Powiat Bielitz

Powiat Bielitz (niem. Landkreis Bielitz, pol. powiat bielski) – były powiat niemiecki, istniejący w latach 1939–1945. Powstał w efekcie włączenia we wrześniu 1939 powiatów bielskiego, bialskiego i części wadowickiego do III Rzeszy. Jego powierzchnia wynosiła 1447,5 km² i według stanu z 1939 liczył 302 tysiące mieszkańców^[1].

Siedzibą landratu było Bielsko (Bielitz) po raz pierwszy połączone z Białą jak również innymi gminami bielskiej wyspy językowej w jedno miasto, liczące ok. 54 tysiące mieszkańców. Drugim miastem powiatu był Oświęcim (Auschwitz, 35 tys.), z pozostałych miast ważnym dla okupantów ośrodkiem był Strumień (Schwarzwasser), częściowo jeszcze zamieszkały przez mniejszość niemiecką. Pozostałe miasta zostały zredukowane do poziomu gmin^[2].

18 stycznia 1941 rozwiązano prowincję Śląsk, wskutek czego powiat Bielitz wszedł w skład nowej prowincji Górny Śląsk (Provinz Oberschlesien), utworzonej z rejencji katowickiej i opolskiej.

Już 3 września wojska niemieckie zajęły Bielsko. 8 września Adolf Hitler zakomunikował chęć włączenia podbitych terenów z Bielskiem i sąsiednią Białą Krakowską do III Rzeszy. Kwestia ustalenia nowej granicy i administracyjnej przynależności regionu pozostawała jednak przez cały wrzesień w zasadzie otwarta. Ostateczna decyzja o włączeniu powiatów Cieszyn-Frysztat i Bielsko-Biała pod zarząd w Katowicach zapadła 6 października^[1]. Połączone zostały powiaty bielski i bialski oraz część wadowickiego w jeden powiat ziemski (Landkreis) sięgający od Wisły i Strumienia po Skawę z Zatorem i Wadowicami, jak też leżącymi za Skawą Miejscem, Spytkowicacmi, Bachowicami i Woźnikami. Przesunięcie granicy do Skawy było echem pojawiających się już wcześniej żądań miejscowych środowisk niemieckich o włączenie do Śląska zachodnich terenów Galicji, przede wszystkim z pozostałymi gminami bielskiej wyspy językowej. Ostatnim razem takie starania miały miejsce w latach 1915 do 1917, kiedy zażądano przyłączenia terenów najpierw do Soły, później również powiaty oświęcimski i żywiecki^[3]. Nasiliły się one po wydaniu aktu 5 listopada 1916, kiedy pojawiła się groźba odłączenia Galicji od Austrii i na początku 1917 po wydaniu książki Gerharda Seeligera pt. Das Deutschtum in den Westbeskiden und die Herzogtumer Auschwitz und Zator, która starała się udowodnić tezę, że tereny te rzekomo zachowały niemiecki charakter pomimo przynależności do Polski w wiekach XVI do XVIII^[4]. Tęzę tę umocnił Kurt Lück w latach 30. XX wieku.

W przeprowadzonym w dniach 23–27 grudnia 1939 policyjnym spisie ludności z grudnia 1939 r. 148 273 mieszkańców powiatu zadeklarowało narodowość polską, niemiecką 44 320, śląską – 30 451, żydowską 7854, ukraińską 191 a czeską 94^[5], jednak w późniejszym okresie, wskutek podpisywania Niemieckiej Listy Narodowej liczba Niemców znacząco się zwiększyła. W 1943 poszczególne kategorie Volkslisty liczyły: 9557 folksdojczów (DVL I), 20 669 osób pochodzenia niemieckiego (DVL II), 42 781 trójkarzy (DVL III) i 1253 osób IV kategorii^[6]. W tym roku z Niemców 15,6 tysięcy pochodziło z Rzeszy, 13,9 tysięcy było osadnikami niemieckimi, 85,4 tysiące osób było na Volksliscie, ponadto było 202,7 tysiące Polaków i 875 Czechów^[1].

W listopadzie nowym starostą powiatu został Siegfried Schmidt, pochodzący z rodziny ewangelickiej z Olsztyna. Był sprowadzony tu przez Gauleitera Wagnera, choć nie był zagorzałym nazistą to miał opinię fachowego urzędnika. Nie ufał miejscowym Niemcom, dopuszczał ich wyłącznie do niższych stanowisk. Pod koniec 1942 zastąpił go wpierw Friedrich Lohmann, od 1943 do końca wojny Bernhard Nienaber, osoba bez wykształcenia urzędniczego i karierowicz w partii nazistowskiej^[7].

Wśród najbardziej znanych projektów władz okupacyjnych znajduje się niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau. W ramach jego budowy prowadzono wysiedlenia Polaków z Oświęcimia. W Międzybrodziu powstał ośrodek wypoczynkowy Solahütte.

Stopniowo od 30 stycznia 1940 najważniejszym gminom nadawano uprawnienia samorządowe według prawa niemieckiego z 1933 Deutsche Gemeindeordnung (DGO). Pod koniec wojny posiadało je 7 miejscowości^[8]: Pozostałe miejscowości podzielono administracyjne na tzw. okręgi urzędowe (Amtsbezirk), czyli rodzaj gmin zbiorowych. 1 stycznia 1945 powiat obejmował 118 gmin jednostkowych (gromad). Przywrócono wiele nazw niemieckich z czasów austriackich (np. Matzdorf dla Mazańcowic, Wolfsdorf dla Wilkowic) lub nawet średniowiecznych. Jeśli takowych nie było wymyślano je. W okresie 1939–1945 proponowana była germanizacja niektórych słowiańsko-brzmiących niemieckich nazw geograficznych na terenie powiatu^[8].

Poniższa tabela przedstawia podział administracyjny powiatu Bielitz w latach 1939-1945 oraz zmiany dokonowyne podczas jego istnienia, zwizualizowane na osi czasu. Tabela uwzględnia także przynależność administracyjną poszczególnych jednostek w II RP, t.zn. przed okupacją niemiecką, a także nazwy niemieckie jednostek, zarówno oficjalne jak i planowane. Zestawienie opiera się na oficjalnej legislacji, zestawionej i udokumentowanej przez Rolfa Jehke^[9]

Objaśnienia: Cyfry pod latami odnoszą się do poszczególnych kwartałów każego roku. Wytłuszczono jednostki miejskie (miasta i gminy wiejske o miejskich uprawnieniach finansowych) na prawie niemieckim z 1933 Deutsche Gemeindeordnung (oznaczone sktótem DGO). Małą czcionką oznaczono jednostki zniesione, włączone do podanych jednostek DGO. Pochyłym tekstem oznaczono gminy jednostkowe, a tekstem normalnym gminy zbiorowe. Tabela jest sortowalna, przez co umożliwia wygenerowanie stanu adminstracyjnego powiatu dla każdego kwartału jego istnienia.

• Niemieckie władze okupacyjne. W: Bielsko-Biała. Monografia miasta. Ryszard Kaczmarek (redakcja). Wyd. drugie. T. I: IV. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2011, s. 352, 353. ISBN 978-83-60136-26-3.
• W latach II wojny światowej. W: Śląsk Cieszyński w latach 1918–1945. Krzysztof Nowak. Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2015. ISBN 978-83-935147-5-5. Brak numerów stron w książce

• Spis gmin powiatu w 1945 roku