Wyrak filipiński

Wyrak filipiński
	Carlito syrichta
	(Linnaeus, 1758)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Rodzina	wyrakowate
Rodzaj	Carlito; Groves & Shekelle, 2010
Gatunek	wyrak filipiński
Synonimy
	Simia syrichta Linnaeus, 1758; Tarsius philippinensis A.B. Meyer, 1894; Tarsius carbonarius Heude, 1898; Tarsius fraterculus G.S. Miller, 1911; Tarsius philippensis Hollister, 1912; Tarsius syrichtus Cabrera, 1923;
	Simia syrichta Linnaeus, 1758; Tarsius philippinensis A.B. Meyer, 1894; Tarsius carbonarius Heude, 1898; Tarsius fraterculus G.S. Miller, 1911; Tarsius philippensis Hollister, 1912; Tarsius syrichtus Cabrera, 1923;
Podgatunki
	C. s. syrichta (Linnaeus, 1758); C. s. carbonarius (Heude, 1898); C. s. fraterculus (G.S. Miller, 1911);
	C. s. syrichta (Linnaeus, 1758); C. s. carbonarius (Heude, 1898); C. s. fraterculus (G.S. Miller, 1911);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; bliski zagrożenia
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wyrak filipiński^[9] (Carlito syrichta) – gatunek ssaka naczelnego z rodziny wyrakowatych (Tarsiidae) występujący w lasach deszczowych Filipin.

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz nadając mu nazwę Simia syrichta^[2]. Miejsce typowe Luzon (w oryg. łac. Habitat in Luzonum insulis)^[2], Filipiny^[10]^[11]. Linneusz bazował na opisie wyraków autorstwa Georga Kamela; oryginalne okazy prawdopodobnie zaginęły^[7]. Jedyny przedstawiciel rodzaju Carlito^[9] który zdefiniowali w 2010 roku amerykańscy zoolodzy: Colin Groves i Myron Shekelle^[1].

Podgatunki są ograniczone do oddzielnych wysp, które jeszcze pod koniec plejstocenu były połączone w jeden ląd^[12]. Wydaje się, że w obrębie podgatunków istnieje niewielka zmienność morfologiczna, ale okazy muzealne są silnie ukierunkowane na dwie lokalizacje z wyspy Mindanao^[12]. Odizolowane wyspowe populacje mogą stanowić odrębne taksony, w tym Sarangani, Basilan, Sulu, Dinagat i Siargao, dlatego zachodzi potrzeba przeprowadzenia znacznie więcej badań filogeograficznych^[12].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają trzy podgatunki^[12]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Podgatunek	Oryginalna nazwa	Autor i rok opisu	Miejsce typowe	Holotyp
C. s. carbonarius	Tarsius carbonarius	Heude, 1898	Mindanao, Filipiny^[13].	Dwa okazy^[13].
C. s. fraterculus	Tarsius fraterculus	G.S. Miller, 1911	Sevilla, prowincja Bohol, Bohol, Filipiny^[14].	Skóra, czaszka i szkielet pozaczaszkowy dorosłej samicy (sygnatura USNM 239250) ze zbiorów Narodowego Muzeum Historii Naturalnej; okaz zebrany 9 kwietnia 1906 roku przez A. Celestino i M. Cantona^[14]^[15].

Etymologia

Carlito: nazwa Carlito – zdrobnienie „wieśniaka”, od niem. Karl lub Carl (wieśniak); hiszpański przyrostek zdrobniający -ito. Autorzy zaproponowali tę nazwę jako trafny opis wyraków jako małych naczelnych ze wsi, ale w szczególności w uznaniu dla Carlita Pizarrasa, znanego na Filipinach jako „Tarsier Man”, który brał udział w filmach przyrodniczych, i poświęcił swoje życie dążeniu do wiedzy na temat filipińskich wyraków i ich ochrony^[1].
syrichta: etymologia niejasna, Linneusz nie wyjaśnił pochodzenia nazwy gatunkowej^[2].
carbonarius: łac. carbonarius „palnik na węgiel drzewny” (tj. „czarny, czarniawy”), od carbo, carbonis „węgiel drzewny”^[16].
fraterculus: łac. fraterculus „młodszy brat” (tj. „mniejszy niż, spokrewniony lub sprzymierzony z”), od frater „brat”; przyrostek zdrabniający -ulus^[17].

Zasięg występowania

Wyrak filipiński występuje w zależności od podgatunku^[12]:

C. syrichta syrichta – Wschodnie Visayas w południowo-wschodnich Filipinach (Leyte, Samar, Dinagat, Biliran i Maripipi), ale domyślnie na wszystkich innych obszarach z wyjątkiem Mindanao i Bohol.
C. syrichta carbonarius – południowo-wschodnie Filipiny (Mindanao), znane miejsca występowania obejmują północne, centralne i południowo-zachodnie prowincje Bukidnon, Davao del Norte, Davao del Sur, Misamis Occidental, Misamis Oriental, South Cotabato, Zamboanga del Norte i Zamboanga del Sur, chociaż obecnie jest już prawdopodobnie lokalnie wymarły w wielu miejscach; także na wyspie Basilan.
C. syrichta fraterculus – południowo-wschodnie Filipiny na wyspie Bohol.

Wygląd

Niewielkie zwierzę o długości ciała (bez ogona) 11,8-14 cm, długości ogona 14,7–28,8 cm; masa ciała samic 110–132 g, samców 119-153 g^[18]^[19]. Futro szarobrązowe. 25-centymetrowy ogon zakończony jest kępką dłuższej sierści. Duże uszy i bardzo duże oczy, otoczone obwódką ciemniejszej sierści (jeśli brać pod uwagę stosunek wielkości gałek ocznych do wielkości ciała, zwierzęta te mają największe oczy spośród ssaków). Łapy i palce długie i cienkie. Tylne nogi bardzo silne, dzięki czemu zwierzę może wykonywać skoki o długości 4-6 metrów.

Tryb życia

Prowadzą nocny tryb życia, dzień przesypiają na drzewach. Żyją w parach, ale są towarzyskie i czasem łączą się w niewielkie grupki do 4 osobników. Ich terytorium zajmuje powierzchnię 1-2 hektarów. Są głównie owadożerne, ale jedzą też pająki, jaszczurki i małe ptaki.

Rozmnażanie

Zwierzęta najprawdopodobniej monogamiczne. Rozmnażają się dwa razy w roku. Po sześciu miesiącach ciąży samica rodzi jedno młode, pokryte futrem i z otwartymi oczami. Okres karmienia mlekiem wynosi zazwyczaj ok. półtora miesiąca. W tym okresie samica nosi młode w pysku lub na brzuchu. Samiec nie uczestniczy w wychowywaniu potomstwa. Zwierzęta te w niewoli dożywają 13,5 roku.

Zagrożenie

Wyrak filipiński został zakwalifikowany jako gatunek o podwyższonym ryzyku wyginięcia (NT – ang. near threatened ‘bliski zagrożenia’)^[8]. Prowadzi się próby rozmnażania w niewoli. Głównym zagrożeniem dla niego są polowania. Wyraki te stały się także popularnymi zwierzętami domowymi, czego skutkiem jest odławianie i oswajanie dzikich osobników. Innymi zagrożeniami są niszczenie środowiska i stosunkowo niewielki obszar występowania.

Uwagi

↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Tarsius philippinensis A.B. Meyer, 1894.
↑ Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Simia syrichta Linnaeus, 1758.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c C.P. Groves & M. Shekelle. The Genera and Species of Tarsiidae. „International Journal of Primatology”. 31 (6), s. 1077, 2010. DOI: 10.1007/s10764-010-9443-1. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 29. (łac.).
↑ A.B. Meyer. Eine neue Tarsius-art. „Abhandlungen und Berichte des Königl. Zoologischen und Anthropologisch-Etnographischen Museums zu Dresden”. 5, s. 1, 1894. (niem.).
↑ P.M. Heude. Études odontologiques. Quatrième partie. Quadrumanes. „Mémoires concernant l’histoire naturelle de l’empire chinois”. 4, s. 164, 1899. (fr.).
↑ G.S. Miller. Descriptions of two new genera and sixteen new species of mammals from the Philippine Islands. „Proceedings of the United States National Museum”. 38, s. 404, 1910. (ang.).
↑ N. Hollister. A list of the mammals of the Philippine Islands, exclusive of the Cetacea. „The Philippine journal of science”. 7 (D), s. 36, 1912. (ang.).
↑ ^a ^b Á. Cabrera. On the identification of Simia syrichta Linnæus. „Journal of Mammalogy”. 4 (2), s. 91, 1923. DOI: 10.2307/1373538. (ang.).
↑ ^a ^b M.M. Shekelle M.M., Carlito syrichta, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-08] (ang.).
↑ ^a ^b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Tarsius syrichta. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-08].
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Carlito syrichta (Linnaeus, 1758). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 170. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ ^a ^b C.P. Groves, M. Shekelle & D. Brandon-Jones: Taxonomic history of the tarsiers, evidence for the origins of Buffon’s tarsier, and the fate of Tarsius spectrum Pallas, 1778. W: M. Shekelle, I. Maryanto, C.P. Groves, H. Schultze & H. Fitch-Snyder (redaktorzy): Primates of the Oriental Night. Cibinong: Indonesian Institute of Sciences, 2008, s. 1–12. ISBN 978-979-799-263-7. (ang.).
↑ ^a ^b R.D. Fisher & C.A. Ludwig. Catalog of Type Specimens of Recent Mammals: Orders Didelphimorphia through Chiroptera (excluding Rodentia) in the National Museum of Natural History, Smithsonian Institution. „Smithsonian Contributions to Zoology”. 664, s. 13, 2015. (ang.).
↑ USNM 239250. [w:] Collections [on-line]. National Museum of Natural History. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
↑ The Key to Scientific Names ↓, carbonarius [dostęp 2023-09-10] .
↑ The Key to Scientific Names ↓, fraterculus [dostęp 2023-09-10] .
↑ M. Shekelle, S. Gursky-Doyen & M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 258. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 109. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

Bibliografia

C. Kubicek: Tarsius syrichta Philippine tarsier. [w:] Animal Diversity Web [on-line]. Museum of Zoology University of Michigan. [dostęp 2016-11-19]. (ang.).
The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).

[6] Niepoprawna późniejsza pisownia Tarsius philippinensis A.B. Meyer, 1894.

[8] Kombinacja nazw; niepoprawna późniejsza pisownia Simia syrichta Linnaeus, 1758.

[Groves&Shekelle-1] C.P. Groves & M. Shekelle. The Genera and Species of Tarsiidae. „International Journal of Primatology”. 31 (6), s. 1077, 2010. DOI: 10.1007/s10764-010-9443-1. (ang.).

[Linnaeus-2] C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 29. (łac.).

[Meyer-3] A.B. Meyer. Eine neue Tarsius-art. „Abhandlungen und Berichte des Königl. Zoologischen und Anthropologisch-Etnographischen Museums zu Dresden”. 5, s. 1, 1894. (niem.).

[Heude-4] P.M. Heude. Études odontologiques. Quatrième partie. Quadrumanes. „Mémoires concernant l’histoire naturelle de l’empire chinois”. 4, s. 164, 1899. (fr.).

[Miller-5] G.S. Miller. Descriptions of two new genera and sixteen new species of mammals from the Philippine Islands. „Proceedings of the United States National Museum”. 38, s. 404, 1910. (ang.).

[hol-7] N. Hollister. A list of the mammals of the Philippine Islands, exclusive of the Cetacea. „The Philippine journal of science”. 7 (D), s. 36, 1912. (ang.).

[cab-9] Á. Cabrera. On the identification of Simia syrichta Linnæus. „Journal of Mammalogy”. 4 (2), s. 91, 1923. DOI: 10.2307/1373538. (ang.).

[iucn-10] M.M. Shekelle M.M., Carlito syrichta, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-08] (ang.).

[Cichocki&inni-11] W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Wilson&Reeder-12] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Tarsius syrichta. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-08].

[mdd-13] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Carlito syrichta (Linnaeus, 1758). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).

[Burgin&inni-14] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 170. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[gro&inni-15] C.P. Groves, M. Shekelle & D. Brandon-Jones: Taxonomic history of the tarsiers, evidence for the origins of Buffon’s tarsier, and the fate of Tarsius spectrum Pallas, 1778. W: M. Shekelle, I. Maryanto, C.P. Groves, H. Schultze & H. Fitch-Snyder (redaktorzy): Primates of the Oriental Night. Cibinong: Indonesian Institute of Sciences, 2008, s. 1–12. ISBN 978-979-799-263-7. (ang.).

[fis&lud-16] R.D. Fisher & C.A. Ludwig. Catalog of Type Specimens of Recent Mammals: Orders Didelphimorphia through Chiroptera (excluding Rodentia) in the National Museum of Natural History, Smithsonian Institution. „Smithsonian Contributions to Zoology”. 664, s. 13, 2015. (ang.).

[usnm-17] USNM 239250. [w:] Collections [on-line]. National Museum of Natural History. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).

[18] The Key to Scientific Names ↓, carbonarius [dostęp 2023-09-10] .

[19] The Key to Scientific Names ↓, fraterculus [dostęp 2023-09-10] .

[Shekelle&inni-20] M. Shekelle, S. Gursky-Doyen & M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 258. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[amw-21] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 109. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[a]

[6]

[b]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]