Tabula rasa

Ten artykuł dotyczy pojęcia filozoficznego. Zobacz też: stronę ujednoznaczniającą.

Tabula rasa (z łac. „czysta tablica”) – w filozofii i psychologii pojęcie mające wyrażać pogląd, że wszelka wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia, a umysł pozbawiony doświadczeń jest „niezapisany” (tzw. empiryzm).

Pojęcie pojawia się po raz pierwszy w średniowieczu, w łacińskich tłumaczeniach traktatu Arystotelesa O duszy(inne języki) (De anima)^[1] . Tabula rasa to niezapisana tablica, jaką według niego jest dusza człowieka zaraz po urodzeniu, a która zostaje zapisana stopniowo w ciągu życia i zdobywania doświadczeń^[2].

Wśród średniowiecznych filozofów wspominał o nim Tomasz z Akwinu komentujący traktat Arystotelesa^[3]. Termin użyty został także przez Dunsa Szkota, który jednak odnosił je do umysłu ludzkiego.

Popularność pojęcie zdobyło w filozofii nowożytnej, gdzie zaczęło być kojarzone z empiryzmem i Rozważaniami dotyczącymi rozumu ludzkiego(inne języki) Johna Locka (1690). W oryginalnej wersji eseju termin ten się nie pojawia. Jest natomiast obecny w jego francuskim tłumaczeniu dokonanym przez Pierre'a Coste'a (1700)^[1] . We fragmencie uznawanym za nowożytne sformułowanie koncepcji tabula rasa Locke pisze, że umysł człowieka w chwili narodzin jest "czystą kartą, niezapisaną żadnymi znakami"^[4]. Umysł taki czeka na zapisanie przez doświadczenie i edukację.

Koncepcja Locke'a sprzeciwiała się natywizmowi (reprezentowanemu przez kartezjanizm i platoników z Cambridge(inne języki)) – poglądowi zgodnie z którym ludzie rodzą się z pewnymi wrodzonymi ideami w umysłach, a także, że idee te mogą powstawać i zmieniać się niezależnie od czynników zewnętrznych (doświadczenia). Locke odrzucał to stanowisko, dopuszczał jednak wrodzony charakter instynktów (które należy nauczyć się opanowywać), a jego koncepcja dotyczyła wyłącznie treści umysłu^[5].

Tezy Locke'a spotkały się ze sprzeciwem ze strony moralistów, wskazujących, że uderzają one w pogląd, zgodnie z którym człowiek jest z natury dobry, podstawowe idee moralne są wrodzone i człowiek w swoim życiu powinien jedynie za nimi podążać. Zdaniem Locke'a w naturę ludzką nie jest wpisane ani rozeznanie co jest dobre, ani szczególne dążenie do dobra czy prawdy^[6]. Tendencje te, aby powstać, potrzebują edukacji. Stąd też idee Locke'a zostały pozytywnie przyjęte przez reformatorów i pedagogów. Dobrze odpowiadały oświeceniowej wierze w postęp i możliwości doskonalenia się człowieka^[5].

• RogerR. Woolhouse RogerR., Tabula rasa, [w:] TedT. Honderich (red.), The Oxford Companion to Philosophy, Oxford: Oxford University Press, 2005, s. 907 .
• CatherineC. Wilson CatherineC., The Moral Epistemology of Locke's Essay, [w:] LexL. Newman (red.), The Cambridge Companion to Locke's "Essay Concerning Human Understanding", Cambridge: Cambridge University Press, 2007, s. 381-405 .