Trofim Łysenko

Ten artykuł dotyczy Trofima Łysenki. Zobacz też: inne osoby o nazwisku Łysenko.

Trofim Łysenko

Трохим Денисович Лисенко

Data i miejsce urodzenia	17 września?/29 września 1898 Karliwka, Gubernia połtawska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	20 listopada 1976 Moskwa, ZSRR
Zawód, zajęcie	agrobiolog, agronom
Narodowość	ukraińska
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Trofim Denisowicz Łysenko (ros. Трофим Денисович Лысенко; ukr. Трохим Денисович Лисенко, Trochym Denysowycz Łysenko; ur. 17 września^?/29 września 1898 w Karliwce, zm. 20 listopada 1976^[1] w Moskwie) – radziecki agrobiolog i agronom pochodzenia ukraińskiego, twórca pseudonaukowej teorii „łysenkizmu” i przeciwnik genetyki^[2]. Od 1935 członek Ogólnozwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych im. W. I. Lenina i dwukrotnie jej prezes, od 1939 członek Akademii Nauk ZSRR, członek Akademii Nauk Ukrainy.

Pomimo swojej antynaukowej postawy, w czasach rządów Józefa Stalina uzyskał w ZSRR rangę najwyższego autorytetu w dziedzinie biologii i utrzymywał ją po śmierci Stalina aż do końca rządów Chruszczowa.

Łysenko urodził się w ukraińskiej rodzinie chłopskiej^[3]. W październiku 1925 ukończył korespondencyjne^[2] studia w Kijowskim Instytucie Agrotechnicznym^[4].

W latach 1925–1929 pracował w eksperymentalnej stacji agrotechnicznej w Azerbejdżanie – Centralnej Eksperymentalnej Stacji Hodowli Roślin w miejscowości Gandża. Od roku 1929 pracował we Wszechzwiązkowym Instytucie Nasiennictwa i Genetyki, którym kierował w latach 1937–1966. W latach 1940–1965 był równocześnie dyrektorem Instytutu Genetyki Akademii Nauk ZSRR.

Opracował teorię stadialnego rozwoju roślin i metody zastosowania jej w praktyce rolniczej. W opublikowanym w roku 1927 artykule w Prawdzie, która obwołała go m.in. „bosym profesorem”, ogłosił rewelacyjną (według ówczesnej propagandy radzieckiej) metodę użyźniania gleby bez jakichkolwiek nawozów oraz metodę siewu grochu w zimie. Miały one zazielenić w zimie jałowe pola Azerbejdżanu i uchronić ludzi i bydło od głodu, okazały się jednak nieskuteczne.

Następnym wynalazkiem była w 1929 jarowizacja zbóż, mająca podnieść plony i zwiększyć mrozoodporność przez „przemianę odmian jarych w ozime pod wpływem warunków środowiska”. Metoda ta jednak nie była oryginalnym pomysłem Łysenki, gdyż stosowano ją na polach uprawnych w stanie Ohio już w połowie XIX wieku i opisywano wielokrotnie w literaturze naukowej. Co więcej, Łysenko zastosował ją nieprawidłowo, co miało katastrofalne skutki dla rolnictwa w ZSRR^[2].

W latach 30. XX wieku przewodził kampanii w naukach agrotechnicznych, obecnie określanej jako „łysenkizm”, która odrzucała współczesną genetykę i przetrwała w ZSRR do połowy lat 60^[2]. Teorie genetyczne Łysenki odrzucały prawa dziedziczności, przypisując nieograniczone możliwości przekształcania organizmów metodą zmian środowiskowych. Teorie te znalazły wyznawców wśród władz politycznych i zostały narzucone nauce radzieckiej metodami przymusu administracyjnego, któremu towarzyszyła scentralizowana kampania propagandowa. Teorie Łysenki zaaprobował Stalin, zaś naukowcom reprezentującym genetykę Mendla i Morgana zabroniono dalszych prac. Większość ówczesnych specjalistów, broniących naukowego punktu widzenia, prześladowano. W 1940 aresztowano głównego oponenta Łysenki, genetyka Mikołaja Wawiłowa, który zmarł w więzieniu (oficjalnie podanym powodem śmierci było niedożywienie). W roku 1948 WKP(b) specjalnym dekretem odrzuciło zasady genetyki Mendla, uznając „łysenkizm” za oficjalną naukę państwa radzieckiego. Decyzja ta, jak i państwowo aprobowana działalność Łysenki, miała negatywny i długotrwały wpływ na rozwój biologii i rolnictwa w ZSRR, przyczyniła się do głodu milionów ludzi i do katastrofalnego stanu radzieckiej produkcji rolnej. Ocenia się, iż w 1953, w chwili gdy umarł Józef Stalin, ilość produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa niż za cara Mikołaja II^[5].

Kolejnym zamierzeniem Trofima Łysenki był zamiar obalenia teorii Darwina, począwszy od zanegowania jednej z podstawowych jej zasad, czyli twierdzenia o konkurowaniu między osobnikami tego samego gatunku o dostęp do ograniczonych zasobów. W tym celu Łysenko ogłosił, iż osobniki nie konkurują, lecz współpracują, co zyskało uznanie w radzieckiej partii komunistycznej jako zgodne z założeniami bolszewizmu. Następnie ogłosił syntezę poglądów antymendlowskich i antydarwinowskich w postaci nowej teorii powstawania gatunków. Teoria ta zakładała, iż organizmy, jako kontrolowane przez warunki środowiskowe, mogą przy odpowiednim ich oddziaływaniu i ukształtowaniu zamienić się w dowolny inny gatunek^[6]. Aby zilustrować zasady transformacji organizmów w ramach nowo opracowanych zasad powstawania gatunków, Trofim Łysenko w latach 50. stwierdził, iż „wystarczy zacząć karmić pokrzewkę ogrodową gąsienicami, a powstanie kukułka”^[7][8]. Hipotezy te nie były oparte na żadnych podstawach naukowych i skompromitowały naukę ZSRR na arenie międzynarodowej po odkryciu w 1953 struktury molekularnej DNA – co było ostatecznym potwierdzeniem przełomowych doświadczeń Oswalda Avery’ego z 1944, stwierdzających, iż jedynym czynnikiem dziedziczności jest DNA.

Po śmierci Trofima Łysenki w 1976, jego rodzina poprosiła władze ZSRR o pochowanie ciała na prestiżowym cmentarzu przy Klasztorze Nowodziewiczym w Moskwie. Prośbę odrzucono bez podania uzasadnienia.

Bohater Pracy Socjalistycznej (10 czerwca 1945), kawaler 8 Orderów Lenina i Orderu Czerwonego Sztandaru Pracy (1931), trzykrotny laureat Nagrody Stalinowskiej (1941, 1943, 1949).

• Trofim Łysenko: Agrobiologia. Państwowy Instytut Wydawnictw Rolniczych, Warszawa 1950, s. 750.

• Paul Kammerer
• Iwan Miczurin

• Józef Smaga: Narodziny i upadek imperium ZSRR 1917-1991. Kraków: 1992. ISBN 83-7006-456-6.

• Biografia (ros.)
• List rodziców Łysenki do Stalina, „Prawda”, 3 stycznia 1936 (ang.)
• Dominique Lecourt: Proletarian Science? The Case of Lysenko. marx2mao.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-02)]. (1977), Atlantic Highlands, Humanities Press, London, this digital edition first published 2003 (historia łysenkizmu) (ang.)