Goleńczyk szczupły

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1845 roku przez Friedricha Wilhelma Mäklina pod nazwą Hypocoelus attenuatus^[3]. Później klasyfikowany był w rodzajach: Hylis i Rhacopus. W 1975 roku Aldo Olexa utworzył nowy rodzaj Attenuorhagus, w którym został on gatunkiem typowym^[3]. Takson ten traktowany był także jako podrodzaj w obrębie Rhacopus^[4]. Rodzaj Dirrhagofarsus utworzony został w 1935 roku przez Edmonda Jean-Baptiste’a Fleutiaux jako monotypowy, dla gatunku znanego wcześniej jako Microrhagus lewisi. W 1993 roku Jyrki Muona zsynonimizował Attenuorhagus z Dirrhagofarsus, włączając tym samym doń goleńczyka szczupłego^[5]. Pierwszego formalnego opisu stadiów rozwojowych tego gatunku dokonał w 1989 roku Bolesław Burakowski na podstawie okazów z Puszczy Białowieskiej^[6].

Goleńczyk szczupły tworzy z innymi gatunkami kryptycznymi kompleks gatunków bliżniaczych o zasięgu transpalearktycznym^[3].

 

Chrząszcz o wydłużonym, najszerszym na wysokości przedplecza i dalej stopniowo się zwężającym ciele długości od 5 do 6,5 mm. Ubarwienie ma brunatnawe do czarnobrunatnego, zwykle z rozjaśnieniami na brzegach przedplecza przednim i tylnym oraz nasadzie i szwie pokryw. Barwa czułków, głaszczków i odnóży jest rudożółta^[4].

Głowa jest kulistawa, o czole między oczami niemal takiej szerokości jak pierwszy człon czułków^[4]. Boczne kile na czole są słabo rozwinięte i pozbawione grzebieniastych mikrowłosków. Oczy złożone są duże, a na ich przednich brzegach leżą głębokie dołeczki o funkcji zmysłowej^[3]. Czułki są długie, piłkowane, osadzone w zagłębieniach na czole i wykazują dymorfizm płciowy – u samca ich człony od trzeciego do jedenastego są znacznie dłuższe, a u samicy nieco dłuższe niż ich szerokość^[4].

Przedtułów ma bruzdy czułkowe o gładkich dnach i nierozszerzonych końcach tylnych. Przedplecze ma powierzchnię z ziarenkowatą rzeźbą, przednią krawędź zaokrągloną i zaopatrzoną w zagiętą na wysokości oczu i zanikającą w przedniej części przedtułowia listewkę, a tylne kąty z niezbyt wyniesionym i tępym kilem. Szerokość przedplecza jest trochę większa niż jego długość. Kształt tarczki jest trójkątny z zaokrąglonym kątem tylnym^[4]. Na rzeźbę pokryw składają się punktowane rzędy i poprzecznie marszczone międzyrzędy – w częściach przyszwowo-wierzchołkowych te pierwsze ulegają pogłębieniu, a te drugie kilowatemu wyniesieniu^[4]. Episternity i epimeryty śródtułowia zlane są ze sobą. Episternity zatułowia są bardzo wąskie i mają niemal równoległe boki. Odnóża mają smukłe golenie i stopy oraz niezmodyfikowane pazurki^[7]. W tylnej ich parze uda mają nierozszerzone wierzchołki^[4], a stopy mają człon pierwszy, który jest półtora raza dłuższy niż człony od drugiego do czwartego razem wzięte^[7].

Odwłok ma widoczne sternity (wentryty) stożkowate^[7], a ostatni z nich o zwężonym, ostro wystającym szczycie^[4][3] i gęsto punktowanej, ale nieziarenkowanej powierzchni^[3]. Ósmy segment odwłoka samicy ma beleczkę na sternicie sześciokrotnie dłuższą niż na tergicie. Narządy rozrodcze samicy cechują się beleczkami podporowymi dziewięć razy dłuższymi od płytek genitalnych^[4]. Pokładełko jest silnie wydłużone i słabo zesklerotyzowane^[6]. Samiec ma edeagus 3,5 raza dłuższy od fallobazy^[4], grzbietobrzusznie spłaszczony^[7], o płacie środkowym (prąciu) u szczytu rozdwojonym^[7][4]. Endofallus jest wydłużony i pokryty drobnymi kolcami^[6]. Paramery są nieprzyrośnięte do płytki wentralnej, smukłe, silnie zwężone w częściach wierzchołkowych, porośnięte krótkimi szczecinkami^[7][4].

Larwą pierwszego stadium jest trójpazurkowiec. Ma wydłużone, prawie walcowate, ale lekko spłaszczone ciało długości od 1 do 1,3 mm, pokryte słabo zesklerotyzowanym, białawym (żółtawym na przedzie głowy) oskórkiem. Głowa jest znacznie dłuższa niż szeroka, głęboko wciągnięta w wyraźnie szerszy od niej przedtułów. Na jej przednim końcu osadzone są smukłe żuwaczki z trzema parami ząbków, z których te wierzchołkowe są wyraźnie silniejsze od pozostałych. Umieszczone na bokach czułki są dwuczłonowe – szerszy człon nasadowy ma stożkowaty narząd zmysłowy. Tułów zajmuje ćwierć długości ciała, a przedtułów jest dwukrotnie dłuższy niż szeroki. Odnóża są dobrze wykształcone, dość szeroko rozstawione, czteroczłonowe, o smukłych stopogoleniach zwieńczonych ostrymi i zakrzywionymi pazurkami. Z każdego krętarza wyrasta długa nić sięgająca poza szczyt odnóża. Po parze przetchlinek znajduje się na śródtułowiu i segmentach odwłokowych od pierwszego do ósmego. Stożkowaty dziewiąty segment odwłoka ma kilka łusek i parę nitkowatych urogomfów na wierzchołku oraz rząd trójkątnych kolców na sternicie^[6].

Larwa drugiego stadium ma wydłużone, prawie walcowate ciało długości od 1,8 do 2 mm. W przeciwieństwie do trójpazurkowca jest całkiem beznoga. Głowę ma poprzeczną. Na jej przednim końcu osadzone są smukłe żuwaczki z trzema parami ząbków, z których te wierzchołkowe są wyraźnie silniejsze od pozostałych, a te drugiej pary najmniejsze. Na wierzchu i spodzie tułowia widoczne są dwa podłużne, żółtawe skleromy. Przy przednich krawędziach segmentów tułowia występują łuski skierowane w przód, a przy tylnych – skierowane w tył. Spośród dziewięciu par przetchlinek te na śródtułowiu są większe od odwłokowych. Stożkowaty dziewiąty segment odwłoka oraz jego urogomfy są krótsze w stosunku do ciała niż u trójpazurkowca^[6].

Larwa trzeciego stadium osiąga od 4 do 5 mm długości i pozbawiona jest nici na szczycie odwłoka. Jej żuwaczki przybierają formę ukośnie poprzeczną, a ząbek drugiej i trzeciej pary zlewają się na nich w jeden szeroki i rozdwojony na szczycie ząb^[6].

Larwy czwartego i piątego (przedostatniego i ostatniego) stadium nie różnią się od siebie poza rozmiarami – w pierwszym przypadku jest to od 6 do 7 mm, a w drugim od 14 do 16 mm. Ciało jest niemal walcowate, tylko trochę spłaszczone, ubarwione białożółto z silniej zesklerotyzowanymi rejonami (tj. głową, skleromami, przetchlinkami i końcem odwłoka) rudobrązowymi do ciemnobrązowych. Głowa jest spłaszczona, trójkątnawa w zarysie, częściowo wciągnięta w przedtułów, pozbawiona oczu i o krótkich czułkach. Żuwaczki są płaskie, szersze niż dłuższe, półkoliste, wyposażone w dwa ząbki każda: ostry szczytowy i tępy tylny. Przedtułów jest najszerszym segmentem ciała i ma maczugowate skleromy na przedpleczu oraz Γ-kształtne skleromy na spodzie. Po parze przetchlinek znajduje się na śródtułowiu i segmentach odwłokowych od pierwszego do ósmego, natomiast przetchlinki zatułowia są drobne i niefunkcjonalne. Dziewiąty segment odwłoka jest niemal trapezowaty z wyokrąglonym wierzchołkiem. Na spodzie tegoż segmentu występuje wykrojenie, w którym leżą trójkątne kolce^[6].

Podługowato-owalna poczwarka ma około 7 mm długości i 2,3 mm szerokości. Początkowo jest ona biaława, jednak z czasem ciemnieje do barwy brązowej. Głowę ma niemal kulistą, o nitkowatych czułkach i gęsto owłosionym ciemieniu, od góry nakrytą prawie trapezowatym przedpleczem. Śródplecze i zaplecze również są prawie trapezowate. Pokrywy i skrzydła przechodzą skośnie przez boki ciała na jego stronę spodnią, dosięgając piątego sternum odwłoka. Żuwaczki, głaszczki i długie odnóża są dobrze widoczne i wyodrębnione. Odwłok ma dziewięć widocznych segmentów o silnie wystających częściach bocznych (pleurach). U samca narządy rozrodcze osłania położona we wcięciu ósmego sternitu gonoteka, spod której wystają tylko wierzchołki prącia i paramer. U samicy ósmy sternit ma parę mięsistych wyrostków i płat środkowy nakrywający gonostyliki i pokładełko^[6].

Owad ten zamieszkuje stosunkowo żyzne, liściaste lub mieszane lasy pierwotne. Muszą one być wilgotne lub bagienne, a ich naturalny charakter utrzymany niezmiennie od czasów przedhistorycznych. W takich drzewostanach zasiedla on stanowiska cieniste i silnie wilgotne, szczególnie z wodą utrzymującą się na powierzchni gruntu^[2]. Jest saproksylicznym stenobiontem. Do rozwoju wymaga wilgotnego, miękkiego próchna topoli osiki^[2][4].

Kopulacja następuje wyłącznie, gdy samica jest w ruchu i trwa od 2 do 3 minut. Obserwowana była w czerwcu^[6]. Składanie jaj ma miejsce późną wiosną lub wczesnym latem^[2]. Rozwój przebiega z nadprzeobrażeniem. Pierwsze stadium larwalne to trójpazurkowiec zaopatrzony w długie odnóża i długie urogomfy. Nie pobiera on pokarmu i ma zdolność aktywnego przemieszczania się w płynnym środowisku, występującym między cząstkami gnijącego próchna. Drugie stadium jest już beznogie, ale ma zachowane urogomfy, choć krótsze. Ono również występuje w środowisku płynnym. Kolejne stadia są beznogie, pozbawione urogomfów i bytują już w stałym środowisku butwiejącego drewna^[4][2]. Rozwój larwalny trwa do jesieni. Wówczas to w pełni wyrośnięte larwy formują komory poczwarkowe i w nich zimują. Do przepoczwarczenia dochodzi w drugiej połowie maja drugiego roku cyklu. Imagines ukazują się w czerwcu i obserwowane bywają na próchniejących pniach i konarach osiki leżących na gruncie lub częściowo zanurzonych w wodzie^[2].

Zaniepokojone owady dorosłe mają zdolność wykonywania skoków po przekręceniu się na grzbiet. Po wykonaniu skoku lądują na grzbiecie z podgiętymi odnóżami i czułkami, przebywając w tej pozycji nawet do 10 minut. Następnie przekręcają się na brzuch za pomocą odnóży i czułków, a gdy to zawiedzie oddają kolejne skoki na wysokość 20–60 mm (im twardsze podłoże tym większą)^[6].

Gatunek reliktowy, współcześnie ograniczony do nielicznych, izolowanych stanowisk w środkowej i wschodniej części Europy^[6][2]. Znany jest z Austrii, Węgier, Czech, Polski, południowej części Finlandii, rosyjskiej Karelii, Chorwacji i Rumunii^[2][8]. Wszędzie jest skrajnie rzadki^[4][8].

W Polsce odnotowany został tylko na trzech stanowiskach: w dwóch miejscach w Puszczy Białowieskiej – w jednym odkryto go w 1959 roku, a w drugim w 1990 roku^[2] oraz w okolicy Krotoszyna, gdzie znaleziono go w 2014 roku^[9]. W 1913 roku doniesiono o jego znalezieniu na Roztoczu, ale prawdopodobnie w wyniku błędnego oznaczenia okazu^[2].

Goleńczyk szczupły według kryteriów Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) jest gatunkiem zagrożonym wyginięciem (EN) w skali Unii Europejskiej i umieszczony został na „Europejskiej czerwonej liście chrząszczy saproksylicznych”. W skali ogólnoświatowej IUCN umieszcza go w kategorii gatunków zagrożonych o niewystarczającym stopniu przebadania (DD – Data Deficient)^[10]. Umieszczony został jako gatunek krytycznie zagrożony (CR) wyginięciem zarówno w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt”, na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce”^[2][11], jak i na „Czerwonej liście gatunków zagrożonych Republiki Czeskiej”^[12]. W Finlandii klasyfikowany jest jako gatunek zagrożony wyginięciem (EN)^[13]. Nie jest objęty ochroną gatunkową w żadnym kraju^[2].

Głównym zagrożeniem dla tego chrząszcza jest utrata siedlisk, wskutek usuwania martwych i obumierających drzew, zarówno z drzewostanów gospodarczych, jak i z obszarów objętych ochroną częściową, a tym bardziej przebudowy lasów pierwotnych na gospodarcze. Ponadto zagraża mu obniżanie się poziomu wód gruntowych prowadzące do osuszania siedlisk podmokłych w lasach. Liczebność jego populacji w Polsce ocenia się na skrajnie niską, a jej trend na malejący. Dla przetrwania wymagałby objęcia ochroną ścisłą lasów podmokłych i żyznych, w których go stwierdzono, oraz zaniechania w ich pobliżu działalności mogącej powodować obniżenie poziomu wód gruntowych. Spośród trzech stanowisk polskich tylko jedno objęte jest ochroną ścisłą^[2].

• Fotografia goleńczyka szczupłego aut. M. Smirnowa
• Goleńczyk szczupły na stronie Elateridae.com