Wieszcz

Wieszcz – poeta natchniony, poeta-prorok^[1].

Słowo to istniało już w staropolszczyźnie, wiążąc się jednak nie z określoną postawą artysty, lecz z funkcją przewidywania przyszłości, czyli wieszczenia^[2].

W czasach przedromantycznych wieszcz oznaczał piewcę określonego tematu (np. Homer – wieszcz Troi), albo wskazywał na pochodzenie twórcy, np. Kochanowski – wieszcz z Czarnolasu^[3].

W przypadku Kochanowskiego określenie to wiązało się z pojęciem poeta vates, które występowało w dobie humanizmu, ale nie miało kontynuacji historycznoliterackiej, jednakże w pewnej mierze uświadomił je sobie Kochanowski, pisząc^[2][3]:

Właściwa popularność terminu rozpoczęła się w dobie romantyzmu^[1]. Dokonało się to w nawiązaniu do tradycji ludowego wieszczka (postać Wernyhory), mitu pieśniarza ludowego (bardowie celtyccy, Bojan ze Słowa o wyprawie Igora), sybillińskich elementów poezji łacińskiej (gł. Wergiliusza), które podjął m.in. Jan Paweł Woronicz (poemat Świątynia Sybilli, wyd. w 1818 r.)^[3].

Romantyczne przeświadczenie o nadrzędnej roli poety, połączone z poczuciem odpowiedzialności za naród i jego przyszłe losy historyczne sprawiło, że zaczęto w okresie Wielkiej Emigracji nadawać słowu wieszcz to szczególne znaczenie, które ma ono wyłącznie w języku polskim i w polskiej świadomości zbiorowej^[3].

Dziady drezdeńskie i Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego przyniosły praktyczną realizację zasady wizjonerskiego wieszczenia przyszłości, a nowe użycie słowa wieszcz usankcjonował ostatecznie Adam Mickiewicz, oświadczając w 1842 roku^[2][3]:

Po czym zaczęła się kształtować koncepcja tzw. trzech wieszczów, jako najwyższych artystów narodu, utrwalona ostatecznie w latach 1860–1870. Za pierwszego i najważniejszego z nich uznawany był Adam Mickiewicz, następnie tym mianem zaczęto określać także najpierw Zygmunta Krasińskiego, a następnie Juliusza Słowackiego. Tzw. trójca wieszczów wyznaczała do końca XIX wieku najwyższe zadania sztuki narodowej w społeczeństwie pozbawionym niepodległości^[2][3].

Określenie wieszcz bywało rozciągane na takich twórców, jak Jan Matejko czy Stanisław Wyspiański. Z początkiem XX wieku termin ten zaczął jednak ulegać dewaloryzacji. Coraz częściej zdawano sobie sprawę z jego anachronicznego, choć doniosłego charakteru^[3].

W okresie 1918–1939 historycy literatury coraz dobitniej odmawiali Zygmuntowi Krasińskiemu miejsca w trójcy wieszczów ze względu na niższą od Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego rangę twórczą jego dorobku^[3].

Pojawiały się próby wprowadzenia na jego miejsce innego poety romantycznego, mianowicie Cypriana Kamila Norwida. Były to jednak próby czysto teoretyczne, ponieważ sam Norwid nie uznawał romantycznego pojęcia wieszcz, a ponadto w warunkach odzyskanej niepodległości koncepcja trzech wieszczów narodowych stawała się kategorią czysto historyczną, a wobec tego nienadającą się do poprawek czy zmian^[3].

Niemniej oddziaływanie jej na polską świadomość narodową po rozbiorach Polski było poważne, a pojęcia: wieszcz, trójca wieszczów, trzech wieszczów tworzą tak terminologiczny, jak i ideowy wyróżnik, określający funkcję wielkiej literatury romantycznej w społeczeństwie polskim^[2][3].

Koncepcja trzech wieszczów znalazła swoje odzwierciedlenie w toponimii niektórych polskich miast (np. Krakowa czy Bydgoszczy).

• 
  Adam Mickiewicz – tzw. wieszcz narodowy (pierwszy z romantycznej trójcy wieszczów polskich na obrazie Walentego Wańkowicza)
• 
  Juliusz Słowacki (drugi z trójcy narodowych wieszczów polskich)
• 
  Zygmunt Krasiński (trzeci z trójcy narodowych wieszczów polskich)
• 
  Cyprian Kamil Norwid (niektórzy uważają go za czwartego polskiego wieszcza narodowego)
• 
  Stanisław Wyspiański (a inni uważają właśnie jego za czwartego polskiego wieszcza narodowego^[4])

• Wielka encyklopedia powszechna PWN