosiła 0,1 °C, zaś dla Karpacza dolnego 6,4 °C (pomiarów dokonywano na Śnieżce na wieży na wysokości 1618 m n.p.m., kilkanaście metrów ponad szczytem i ponad miejscem dzisiejszych pomiarów, a w Karpaczu na wysokości 600 m n.p.m.)^[16]. Dla Szrenicy temperatura wynosi +1,9 °C^[17]. W skali całego XX w. obserwuje się ocieplanie klimatu Karkonoszy, dla Śnieżki w ciągu 100 lat temperatura wzrosła o 0,8 °C^[15].

Roczna suma opadów za lata 1991–2000 na Śnieżce wynosi 1102 mm, jednak jest to wartość zaniżona przez wiatry, a szacowany rzeczywisty opad przekracza 1400 mm. Za ten sam okres opad roczny w dolnym Karpaczu wynosi 1042 mm^[18].

Znaczna część opadów to śnieg. W całych Karkonoszach maksimum opadów przypada na lipiec, a na drugim miejscu jest czerwiec w partiach niższych lub grudzień w partiach szczytowych^[18].

W Karkonoszach, zwłaszcza w wyższych partiach, duże znaczenie ma tzw. opad poziomy, czyli woda osadzająca się w wyniku kondensacji bezpośrednio na powierzchni ziemi, skał, roślin i różnych przedmiotów w postaci rosy, a przede wszystkim w postaci stałej – szadzi i szronu. Trudno jest ocenić ilość opadu poziomego w bilansie wodnym, ale efekty w postaci szreni lub szadzi, pokrywających lodowymi igiełkami drzewa, skałki i budynki są powszechnie znane i podziwiane.

 

Jeżeli dodać do tego częste silne wiatry (nierzadko huraganowe), zjawiska fenowe (odpowiednik halnego w Tatrach) i gwałtowne zmiany pogody, to Karkonosze mogą okazać się dla wędrowców bardzo niebezpieczne.

Głównie zimą i jesienią, ale i w innych porach roku, zachodzi w Karkonoszach i Kotlinie Jeleniogórskiej zjawisko inwersji, kiedy chłodne powietrze spływa w dół, a wyżej pozostaje cieplejsze. Efektem jest „morze chmur” pokrywające Kotlinę Jeleniogórską, z którego, jak wyspy wznoszą się wyższe wzniesienia oraz otaczające ją góry, na szczytach których świeci słońce.

Na przestrzeni ostatnich 130 lat na obszarze polskich Karkonoszy funkcjonowało, w różnych okresach, 19 stacji meteorologicznych. Obecnie obserwacje stanu pogody prowadzi 9 stacji:

W Karkonoszach zanotowano następujące atmosferyczne zjawiska optyczne: miraż, widmo Brockenu oraz ognie świętego Elma^[19].

 

W celu ochrony najcenniejszych elementów tamtejszej przyrody utworzono 16 stycznia 1959 roku Karkonoski Park Narodowy. Po stronie czeskiej 17 maja 1963 powstał Krkonošský národní park. W roku 1992 zostały one włączone do transgranicznego rezerwatu biosfery UNESCO Karkonosze/Krkonoše.

Najwcześniej na tym obszarze rozwinęło się poszukiwanie minerałów i rud oraz ich obróbka. W średniowieczu działali tu gwarkowie walońscy. Górnictwu towarzyszyło pozyskanie drzewa i powstawanie łąk na wyrębiskach, które od XVI w. zagospodarowywali pasterze. W dolinach rzecznych od późnego średniowiecza powstawały huty szkła, tzw. „huty leśne”, m.in. w Piechowicach, Szklarskiej Porębie, Harrachovie.

Po stronie czeskiej wielkie znaczenie miał w średniowieczu wyrąb lasu na potrzeby kopalni srebra w Kutnej Horze i spławianie drewna rzekami do Łaby.

Po 1648 górnictwo, poza Kowarami, nie odgrywało już większej roli, natomiast zintensyfikowało się pasterstwo.

W latach 1653–1681 zbudowano na Śnieżce katolicką kaplicę pw. św. Wawrzyńca^[20], która stała się celem okazjonalnych wizyt wiernych, a później turystów. Dla rozwoju turystyki karkonoskiej kluczowe znaczenie miało doprowadzenie kolei do Jeleniej Góry (1867)^[21], Kowar (1882)^[21], Piechowic (1891), Karpacza (1895)^[21] i Szklarskiej Poręby (1902)^[21]. W ostatniej ćwierci XIX wieku stworzono sieć znakowanych szlaków turystycznych. Zaczęły się rozwijać sporty zimowe, początkowo głównie zjazdy saniami (od 1815 z przełęczy Okraj, później i z innych miejsc), w tym saniami rogatymi i wędrówki na nartach, a później bobsleje (tory w Szklarskiej Porębie i Karpaczu, otworzono odpowiednio w 1907 i 1908) oraz skoki narciarskie (skocznia na Hali Szrenickiej z 1905 i w Karpaczu w 1909)^[22]. Długotrwała stagnacja związana z II wojną światową i reżimem stalinowskim w krajach obejmujących Karkonosze zakończyła się w 1956 r. Wkrótce powstały koleje krzesełkowe w Karpaczu (1959) i Szklarskiej Porębie (1961), odpowiednio na Kopę i Szrenicę, później zaś mniejsze, ale liczne wyciągi orczykowe^[22].

Według niektórych opinii pomimo niewątpliwej odrębności geograficznej w Karkonoszach nie wykształciły się charakterystyczne tylko dla tego regionu odrębności etnograficzne w postaci kultury ludowej, której przejawem byłyby jednolite stroje ludowe, muzyka, taniec, zwyczaje obrzędowe, budownictwo itp.^[23]. Inne opinie wskazują na istniejący tutaj w przeszłości "styl karkonoski" w budownictwie domów i zdobieniach, tradycji, a także miejscowy dialekt. Zaczął on zanikać wraz z rozwojem masowej turystyki w XIX wieku, ale w zmniejszonej formie utrzymywał się aż do 1945 roku. Współcześnie rozwój miejscowej kultury hamowany jest przez ekspansję kultury góralskiej związanej z Podhalem^[24].

Głównymi ośrodkami turystycznymi Karkonoszy są:

• Po polskiej stronie Jelenia Góra, Szklarska Poręba oraz Karpacz. Oprócz krajobrazów Karkonosze znane są z wód leczniczych i uzdrowisk (na przykład w Cieplicach Śląskich, śladów działalności górniczej np. sztolnia nieczynnej kopalni uranu w Kowarach.
• Po stronie czeskiej: Špindlerův Mlýn, Pec pod Sněžkou, Harrachov, Rokytnice nad Jizerou, Vrchlabí, Trutnov, Svoboda nad Úpou.

Najciekawsze miejsca: Śnieżka, Śnieżne Kotły, Kocioł Łomniczki, Wodospad Szklarki, Wodospad Kamieńczyka, Mały Staw, Zamek Chojnik, Kozí hřbety, Sedmídolí, źródło Łaby.

Przez pasmo Karkonoszy w polskiej ich części przebiegają następujące szlaki^[25]:

  Główny Szlak Sudecki: Hala Szrenicka – Przełęcz Karkonoska – Śląski Dom – Kocioł Łomniczki – Karpacz biegnący głównym grzbietem Karkonoszy

  Droga Przyjaźni Polsko-Czeskiej: Hala Szrenicka – Przełęcz Karkonoska – Śląski Dom – Śnieżka – Przełęcz Okraj, częściowo pokrywający się z poprzednim

  Ścieżka nad Reglami: Hala Szrenicka – Czarny Kocioł Jagniątkowski – Przełęcz Karkonoska – Pielgrzymy

  Wysoki Kamień – Zakręt Śmierci – Piechowice – Jagniątków – Przesieka – Borowice – Karpacz Górny – Słonecznik

• Schronisko PTTK na Hali Szrenickiej
• Schronisko „Kamieńczyk”
• Schronisko PTTK „Kochanówka”
• Schronisko PTTK „Nad Łomniczką”
• Schronisko PTTK „Na Przełęczy Okraj”
• Schronisko PTTK „Odrodzenie” na Przełęczy Karkonoskiej
• Schronisko PTTK „Pod Łabskim Szczytem”
• Schronisko PTTK „Samotnia”
• Schronisko PTTK „Strzecha Akademicka”
• Schronisko PTTK „Srebrny Potok”
• Schronisko na Szrenicy
• Schronisko Górskie „Dom Śląski”
• Chatka Hutniczy Grzbiet

• Schronisko im. Księcia Henryka
• Schronisko na Starej Polanie
• Schronisko na Śnieżce
• Schronisko „Nad Śnieżnymi Kotłami”

Nazwa Karkonosze ma długi rodowód. Pierwsza nazwa gór pojawia się w II w. n.e. – grecki geograf Ptolemeusz, Karkonosze opisał na mapie Korkóntoi (Κορκόντοι). Następnie używane były też nazwy: Montes Niviferi (Góry Śnieżne), Gigantei (Góry Olbrzymie), bądź w języku niemieckim Schneegebirge lub Riesengebirge. W polskich opisach podróżniczych z wieków XVIII-XIX używana jest nazwa Karkonosze (Kornel Ujejski, 1847 r.) jak i Góry Olbrzymie (Wincenty Pol, 1847 r.). Prawdopodobnie nazwa wywodzi się z prastarego pierwiastka Kar, oznaczającego kamień lub górę. Czeskie źródła podają też możliwość pochodzenia oronimu od słowiańskiej zbitki: „krk„/”krak” oznaczającego kosodrzewinę (kosodřevina, kleč) lub ogólnie niskie, poskręcane, górskie zarośla (niem. krummholz) i „noš” – nosić, lub jako słowiańską nazwę utworzoną od celtyckich^[b] Korkontoi pierwotnie w formie Korkonьtji, Kьrkontjí, Kьrkonotsi a następnie Krkonoše^[26].

• Anomalia grawitacyjna w Karpaczu
• Flins
• Liczyrzepa
• Sztolnie Kowary

• Alfred Jahn: Karkonosze polskie. Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1985. ISBN 83-04-01586-2. OCLC 247356866.
• Karkonosze. Skala 1:25 000. Wyd. 18. Wrocław: Studio Plan, 2014. Brak numerów stron w książce
• Krkonoše-východ, turistická a lyžařská mapa 1:25 000. Wyd. 1. Nakl. ROSY, 1994. ISBN 80-85510-29-4. OCLC 33164950. (cz.). Brak numerów stron w książce
• Krkonoše-západ, turistická a lyžařská mapa 1:25 000. Wyd. 1. Nakl. ROSY, 1994. ISBN 80-85510-28-6. OCLC 33164951. (cz.). Brak numerów stron w książce
• Stefan Macko: Świat roślin Karkonoskiego Parku Narodowego. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, 1970. OCLC 839122803. Brak numerów stron w książce
• Michał Paweł Mierzejewski: Karkonosze: przyroda nieożywiona i człowiek. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005. ISBN 83-229-2675-8. OCLC 449202907.
• Piotr Pietroń, Magdalena Kędzierska: Karkonosze, Góry Izerskie. Mapa turystyczna: skala 1:35 000. Wyd. II. Kraków: Wydawnictwo Kartograficzne „Compass”, 2019. ISBN 978-83-7605-980-8. OCLC 1129945159. (pol. • cz.). Brak numerów stron w książce
• Andrzej Raj, Roksana Knapik: Karkonoski Park Narodowy. Jelenia Góra: Karkonoski Park Narodowy, 2014. ISBN 978-83-64528-13-2. OCLC 890412971. Brak numerów stron w książce
• Marek Staffa: Słownik geografii turystycznej Sudetów. T. 3: Karkonosze. Warszawa - Kraków: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1993. ISBN 83-7005-095-6. OCLC 749156949.
• Bohuslav Sýkora: Krkonošský národní park. Praga: Státní zemědělské nakladatelství, 1983. OCLC 1033902872. (cz.). Brak numerów stron w książce

• Karkonosze i okolice. krainakarkonoszy.pl. [dostęp 2018-07-30].
• Karkonosze (serwis turystyczno-informacyjny). e-karkonosze.info. [dostęp 2018-07-30].
• Serwis o Karkonoszach. wkarkonosze.net. [dostęp 2018-07-30].
• Karkonosze. karkonosz.pl. [dostęp 2018-07-30].
• Karkonosze w panoramie (interaktywne wycieczki po Karkonoszach). karkonosze360.pl. [dostęp 2018-07-30].
• Zbigniew Pilip: Wirtualna wycieczka czerwonym szlakiem turystycznym, prowadzącym granią Karkonoszy (część 1). fotopano.pl. [dostęp 2018-07-30].
• Zbigniew Pilip: Wirtualna wycieczka czerwonym szlakiem turystycznym, prowadzącym granią Karkonoszy (część 2). fotopano.pl. [dostęp 2018-07-30].
• Archiwalne widoki, mapy i publikacja o Karkonoszach w bibliotece Polona