[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Język rumuński

język wschodnioromański, urzędowy w Rumunii i Mołdawii

Język rumuński, sporadycznie dakorumuński (rum. română [roˈmɨ.nə]) – język z bałkańskiej gałęzi języków romańskich, którym posługuje się około 22,5 mln osób, zamieszkujących przede wszystkim Rumunię i Mołdawię, przyległe regiony Bułgarii, Serbii i Ukrainę, a także, w wyniku migracji w XXI wieku, Hiszpanię i Włochy. Mniejsze społeczności rumuńskojęzyczne znajdują się ponadto w innych krajach, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Ma status języka urzędowego w Rumunii, Mołdawii, Wojwodinie (autonomicznej prowincji Serbii), a także w nieuznawanym Naddniestrzu oraz, na poziomie międzynarodowym, w Unii Europejskiej.

limba română
Obszar

Rumunia, Mołdawia, Bułgaria, Kanada, USA, Rosja, Serbia, Ukraina, Węgry, Izrael i inne

Liczba mówiących

22,5 miliona[1]

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy  Rumunia,
 Mołdawia,
Wojwodina (Serbia),
jeden z urzędowych w Unii Europejskiej
Organ regulujący Academia Română
Ethnologue 1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1 ro
ISO 639-2 rum/ron
ISO 639-3 ron
IETF ro
Glottolog roma1327
Ethnologue ron
GOST 7.75–97 рум 565
WALS rom
SIL RUM
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku rumuńskim
Słownik języka rumuńskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język rumuński wywodzi się ze wschodnich wariantów łaciny ludowej, używanych na północ od tzw. linii Jirečka. Od pozostałych języków bałkańsko-romańskich oddzielił się po X wieku. Występuje w nim warstwa słownictwa substratowego o nieokreślonym, najprawdopodobniej trackim lub dackim pochodzeniu. W okresie średniowiecznym, w wyniku przyjęcia bułgarskich wzorów organizacji kościelnej i państwowej, w języku rumuńskim pojawiły się zapożyczenia południowosłowiańskie, a w kolejnych wiekach także tureckie, węgierskie, greckie, niemieckie, łacińskie i zachodnioromańskie. Najstarszym zachowanym dokumentem w języku rumuńskim jest list kupca Neacșu Lupu do Johannesa Benkera z 1521. Do 1860 roku rumuńszczyznę zapisywano cyrylicą. W 1862, po krótkim okresie przejściowym, wprowadzono alfabet łaciński, który, z pewnymi modyfikacjami, pozostaje w użyciu do dziś.

Rumuński jest językiem fleksyjnym o umiarkowanie rozbudowanej morfologii. Podobnie jak inne języki wschodnioromańskie i niektóre dialekty franko-prowansalskie, zachował szczątki odmiany rzeczownika przez przypadki. Znacznym redukcjom uległ system odmiany czasownika, gdzie wiele form zanikło, a nowe peryfrazy uległy gramatykalizacji relatywnie późno. Wytworzyła się kategoria określoności – oznaczane są zarówno frazy określone, jak i nieokreślone. Bazowym szykiem wyrazów w zdaniu jest podmiot-orzeczenie-dopełnienie. Język posiada siedem fonemów samogłoskowych, trzy dyftongi, oraz 22 fonemy spółgłoskowe.

Klasyfikacja i zbliżone języki

edytuj

Język rumuński należy do rodziny języków romańskich, do jej wschodniej podgrupy[2]. Wszystkie języki romańskie wywodzą się z wernakularnych odmian mówionej łaciny[3]. Najbliżej z nim spokrewnione są pozostałe języki bałkańsko-romańskie: arumuński i meglenicki, używane w Albanii, Grecji i Macedonii Północnej, oraz istrorumuński, którym mówi się w chorwackiej części Istrii[1].

Mimo geograficznej izolacji, rumuńszczyzna nie wymyka się problemom związanym z dalszą klasyfikacją języków romańskich[4]. W zakresie rozwoju wokalicznego wykazuje wiele wspólnego z południowymi odmianami neapolitańskimi, w których krótkie łacińskie Ŭ zlało się ze swoim długim odpowiednikiem Ū, a nie z Ō, jak w pozostałych językach zachodnich[5]. Paralele w rozwoju wykazuje przede wszystkim z wymarłym dalmatyńskim, a także z pozostałymi językami wschodnioromańskimi, rozumianymi w ujęciu linii Massa-Senigallia (sycylijski, neapolitański, dialekty środkowowłoskie, toskański, standardowy włoski): liczba mnoga tworzona jest poprzez dodanie lub wymianę samogłoski[6], spółgłoski zwarto-wybuchowe /p t k/ nie ulegają lenicji w pozycji międzysamogłoskowej[7], rezultatem palatalizacji łacińskich /k g/ przed samogłoskami przednimi są afrykaty /t͡ʃ d͡ʒ/[8]. Pod względem rozwoju składni i leksyki rumuński stanowi wraz z językami iberoromańskimi (hiszpański, portugalski, galicyjski, asturleoński) grupę peryferyjną[9] – nie wykształcił się w nim rodzajnik partytywny[10] ani nieokreślone zaimki przysłowne[11], składnia pozwala na podwójne oznaczenie dopełnienia[12] i tworzenie złożonych struktur klityk[13], w słownictwie preferowane są określenia, które nie zachowały się w centralnych regionach[14]. Jednocześnie, rozwój systemu fleksyjnego z zachowaniem do dziś opozycji między formami przypadka rzeczownika, gramatykalizacją tzw. genus alternans, i przesunięciami w zakresie fleksji czasownikowej, jest typowy tylko dla języków bałkańsko-romańskich[15][16][17]. Rumuński nie wykazuje pełnej wzajemnej zrozumiałości z innymi językami romańskimi[18].

Rumuńszczyzna wykazuje także wiele wspólnych cech z innymi językami używanymi na Bałkanach – językiem albańskim, wschodnimi językami południowosłowiańskimi (bułgarski, macedoński, dialekty torlackie), greckim, odmianami języka tureckiego używanymi w Europie, oraz bałkańskimi odmianami języka romskiego – z którymi tworzy tzw. bałkańską ligę językową[19]. Zależności i podobieństwa pomiędzy językami ligi bałkańskiej są asymetryczne i wynikają z ich wzajemnego oddziaływania na siebie[20].

Dystrybucja geograficzna i status

edytuj
Osobny artykuł: dystrybucja geograficzna języka rumuńskiego.
 
Zasięg języka rumuńskiego na świecie
 
Znajomość języka rumuńskiego w krajach południowo-wschodniej części Unii Europejskiej oraz Mołdawii i serbskiej Wojwodinie

Rumuński jest używany w Rumunii, Mołdawii, Ukrainie, Węgrzech, Bułgarii, Serbii, ale istnieją duże społeczności rumuńskojęzyczne w Kanadzie, USA, Niemczech, Izraelu, Australii, Nowej Zelandii, Polsce i Grecji, głównie dzięki migracjom po I i II wojnie światowej. Również upadek bloku komunistycznego i żelaznej kurtyny spowodowały falę migracji, zwłaszcza do krajów o kulturze romańskiej.

Rumunia

edytuj

Według konstytucji Rumunii z roku 1991, rumuński jest urzędowym językiem państwa. Używa się go w oficjalnych wydawnictwach rządowych, systemie edukacji oraz w prawnie ważnych umowach i kontraktach. Również reklamy muszą zostać przetłumaczone na język rumuński przed publikacją bądź emisją.

Institutul Limbii Române, założony przez rumuńskie Ministerstwo Edukacji, promuje język rumuński i wspiera ludzi chcących się go nauczyć, współpracując z departamentem Ministerstwa Spraw Zagranicznych ds. Rumunów za Granicą.

Mołdawia

edytuj
Osobny artykuł: język mołdawski.

Dialekt języka rumuńskiego używany w Mołdawii został nazwany językiem mołdawskim przez radzieckich i późniejszych mołdawskich przywódców, ale językoznawcy nie uznają go za odrębny język. Dodatkowo parlament Mołdawii uznał w ustawie z 3 marca 2023 język mołdawski za tożsamy z rumuńskim[21].

Według spisu ludności z roku 2004, 16,5% (558 508) z całkowitej liczby mieszkańców Mołdawii wybrało rumuński jako język ojczysty. 60% (2 029 847) natomiast wybrało mołdawski[potrzebny przypis]. Liczby te zmieniają się jednak w zależności od obszaru – 40% mieszkańców terenów zurbanizowanych wybrało rumuński. Tylko co siódmy mieszkaniec wsi udzielił takiej odpowiedzi.

Wojwodina

edytuj

Ósmy artykuł konstytucji Serbii wymaga, żeby język serbski/serbochorwacki oraz cyrylica były używane w urzędach i instytucjach, podczas gdy transkrypcja łacińska – w sytuacjach ustalonych przez inne prawa. Klauzula w artykule 8.2 precyzyjnie określa, że w regionach Serbii zamieszkanych przez mniejszości narodowe, języki tych mniejszości mogą być używane jako urzędowe w takich samych sytuacjach, jak zapis łaciński.

Artykuł 6 statutu Autonomicznego Regionu Wojwodiny określa, że oprócz języka serbskiego, urzędowymi językami prowincji są węgierski, słowacki, rumuński oraz rusiński.

Język oraz alfabet rumuński są w oficjalnym użyciu w ośmiu miastach: Alibunar, Bela Crkva, Žitište, Zrenjanin, Kovačica, Kovin, Plandište i Sečanj. Rumuński jest używany również w kilkunastu miejscowościach gminy Vršac.

W spisie ludności z roku 2002 1,5% mieszkańców Wojwodiny wybrało rumuński jako język ojczysty.

Alfabet

edytuj
Osobny artykuł: alfabet rumuński.

Alfabet rumuński składa się z następujących znaków: A, a (a); Ă, ă (ă); Â, â (â din a); B, b (be), C, c (ce); D, d (de), E, e (e); F, f (fe / ef); G, g (ghe / ge); H, h (ha / haş); I, i (i); Î, î (î din i); J, j (je), K, k (ka de la kilogram), L, l (le / el); M, m (me / em); N, n (ne / en); O, o (o); P, p (pe); R, r (re / er); S, s (se / es); Ș ș (șe); T, t (te); Ț ț (țe); U, u (u); V, v (ve); X, x (ics); Z, z (ze / zet).

Wymowa

edytuj
Litera Wymowa (IPA) Przykład
A a /a/ aur – złoto
Ă ă /ə/ apă – woda
 â /ɨ/ România – Rumunia
B b /b/ bere – piwo
C c
/k/ clei – klej
przed samogłoskami ‘e’ oraz ‘i’: /ʧ/ ceva – coś; ciudat – dziwny
D d /d/ drum – droga
E e
/e/ tren – pociąg
/je/ el – on
/e̯/ leac – lekarstwo
F f /f/ frig – zimno
G g
/g/ glas – głos
przed samogłoskami ‘e’ oraz ‘i’: /ʤ/ ger – mróz; ginere – zięć
H h /h/ hamal – tragarz
I i
/i/ intrare – wejście
w sąsiedztwie samogłoski, oraz na początku wyrazu: /j/ fier – żelazo; ieri – wczoraj
koniec wyrazu: /ʲ/ București – Bukareszt
Î î /ɨ/ în – w
J j /ʒ/ etaj – piętro
K k /k/ używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia
L l /l/ lac – jezioro
M m /m/ formular – forma
N n /n/ munte – góra
O o
/o/ om – człowiek
/o̯/ oaie – owca
P p /p/ pod – most
R r /r/ rută – droga
S s /s/ soare – słońce
Ș ș /ʃ/ școală – szkoła
T t /t/ trup – ciało
Ț ț /ʦ/ țel – cel
U u /u/ universitate – uniwersytet
V v /v/ vapor – statek
W w /v/ używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia
X x /ks/ excursie – wycieczka
Z z /z/ zahăr – cukier

Alfabet rumuński opiera się na alfabecie łacińskim, zawiera również pięć dodatkowych liter. Dawniej istniało aż 12 dodatkowych znaków, stopniowo jednak usuwano je w reformach pisowni.

Gramatyka

edytuj

Istnieje pięć przypadków: mianownik (nominativ), dopełniacz (genitiv), celownik (dativ), biernik (acuzativ), wołacz (vocativ).

Czasownik

edytuj

Podobnie jak we wszystkich językach romańskich, również w rumuńskim czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby oraz strony. Standardowy szyk zdania to SVO. Rumuńskie czasowniki podzielone są na cztery grupy koniugacyjne – przynależność czasownika do takiej grupy zależy od końcówki bezokolicznika. Podział na koniugacje jest tylko zwyczajowy, gdyż w obrębie danej grupy istnieje kilka wzorów odmiany.

  • pierwsza koniugacja: czasowniki zakończone na –a, jak a da (dać), a cânta (śpiewać), oraz na niedyftongizowane –ea, jak a crea (tworzyć)
  • druga koniugacja: czasowniki zakończone na dyftongizowane –ea, jak a putea (móc), a cădea (upadać)
  • trzecia koniugacja: czasowniki zakończone na –e, jak a vinde (sprzedawać), a crede (wierzyć)
  • czwarta koniugacja: czasowniki zakończone na –i oraz –î, jak a veni (przychodzić), a urî (nienawidzić)

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Maiden 2016 ↓, s. 91.
  2. ↑ Ethnologue ↓.
  3. ↑ Loporcaro 2013a ↓, s. 53.
  4. ↑ Bossong 2016 ↓, s. 68–71.
  5. ↑ Loporcaro 2013b ↓, s. 114.
  6. ↑ Maiden 2013 ↓, s. 164.
  7. ↑ Loporcaro 2013b ↓, s. 150–151.
  8. ↑ Repetti 2016 ↓, s. 662–663.
  9. ↑ Drinka 2017 ↓.
  10. ↑ Bossong 2016 ↓, s. 69.
  11. ↑ Bentley i Ciconte 2016 ↓, s. 847.
  12. ↑ Dindelegan 2013 ↓, s. 130.
  13. ↑ Dindelegan 2013 ↓, s. 136–139.
  14. ↑ Dworkin 2016 ↓, s. 585.
  15. ↑ Maiden 2016 ↓, s. 100.
  16. ↑ Maiden 2016 ↓, s. 102.
  17. ↑ Maiden 2016 ↓, s. 108–111.
  18. ↑ Gooskens i in. 2018 ↓.
  19. ↑ Tomić 2010 ↓, s. 1–3.
  20. ↑ Tomić 2010 ↓, s. 35–48.
  21. ↑ 2023-03-03: Mołdawia. Parlament przyjął ustawę uznającą język mołdawski za język rumuński. tvn24.pl, 2023-03-14. [dostęp 2023-03-14]. (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Ti Alkire, Carol Rosen, Romance Languages: A Historical Introduction, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, ISBN 978-0-52-171784-7.
  • Delia Bentley, Francesco Maria Ciconte, Copular and existential constructions, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 847–862, ISBN 978-0199677108.
  • Georg Bossong, Classifications, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 63–72, ISBN 978-0199677108.
  • Ioana Chitoran, The Phonology of Romanian: A Constraint-Based Approach, Berlin: De Gruyter Mouton, 2002, ISBN 978-3110167665.
  • Alexandru Ciorănescu, Dicționarul etimologic român, San Cristóbal de la Laguna: Universidad de la Laguna, 1958–1966.
  • Dana Cojocaru, Romanian Grammar, Durham: The Center for Slavic, Eurasian and East European Studies, 2003.
  • Gabriela Pană Dindelegan, The Direct Object, [w:] Gabriela Pană Dindelegan (red.), The Grammar of Romanian, Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 125–143, ISBN 978-0-19-965592-2.
  • Bridget Drinka (red.), The Core and Peripheral Features of the Romance Languages, Cambridge Approaches to Language Contact, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 169–219, DOI: 10.1017/9781139027694.009, ISBN 978-1-139-02769-4 [dostęp 2023-01-26].
  • Steven N. Dworkin, Lexical stability and shared lexicon, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 577-, ISBN 978-0199677108.
  • Charlotte Gooskens i inni, Mutual intelligibility between closely related languages in Europe, „International Journal of Multilingualism”, 15 (2), 2018, s. 169–193, DOI: 10.1080/14790718.2017.1350185, ISSN 1479-0718 [dostęp 2023-01-26].
  • Martin Harris, Nigel Vincent, The Romance Languages, Oxford: Oxford University Press, 1988, ISBN 978-0-19-520829-0.
  • József Herman, Vulgar Latin, State College: The Pennsylvania State University Press, 1997, ISBN 0-271-02000-8.
  • Michele Loporcaro, Syllable, segment and prosody, [w:] Martin Maiden, John Charles Smith, Adam Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013a, s. 50–108, ISBN 978-0521800723.
  • Michele Loporcaro, Phonological processes, [w:] Martin Maiden, John Charles Smith, Adam Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013b, s. 50–108, ISBN 978-0521800723.
  • Martin Maiden, Morphological persistence, [w:] Martin Maiden, John Charles Smith, Adam Ledgeway (red.), The Cambridge History of The Romance Languages, Vol. 1: Structures, Cambridge: Cambridge University Press, 2013, s. 155–215, ISBN 978-0521800723.
  • Martin Maiden, Romanian, Istro-Romanian, Megleno-Romanian, and Aromanian, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 91–125, ISBN 978-0199677108.
  • Graham Mallinson, Oana Uță Bărbulescu, Romanian, [w:] Bernard Comrie (red.), The World’s Major Languages, Abingdon-on-Thames: Routledge, 2018, s. 260–276, ISBN 978-1-13-818482-4.
  • Olga Mišeska Tomić, Balkan Sprachbund Morpho-Syntactic Features, Dordrecht: Springer, 2010, ISBN 978-90-481-7135-4.
  • Peter R. Petrucci, Slavic Features in the History of Rumanian, Monachium: Lincom, 1999, ISBN 978-3-895-86599-2.
  • Alexandru Philippide, Istoria limbii române, Bukareszt: Polirom, 2011, ISBN 978-973-46-1892-7.
  • Lori Repetti, Palatalization, [w:] Adam Ledgeway, Martin Maiden (red.), The Oxford Guide to the Romance Languages, Oksford: Oxford University Press, 2016, s. 658–668, ISBN 978-0199677108.
  • Romanian [online], Ethnologue [dostęp 2023-01-24].

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_rumuński&oldid=74790694”