[go: up one dir, main page]

Bendery (rum. Tighina (oficjalna do 1538 i 1918–40) lub Bender; ros. Бендеры, Biendiery; ukr. Бендери, Bendery, dawniej pol. Tiahiń[2] albo Tehinia[3][4] – miasto we wschodniej Mołdawii, pozostające pod kontrolą separatystycznej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, siedziba administracyjna rejonu miejskiego, port nad Dniestrem. Istnieje w nim przemysł głównie obuwniczy, włókienniczy, odzieżowy, a ponadto stocznia i węzeł kolejowy. W 2017 roku jako drugie pod względem liczby ludności miasto w Naddniestrzu liczyło 83,8 tysiąca mieszkańców, z czego 1/4 stanowiła ludność rumuńskojęzyczna.

Bendery
Tighina, Бендеры, Бендери
Ilustracja
Twierdza w Benderach
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Naddniestrze
 Mołdawia

Miasto wydzielone

Bendery

Burmistrz

Roman Iwanczenko

Populacja (2017)
• liczba ludności


83,8 tys.[1]

Kod pocztowy

MD-3200

Tablice rejestracyjne

А — —

Położenie na mapie Naddniestrza
Mapa konturowa Naddniestrza, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Bendery”
Położenie na mapie Mołdawii
Mapa konturowa Mołdawii, po prawej znajduje się punkt z opisem „Bendery”
Ziemia46°50′N 29°29′E/46,833333 29,483333
Strona internetowa

Historia

edytuj

Początki miasta

edytuj

Miejscowość po raz pierwszy została wymieniona w gramocie hospodara mołdawskiego Aleksandra Dobrego wydanej lwowskim kupcom w 1408 roku jako Tiagianiakiacza[5] (nazwa pochodzenia kumańskiego). Była wówczas ośrodkiem na szlaku handlowym ze Lwowa do Białogrodu nad Dniestrem. W XV wieku pojawia się również jej rumuńska nazwa Tighina[5], skąd się wzięło dawniej używane polskie określenie grodu jako Tehinia. Istnieje przypuszczenie, że w okolicy dzisiejszego miasta istniała niewielka forteca już w IX stuleciu.

Prawdopodobne pod koniec XV wieku w granicach obecnego miasta wzniesione zostały niewielkie umocnienia, które miały chronić ziemie mołdawskie przed najazdami Tatarów[6].

W Turcji

edytuj

W 1538 roku Turcja wydzieliła z Mołdawii jej południową część (Budziak) i przyłączyła do ejaletu Silistry. W mieście, któremu Osmanowie nadali nazwę Bendery (z perskiego – przystań, miasto portowe), postanowiono wznieść nową, murowaną fortecę, z uwagi na strategiczne położenie ośrodka na wysokim brzegu Dniestru. Zaprojektowany przez Sinana i zbudowany według wzorców zachodnich zamek powstał w trzy lata, do 1541 roku.[5]

Osobny artykuł: Twierdza w Benderach.
 
Karol XII w Benderach

W końcu XVI wieku twierdza była kilkakrotnie oblegana przez oddziały mołdawskie, m.in. w 1574 roku przez armię Jana Srogiego, za każdym razem bez powodzenia. Następnie fortecę atakowali również Kozacy zaporoscy[7]. Przy atakach na fortecę niszczona była, przy ataku Kozaków doszczętnie, funkcjonująca przy niej osada[5]. W związku z powtarzającymi się atakami na twierdzę w 1619 r. Turcy dokonali jej całkowitej przebudowy. Kamienne baszty i mury, niezdolne już do stawienia oporu nowoczesnej artylerii, zastąpiono umocnieniami typu bastionowego[8]. Ponowną modernizację twierdzy Turcy przeprowadzili w latach 1705–1707[7]. W 1709 roku pod murami twierdzy przebywali pokonani pod Połtawą Karol XII i Iwan Mazepa[9], następnie obaj przenieśli się do pobliskiej Varnițy[10][11].

Okres wojen rosyjsko-tureckich

edytuj

W 1738 roku, podczas wojny rosyjsko-austriacko-tureckiej, pod mury fortecy w Benderach podeszły wojska rosyjskie pod dowództwem Burkharda Christopha Münnicha, jednak nie zdołały jej zdobyć[8]. Twierdza była przedmiotem krwawych walk w 1770 roku, podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1768–1774, jednak kończący konflikt traktat w Küczük Kajnardży pozostawił Bendery z całym regionem w rękach Turcji[5]. W 1789 roku twierdzę w Benderach zajął Grigorij Potiomkin, natomiast Michaił Kutuzow stoczył w okolicach miasta zwycięską bitwę z konnicą tatarską[5]. Na mocy traktatu w Jassach w 1791 roku ponownie jednak Bendery pozostały w rękach tureckich (do Rosji przyłączono jedynie ziemie na lewym brzegu Dniestru)[5]. Twierdza i miasto razem z całą Besarabią zostały włączone do Imperium Rosyjskiego na mocy traktatu bukareszteńskiego[12].  

W Imperium Rosyjskim

edytuj
 
Wizyta cara Mikołaja II w Benderach, 1916 roku

W Rosji Bendery były miastem powiatowym (ujezdnym). Została przeprowadzona jego generalna przebudowa, wytyczono regularną siatkę ulic opartą na siedmiu ulicach skierowanych ku rzece. Oprócz żołnierzy miejscowego garnizonu w mieście mieszkali ludzie pracujący na jego potrzeby, następnie osiedlano w nim także staroobrzędowców i zbiegłych chłopów. W 1818 r. Bendery liczyły 5,1 tysiąca mieszkańców[5]. Trzy lata wcześniej w mieście rozpoczęto budowę soboru Przemienienia Pańskiego, który miał być cerkwią-pomnikiem zwycięstwa nad Turkami[5].

W 1871 roku przez miasto poprowadzona została linia kolejowa z Tyraspola do Kiszyniowa, biegnąca przez most na Dniestrze. Warunki pracy przy budowie benderskiego odcinka linii były skrajnie trudne, toteż 400 robotników zatrudnionych w tym miejscu wszczęło strajk, co miejscowy generał-gubernator opisywał jako "niespotykane zjawisko"[5]. Powstanie linii kolejowej pozwoliło na szybki rozwój miasta[5], które stało się jednym z głównych ośrodków przemysłowych i kulturalnych Besarabii[6]. W 1874 roku zakończono również budowę linii z Bender do Gałaczu[6]. Wzniesiono stację, zajezdnię i zakłady kolejowe[13].

W 1902 roku w Benderach żyło 35 400 mieszkańców[6]. Na początku XX wieku w mieście działała fabryka kaszy, dwie fabryki drewna, browar, szwalnie, młyny parowe i wodne[6].

Rewolucja rosyjska, Mołdawska Republika Demokratyczna i interwencja rumuńska

edytuj
 
Besarabscy działacze bolszewiccy i czerwony sztandar z napisem "Niech żyje proletariat besarabski i rumuński" - muzeum krajoznawczo-historyczne w Benderach

8 marca 1917 roku w Benderach powstała pierwsza w Besarabii rada delegatów robotniczych i żołnierskich[13]. Miasto w kolejnych miesiącach znalazło się pod faktyczną kontrolą bolszewików, którzy z powodzeniem prowadzili agitację wśród przebywających w nim rosyjskich żołnierzy[14].

W dniach 20–25 stycznia 1918 roku bitwę o miasto stoczyły oddziały bolszewików i wojska rumuńskie, one też odniosły zwycięstwo i zajęły miasto, wypierając zwolenników rewolucji październikowej za Dniestr. W rezultacie rumuńskiej interwencji Mołdawska Republika Demokratyczna utrzymała niezależność od Rosji Radzieckiej i ostatecznie 27 czerwca 1918 roku zjednoczyła się z Królestwem Rumunii. Jako że Rosja Radziecka nie pogodziła się z takim przebiegiem wydarzeń, do Bender przez Dniestr docierali agitatorzy bolszewiccy, zachęcając do zbrojnego wystąpienia przeciwko władzy rumuńskiej. 27 maja 1919 roku w mieście doszło do powstania Czerwonej Gwardii, złożonej głównie z miejscowych robotników kolejowych, wzywającego do ustanowienia władzy radzieckiej. Zostało ono szybko i krwawo stłumione przez wojsko rumuńskie[15][16].

Osobny artykuł: Powstanie benderskie.

W Królestwie Rumunii

edytuj
 
Targ w Benderach w 1938 roku

W tym okresie połowa ludności była rosyjskojęzyczna, a miasto zamieszkiwała liczna społeczność żydowska, która znacznie ucierpiała w czasie II wojny światowej.

28 czerwca 1940 roku Związek Radziecki wymusił na Rumunii zrzeczenie się Besarabii[17]. Armia Czerwona weszła do Bender tego samego dnia[13]. Po ataku Niemiec na ZSRR Rumunia ponownie zajęła region w toku operacji München. 22 czerwca 1941 roku zbombardowany został most na Dniestrze w Benderach. W mieście działał radziecki ruch oporu[13]. W 1944 roku region został ponownie zajęty przez ZSRR i po wojnie wszedł w jego skład jako część Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej[18]. Wojsko radzieckie weszło do Bender 23 sierpnia 1944 roku, a w walkach o miasto zginęło trzy tysiące żołnierzy[13].

W ZSRR

edytuj

W ZSRR w Benderach otwarto kolejne zakłady przemysłowe[6]. Miasto w okresie radzieckim zamieszkiwane było głównie przez ludność rosyjskojęzyczną[19].

Wojna o Naddniestrze

edytuj
Osobny artykuł: Wojna o Naddniestrze.
 
"Jesteśmy przeciwni rumunizacji Bender" - plakat z okresu konfliktu naddniestrzańskiego

W schyłkowym okresie istnienia ZSRR mieszkańcy Bender poparli najpierw ruch na rzecz pozostania w Związku Radzieckim i przeciwko niepodległości Mołdawii, a następnie na rzecz utworzenia niepodległej republiki Naddniestrza. W sierpniu 1989 roku robotnicy z zakładów przemysłowych w Benderach przystąpili do strajku na wezwanie Zjednoczonej Rady Kolektywów Robotniczych, protestując przeciwko uznaniu języka mołdawskiego (rumuńskiego) za jedyny język urzędowy w Mołdawii[20]. W 1990 r. większość mieszkańców Bender poparła ideę proklamowania Naddniestrzańskiej Republiki Radzieckiej[21].

W dniach 19–22 czerwca 1992 roku, w Benderach rozegrała się największa i najkrwawsza bitwa w mołdawskiej wojnie domowej (wojnie o Naddniestrze). 19 czerwca władze Mołdawii podjęły próbę zajęcia miasta poprzez skoordynowane działania dywersantów i wojska. Na ulicach miasta stoczono kilkanaście zażartych starć o różne obiekty[22], 20 czerwca 1992 roku nad ranem siły mołdawskie panowały nad miastem niemal w całości, jednak w nocy z 20 na 21 czerwca bezpośrednie natarcie na nie przypuściła rosyjska 14 Armia pod rozkazami generała Aleksandra Lebiedia. Pozwoliło ono formacjom naddniestrzańskim odzyskać kontrolę nad miastem[22].

Od zakończenia wojny z 1992 roku Bendery, razem z kilkoma pobliskimi wsiami, stanowią jedyną część nieuznawanego państwa leżącą na prawym brzegu Dniestru.

Demografia

edytuj
 
Rejon Sołniecznyj - radziecka architektura mieszkalna z okresu największego rozwoju ludnościowego Bender

Liczba mieszkańców Bender na przestrzeni lat[23]

edytuj
  • 1939 – 30 700 osób
  • 1959 – 43 109
  • 1970 – 72 321
  • 1989 – 129 969
  • 1991 – 133 000
  • 2004 – 97 027
  • 2009 – 94 404
  • 2010 – 94 056
  • 2011 – 93 751
  • 2012 – 93 327
  • 2013 – 92 290
  • 2014 – 91 882
  • 2015 – 91 044
  • 2017 – 83 800[24]

Według danych z 2017 roku z 83,8 tys. mieszkańców; według spisu powszechnego w 2004 r. 43% stanowili Rosjanie, a 25% Mołdawianie (Rumuni)[24]. Większość pozostałych mniejszości (Ukraińcy, Bułgarzy, Gagauzi, Żydzi i in.) używa na co dzień języka rosyjskiego.

Transport

edytuj
 
Miejski trolejbus w Benderach

Bendery są ważnym węzłem kolejowym i drogowym Mołdawii. W mieście działają trzy linie autobusowe, pięć trolejbusowych i 25 linii marszrutkowych[25]. Linia trolejbusowa nr 19 jest międzymiastowa i dojeżdża do Tyraspola przez Parkany[26].


Kultura

edytuj

Instytucje kulturalne, muzea

edytuj
  • Muzeum historyczno-krajoznawcze z fillialnym muzeum benderskiej tragedii (bitwy o Bendery w 1992 roku)
  • Muzeum chwały rewolucyjnej i wojennej oraz pracy kolejarzy
  • Plenerowa ekspozycja dot. historii miasta
  • Muzeum chwały wojennej[27]
  • Wystawa na terenie twierdzy w Benderach[28]
  • Galeria sztuki[29]
 
Pomnik poległych w wojnie o Naddniestrze
 
Pomnik bojowników o władzę radziecką (uczestników powstania benderskiego)
  • Pomnik Aleksandra Puszkina (1980)
  • Pomnik Włodzimierza Lenina (1951)
  • Pomnik 55 Podolskiego pułku piechoty (1912, przeniesiony w 1967)
  • Pomnik Pawła Tkaczenki (1961, przeniesiony w 1972)
  • Pomnik bojowników o władzę radziecką (1969)
  • Kompleks pomnikowy kolejarzy (1969)
  • Pomnik Chwały Wojennej (1964)
  • Znak pamiątkowy na cześć rozkazu wyrażającego wdzięczność żołnierzom zdobywającym Bendery w 1944 r. (1967, odnowiony w 2004)
  • Pomnik "Chwała Bohaterom-Wyzwolicielom" (1984)
  • Pomnik ofiar Holokaustu
  • Pomnik Czarny Tulipan
  • Pomnik ku czci poległych w wojnie o Naddniestrze (1993, rozbudowywany w 1995 i 1996)
  • Pomnik poległych pracowników milicji
  • Pomnik Tamary Kruczok[31]
  • Pomniki na terenie twierdzy benderskiej: konstytucji Filipa Orlika, barona Munchausena, Iwana Mazepy, rosyjskich dowódców walczących w bitwach o twierdzę[32]

Religia

edytuj
 
Cerkiew Świętych Joachima i Anny

Bendery są siedzibą dekanatu prawosławnej eparchii tyraspolskiej i dubosarskiej Mołdawskiego Kościoła Prawosławnego. W mieście czynne są następujące cerkwie: sobór Przemienienia Pańskiego, cerkiew Ikony Matki Bożej "Znak", cerkiew Świętych Joachima i Anny, cerkiew św. Aleksandra Newskiego, cerkiew św. Sergiusza z Radoneża, ponadto zarejestrowana jest parafia św. Jerzego bez własnej świątyni, a kaplica Obrazu Zbawiciela Nie Ludzką Ręką Uczynionego znajduje się w obrębie cmentarza wojennego[33]. W mieście działa także monaster Świętych Piotra i Pawła[33].

Znane osoby pochodzące z miasta

edytuj

Współpraca

edytuj

Galeria

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. „Статистический ежегодник 2017”, Zинистерство экономического развития Приднестровской Молдавской Республики
  2. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bb/Polska_1386_-_1434.png
  3. WRumuii.pl. [dostęp 2018-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-02)].
  4. B. Zimorowicz, „Historya miasta Lwowa, Królestw Galicyi i Lodomeryi stolicy; z opisaniem dokładnem okolic i potróynego oblężenia”
  5. a b c d e f g h i j k Бендеры [online], www.bendery.md [dostęp 2018-01-02].
  6. a b c d e f Bender, municipiul Bender [online], moldovenii.md [dostęp 2018-01-06].
  7. a b Крепость Бендеры (Тигина) - Крепости Молдовы [online], www.moldovenii.md [dostęp 2017-10-26].
  8. a b КРАТКАЯ ИСТОРИЯ БЕНДЕРСКОЙ КРЕПОСТИ [online] [dostęp 2018-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-01].
  9. Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar "zamrożonego konfliktu" o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 224, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
  10. Valentin Balan, CAROL AL XII-LEA LA VARNIȚA 1713 [online], istoriamilitara.org [dostęp 2017-10-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-05-19] (ang.).
  11. Так где же находится могила Ивана Мазепы? [online] [dostęp 2017-10-27] (ros.).
  12. Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 21.
  13. a b c d e ИСТОРИЯ ОСНОВАНИЯ ГОРОДА [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
  14. W. van Meurs, The Bessarabian Question in Communist Historiography. Nationalist and Communist Policy and History-Writing, Columbia University Press, New York 1994, s. 62.
  15. Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 52.
  16. J. D. Smele, Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916-1926, Rowman & Littlefield 2015, s. 190.
  17. Ch. King, The Moldovans..., s. 91-92.
  18. Ch. King, The Moldovans..., s. 93-94.
  19. Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 194.
  20. Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 96, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
  21. Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 98, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
  22. a b Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 113-115, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
  23. Cities of Moldova [online], pop-stat.mashke.org [dostęp 2018-01-06].
  24. a b Статистический ежегодник 2017 - Министерство экономического развития Приднестровской Молдавской Республики [online], mer.gospmr.org [dostęp 2018-01-06] (ros.).
  25. ОБЩИЕ ПОЛОЖЕНИЯ [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
  26. Схема троллейбусных маршрутов [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
  27. Музеи города [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
  28. Крепость Бендеры (Тигина) - Крепости Молдовы [online], www.moldovenii.md [dostęp 2018-01-07].
  29. Картинная галерея [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
  30. ПАМЯТНИКИ И ПАМЯТНЫЕ МЕСТА ГОРОДА [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
  31. БЕНДЕРЫ 1408-2008. Кручок Тамара Яковлевна (1897-1921) [online], bendery.su [dostęp 2018-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-15].
  32. P. Oleksy, Wspólnota z przypadku. Studium tożsamości mieszkańców Naddniestrza, Instytut Kultury Europejskiej, Gniezno 2016, s. 286-287.
  33. a b Благочиния [online], www.diocese-tiras.org [dostęp 2018-01-06].

Linki zewnętrzne

edytuj