Liczyrzepa

Legenda Ducha Gór sięga średniowiecza – jej początki wiążą się prawdopodobnie z pogańskim kultem źródeł Łaby. Początkowo był personifikacją sił przyrody w tym miejscu związaną z kultem Świętowita (Swantewita), któremu składano w ofierze czarne koguty. Podczas chrystianizacji usiłowano wykorzenić dawne zwyczaje, zastępując Swantewita świętym Witem (czes. svatý Vít), którego atrybutem stał się w rejonie sudeckim czarny kogut. Dla walki z dawnymi wierzeniami wykorzystywano też w Karkonoszach postacie innych świętych. Kaplicę św. Wawrzyńca wznieśli w 1681 na Śnieżce (więc w samym sercu krainy Ducha Gór) katoliccy książęta Schaffgotschowie i był to element „odczarowywania” pogańskiego genius loci Karkonoszy (podobny charakter miało egzorcyzmowanie Ducha Gór po czeskiej stronie – u źródeł Łaby)^[1]. Ducha Gór nazywano też czasem „Panem Janem” (Dominus Johannes), a wynikało to z wprowadzenia kultu św. Jana Chrzciciela w miejsce pogańskich obrzędów przesilenia letniego^[2].

Opowieści o Duchu Gór wciąż jednak były popularne. Początkowo był przedstawiany jako zły duch lub demon. Pierwsze znane przedstawienie graficzne postaci Liczyrzepy pochodzi z mapy Śląska autorstwa śląskiego kartografa Martina Helwiga z 1561 roku^[3]. Jest to niezwykły stwór, przypominający nieco jelenia stojącego na tylnych nogach, a nieco może nawet gryfa. Posiada rosochate rogi i diabelski ogon, koźle kopyta, w łapach trzyma wysoki, pionowo stojący kij. Ukazany jest z profilu, z paszczą zwróconą w prawą stronę. Ten wizerunek Ducha Gór jest dziś mało znany, choć powoli powraca i uważniejsi turyści pewnie zwracają na ten motyw uwagę (choćby na biletach do Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze). Również odsłonięte ostatnio pomniki Liczyrzepy, znajdujące się w Karpaczu (od 11 lipca 2012) i Szklarskiej Porębie (od 2010), nawiązują do tego pierwszego znanego przedstawienia Ducha Gór.

Według legendy sudeckiej, Liczyrzepa stworzył również Błędne Skały^[4].

• Liczyrzepa lub Karkonosz w sztuce
•  
  Pomnik Karkonosza w Hořicach
•  
  Pomnik Liczyrzepy w Karkonoszach
•  
  Rübezahl, obraz Moritza von Schwinda
•  
  Fontanna Karkonosza w Trutnowie. 3-metrowy pomnik powstał w 2013, przedstawiający Ducha Gór w formie przedstawionej przez Martina Helwiga w XVI w.

O wiele popularniejszy i bardziej znany jest wizerunek Liczyrzepy jako starego mężczyzny podpierającego się kosturem, czasem w ubraniu myśliwego. Od XVII wieku przestał być już tylko demonem wzbudzającym strach i powstało o nim wiele legend – jedna z nich mówi o tym, jak Liczyrzepa porwał świdnicką księżniczkę, która dla odwrócenia jego uwagi kazała mu liczyć rzepę w polu, a następnie, korzystając z okazji, uciekła. Jest to jednak opowieść wymyślona dla wyjaśnienia pochodzenia imienia Liczyrzepa. Prawdziwa jego etymologia jest bardzo niejasna. Polska forma „Liczący rzodkiewki”^[5] została wprowadzona przez Stanisława Bełzę (brata Władysława Bełzy) w 1898 roku i jest literacką próbą tłumaczenia niemieckiego imienia Rübezahl. W przytaczanej przez Bełzę wersji opowieści to właśnie liczenie rzodkiewek było okazją do ucieczki wybranki Rübezahla^[6]. Przedtem Maciej Bogusz Stęczyński w swoim poemacie Śląsk^[7] stosował formę Rzepolicz; używano także formy Rzepiór (zbitka wyrazów rzepa i upiór). Później Józef Sykulski użył określenia „Liczyrzepa”^[8].

 

Istnieje jednak problem, bo wydaje się, że niemiecki wyraz Rübezahl czy też Rübenzahl nie pochodzi od słów Rübe (rzepa, burak) i zählen (liczyć), lecz prawdopodobnie^{[potrzebny przypis]} jest on związany ze słowami Rabe (kruk) i staroniemieckim Zabel (diabeł). Według innego poglądu w niemieckiej nazwie człon zahl nie wywodzi się od zählen, a od staroniemieckiego Zal, Zagel, czyli chwost albo ogon^[9]. Część uczonych twierdzi, że pierwszy człon pochodzi od dawnej nazwy Karkonoszy – Góry Ryfejskie (Riphaei Montes). Jednak mimo fałszywej etymologii, imię Liczyrzepa/Rübezahl jest powszechnie stosowane w odniesieniu do Ducha Karkonoszy zarówno w języku polskim, jak i w niemieckim. Po czesku używa się formy Krakonoš lub Krkonoš.

W Görlitz znajduje się Muzeum Liczyrzepy (Rübezahl-Museum).

W okresie PRL funkcjonowała na Dolnym Śląsku regionalna loteryjna gra liczbowa pod nazwą Liczyrzepka, uruchomiona w maju 1957.

W czeskim Trutnovie miejscowy browar produkuje piwo pod nazwą Krakonoš. W 2013 wzniesiono tu Fontannę Karkonosza wraz z 3-metrowy pomnikiem przedstawiającym Ducha Gór w formie Martina Helwiga z XVI w.

Od 2010 corocznie w Kotlinie Jeleniogórskiej odbywa się Maraton Rowerowy Liczyrzepa^[10].

Bajka o Liczyrzepie pojawiła się w polskim serialu Siedem życzeń (Poltel, 1984). Opowiadał ją swoim uczniom nauczyciel geografii (odcinek 2 i 7).

W 1916 roku powstał film niemy nakręcony przez Paula Wegenera pt. Rübezahls Hochzeit^[11].

W latach 1974–1984 Telewizja Czechosłowacka emitowała serial Baśnie karkonoskie (czes. Krkonošské pohádky), w którym występowała postać Liczyrzepy^[12].

Polski pisarz fantasy Andrzej Sapkowski wspomina o postaci Ribezahla, demona Karkonoszy w II tomie Trylogii Husyckiej – Bożych Bojownikach.

W Kowarach od 2000 r. funkcjonuje podziemna trasa turystyczna Sztolnie Kowary w miejscu dawnej kopalni fluorytu „Rübezahl”, po II wojnie światowej znanej jako „Liczyrzepa” i zajmującej się wydobyciem rudy uranu^[13].

Postać pojawia się w niemiecko-czeskim filmie Duch gór (Rübezahls Schatz)

Liczyrzepa wspominany jest także w polskim serialu telewizyjnym Znaki wyprodukowanym przez Netflix w latach 2018-2020, którego akcja rozgrywa się w Sudetach.

• Oficjalna strona miasta Szklarska Poręba – obszerny tekst o Duchu Gór, dużo wizerunków, w tym podobizna Liczyrzepy z mapy Helwiga z 1561
• Wszystkie imiona Liczyrzepy. karkonosze.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-05-15)]. – tekst, wizerunek z mapy Helwiga
• Rübezahl-Museum. ruebezahl-museum.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-18)]. – Muzeum Liczyrzepy w Görlitz
• Lista dzieł muzycznych inspirowanych tematem Liczyrzepy
• Ullrich Junker (tekst), Izabela Taraszczuk (tłum.): Rübezahl – Duch Gór – Rybecal (pol. • niem.). Bodnegg – Jelenia Góra 2003. 25 S., artykuł na stronie internetowej biblioteki cyfrowej w Jeleniej Górze
• Liczyrzepa (Rübezahl) – Rübezahl (niem.), Krakonoš, Krkonoš (cz.), Duch Gór, Karkonosz, Rzepiór, Rzepoliczna portalu polska-org.pl