[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Świerk

Ten artykuł dotyczy rodzaju drzew. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Świerk (Picea A. Dietr.) – rodzaj wiecznie zielonych drzew z rodziny sosnowatych (Pinaceae). Obejmuje 35[5][6]–38[7][8] gatunków. Występują one na obszarach chłodnych i umiarkowanych półkuli północnej. Trzy gatunki w Ameryce Północnej i dwa w Eurazji należą do głównych składników borealnych lasów iglastych (w tajdze azjatyckiej, zwłaszcza we wschodniej Syberii odgrywają mniejszą rolę). Dalej na południe rosną na obszarach górskich oraz wzdłuż atlantyckich wybrzeży Ameryki Północnej i pacyficznych Azji. Najdalej na południe zasięg rodzaju sięga Meksyku i Tajwanu. Największe zróżnicowanie gatunkowe panuje w górach zachodnich Chin oraz w Japonii[8]. W Polsce występuje naturalnie tylko świerk pospolity (Picea abies), natomiast obcymi, ale już zadomowionymi gatunkami są świerk biały P. glauca, świerk kaukaski P. orientalis i świerk sitkajski P. sitchensis[9].

Świerk
Ilustracja
Świerk pospolity
Systematyka[1][2][3]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

nagonasienne

Klasa

iglaste

Rząd

sosnowce

Rodzina

sosnowate

Rodzaj

świerk

Nazwa systematyczna
Picea A. Dietrich
Fl. Geg. Berlin 1(2): 794. 1824
Typ nomenklatoryczny

Picea rubra A. Dietrich = Picea abies (L.) H.Karst.[4]

Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Liczne gatunki uprawiane są jako użytkowe, w tym ozdobne, także w postaci różnorodnych odmian. Świerki często wykorzystywane są jako choinki – drzewa strojone z okazji świąt. Są ważnym źródłem drewna o szerokim zastosowaniu, używane są też jako rośliny lecznicze, do wyrobu napojów alkoholowych, korzenie świerkowe wykorzystywane są w plecionkarstwie[7].

Morfologia

edytuj
 
Kwiaty męskie świerku pospolitego
 
Szyszki świerku pospolitego
Pokrój
Drzewa o regularnej, stożkowatej koronie, zwykle ostro zakończonej nawet u starych okazów (cecha różniąca od jodeł). Najwęższy pokrój ma świerk serbski P. omorica. Świerki osiągają zwykle 30–40 m wysokości, przy czym najwyższe (świerk sitkajski P. sitchensis) nawet 90 m, świerk ajański P. jezoensis do 60 m, kilka gatunków, w tym świerk pospolity, osiąga ok. 50 m wysokości). Do niższych drzew, osiągających do ok. 20 m, należą: świerk Wilsona P. wilsonii, świerk Koyamy P. koyamae i świerk czarny P. mariana. Konary świerków wyrastają z pnia skrętolegle, na ogół bez wyraźnych okółków. Końcowe odcinki pędów u części gatunków lub odmian zwisają. Kora na pniach jest łuskowata lub tarczkowata, u niektórych gatunków chińskich papierzasto łuszcząca się. Pędy na powierzchni są szorstkie z powodu trwałych trzonków igieł, osadzonych na garbkach między którymi biegną bruzdy. U niektórych gatunków pędy, zwłaszcza młode są bardzo jasne, kontrastujące z ciemnym igliwiem, bywają nagie lub owłosione, czasem za młodu z nalotem woskowym. Pąki stożkowate lub jajowate, rzadko ożywicowane, zwykle koloru podobnego lub ciemniejsze niż pędy[10].
Liście
Skrętoległe, zimozielone i sztywne igły[6]. Charakterystyczne dla rodzaju jest osadzenie igieł na zdrewniałych trzonkach (podobne występują tylko u rodzaju choina Tsuga). Igły są na przekroju czworokątne, na końcach zaostrzone lub tępe. Osiągają zwykle od 10 do 30 mm długości. Najkrótsze (poza ozdobnymi odmianami krótkoigielnymi) ma świerk kaukaski P. orientalis (zwykle 6–8 mm), najdłuższe występują u świerka Schrenka P. schrenkiana (do 40, rzadziej nawet 50 mm). W zależności od obecności nalotu woskowego i linii aparatów szparkowych liście są jednobarwne zielone lub matowe, srebrzyste ewentualnie dwubarwne (zielone od góry, białawe od dołu)[10].
Kwiaty
Świerki są jednopienne a ich kwiaty rozdzielnopłciowe[10]. Kwiaty męskie skupione są w szyszkowatych strobilach blisko końców pędów, za młodu zwykle czerwone lub fioletowe[6]. Kwiaty żeńskie w szyszkach sterczących pionowo zwykle w górnej części korony[10].
Szyszki
Cylindryczne, zwisające, opadające w całości na ziemię. Mają zróżnicowaną wielkość: od 2–3 cm (świerk czarny P. mariana) do 18 cm (świerk pospolity P. abies i świerk himalajski P. smithiana). Dojrzałe szyszki są od słomiastożółtych do brązowych. Widoczne są tylko łuski nasienne, zasłaniające krótkie łuski wspierające. U różnych gatunków bywają sztywne i zaokrąglone lub cienkie, w różnym stopniu nierówne i pofalowane[10]. Nasiona zawsze z pojedynczym, długim skrzydełkiem[6].

Systematyka

edytuj
 
Świerki pospolite w szacie zimowej

Rodzaj świerk Picea jest przedstawicielem podrodziny Pinioideae w obrębie rodziny sosnowatych Pinaceae[5], dawniej zaliczany był do podrodziny Abietoideae[10].

Linia rozwojowa obejmująca przodków współczesnych świerków oddzieliła się od blisko spokrewnionego rodzaju sosna Pinus w jurze wczesnej ok. 180 milionów lat temu (w tych badaniach rodzaj ten wskazany jest jako siostrzany)[5], a jeszcze później (ok. 130 milionów lat temu) doszło do oddzielenia linii prowadzącej do rodzaju Cathaya (co stawia ten rodzaj w pozycji siostrzanej wobec świerków)[11].

Analizy filogenetyczne wykazują, że większość współczesnych przedstawicieli rodzaju wyewoluowała jednak stosunkowo niedawno – w neogenie i pozostają ze sobą blisko spokrewnione – w efekcie łatwo tworzą mieszańce (np. północnoamerykański świerk czarny P. mariana i występujący na niewielkim obszarze w górach bałkańskich świerk serbski P. omorica)[8]. Ostatni wspólny przodek współczesnych gatunków żył (zaledwie) 28 milionów lat temu w Azji[5]. Taka historia filogenetyczna rodzaju wskazuje na dawne masowe wymieranie jego przedstawicieli, które łączone jest z okresami gwałtownych spadków temperatur w końcu eocenu[5]. Powstawanie współczesnych gatunków w obrębie rodzaju Picea wiązało się z przemiennym rozszerzaniem się zasięgów (i występującą wówczas introgresją[5]) oraz kurczeniem się (w efekcie izolacją)[8]. Regionalne radiacje ewolucyjne wystąpiły we wszystkich trzech grupach (kladach) obejmujących przedstawicieli tego rodzaju w okresie ocieplenia klimatu między 25 a 20 milionami lat temu[5].

Jako gatunek bazalny, siostrzany dla wszystkich pozostałych współczesnych świerków wskazywano świerk Brewera P. breweriana[8][12] – wyraźnie odmienny pod względem genetycznym i morfologicznym[5]. Rozszerzona analiza molekularna wykazała jednak, że jest on bazalny jedynie dla tzw. kladu III obejmującego w większości gatunki azjatyckie (świerk Brewera jest jego jedynym przedstawicielem w Ameryce Północnej). Wcześniej doszło do rozdzielenia i powstania kladu I obejmującego gatunki euroazjatyckie i kladu II z wszystkimi pozostałymi gatunkami północnoamerykańskimi[5].

Homonimy taksonomiczne

edytuj

Picea D. Don ex Loudon = Abies P. Miller[4]

Podział rodzaju

edytuj
 
Świerk sitkajski (Picea sitchensis)
 
Świerk Brewera (Picea breweriana)
Wykaz gatunków w podziale na trzy klady[5][13]

Klad I – gatunki euroazjatyckie

Klad II – gatunki północnoamerykańskie

Klad III – gatunki azjatyckie i jeden północnoamerykański (P. breweriana)

Incertae sedis i mieszańce międzygatunkowe

Ekologia

edytuj

Rodzaj obejmuje rośliny dobrze adaptowane do niskich temperatur zarówno w okresie zimowym, jak i w sezonie wegetacyjnym. Świerki potrafią rozwijać się w warunkach skróconego sezonu wegetacyjnego, nawet jeśli trwa on tylko przez 5–6 tygodni w roku. Na obszarach w południowej części zasięgu rodzaju występują gatunki związane z chłodnym klimatem górskim lub kształtowanym przez zimne wody oceaniczne i cechującym się dużym zachmurzeniem. Wiele gatunków świerków tworzy cieniste i w takich wypadkach ubogie gatunkowo lasy. Zwłaszcza w warunkach uprawy plantacyjnej świerki tworzą zbiorowiska o skrajnie ubogim zróżnicowaniu gatunkowym, podczas gdy w lasach naturalnych, mimo panowania świerka i silnego zacienienia, różnorodne gatunki zasiedlają luki i płaty o zróżnicowanej strukturze przestrzennej i wiekowej drzewostanu[8].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Pinales : Pinaceae, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  3. ↑ M.J.M. Christenhusz i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
  4. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-22].
  5. ↑ a b c d e f g h i j Jared D. Lockwood i inni, A new phylogeny for the genus Picea from plastid, mitochondrial, and nuclear sequences, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 69 (3), 2013, s. 717–727, DOI: 10.1016/j.ympev.2013.07.004, PMID: 23871916 [dostęp 2022-06-13] (ang.).
  6. ↑ a b c d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 48. ISBN 0-333-73003-8.
  7. ↑ a b David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 714-715, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  8. ↑ a b c d e f Aljos Farjon, Denis Filer: An Atlas of the World's Conifers: An Analysis of Their Distribution, Biogeography, Diversity, and Conservation Status. BRILL, 2013, s. 25-26. ISBN 978-9004211803.
  9. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 130, ISBN 978-83-62975-45-7.
  10. ↑ a b c d e f Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy iglaste. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 276-283. ISBN 83-01-05225-2.
  11. ↑ Ying Lu i inni, Phylogeny and Divergence Times of Gymnosperms Inferred from Single-Copy Nuclear Genes, „PLOS One”, 9 (9), 2014, e107679, DOI: 10.1371/journal.pone.0107679, PMID: 25222863, PMCID: PMC4164646 [dostęp 2022-06-13] (ang.).
  12. ↑ Jin-Hua Ran, Xiao-Xin Wei, Xiao-Quan Wang, Molecular phylogeny and biogeography of Picea (Pinaceae): Implications for phylogeographical studies using cytoplasmic haplotypes, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 41 (2), 2006, s. 405–419, DOI: 10.1016/j.ympev.2006.05.039 [dostęp 2022-06-13] (ang.).
  13. ↑ Picea. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-09-16].

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Świerk&oldid=73148943”