Dziedzice (Czechowice-Dziedzice)
49°55′04″N 18°59′37″E/49,917796 18,993516
| Osiedle Czechowic-Dziedzic | |
 Kościół w Dziedzicach | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Miasto | |
| W granicach Czechowic-Dziedzic |
1951 |
| SIMC |
0939148 |
| Tablice rejestracyjne |
SBI |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu bielskiego  | |
Położenie na mapie gminy Czechowice-Dziedzice  | |
Położenie na mapie Czechowic-Dziedzic  | |
| 49°55′04″N 18°59′37″E/49,917796 18,993516
| |
Dziedzice (niem. Dziedzitz, czes. Dědice) – dawniej samodzielna wieś i gmina, którą w 1951 połączono z Czechowicami, tworząc dzisiejsze miasto Czechowice-Dziedzice. Obecnie tworzą one również jedno z jego osiedli (jednostek pomocniczych)[1]. Dziedzice położone są w północno-zachodniej części miasta, na prawym, wschodnim brzegu Iłownicy, niedaleko jej ujścia do Wisły.
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Miejscowość ma metrykę średniowieczną i jest notowana od XV wieku. Pierwszy zapis z 1427 brzmiał Cziedzicz, 1465 z Diedicz, 1480w Dziedziczach, 1521 zu Dieditz, 1566 Dieditz, 1665 w Diediczych, 1679 Diedzitz, 1736 Dziedzitz, 1881 Dziedzice, Dzieditz, Dziedzitz, 1869 Dziedzicz[2].
Nazwa wywodzi się od nazwy osobowej Dziad z dodanym sufiksem -ice[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w 1427 jako [s] Dziedzicz[e][3][4]. Jest to nazwa patronimiczna od nazwy osobowej Dziad[4], a jej konsekwentne używanie również w dokumentach niemieckojęzycznych wskazuje, że zamieszkiwana była przez ludność etnicznie polską[3]. Dokument księcia Wacława I cieszyńskiego wystawiony 15 marca 1465 w Bielsku wymienia ówczesnego właściciela wioski, Jana z Diedicz[3]. Najstarsza zabudowa mieściła się na prawym brzegu Potoku Czechowickiego u jego ujścia do Iłownicy[5]. Najstarszy protokół pszczyński spisany roku pańskiego 1480-go w miejskiej radzie wyjawia zarys procesu sądowego z udziałem pierwszych znanych z imienia i nazwiska plebejskich mieszkańców Dziedzic.[6]
Pod względem politycznym Dziedzice znajdowały się początkowo w granicach księstwa cieszyńskiego, będącego lennem Królestwa Czech, a od 1526 w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii). W 1572 Dziedzice weszły w skład wydzielonego z księstwa cieszyńskiego bielskiego państwa stanowego, od 1754 księstwa bielskiego.
W latach 1722–1729 z inicjatywy Walentego Martiusa, dzięki wsparciu finansowemu dziedzica Czechowic Franciszka Karola Kotulińskiego (patrz: Pałac Kotulińskich), wybudowano murowany kościół pw. św. Katarzyny w Czechowicach (Dziedzice znajdowały się wówczas na terenie parafii czechowickiej). Zastąpił on pierwszy, drewniany kościół grożący zawaleniem, który wzmiankowany był w Czechowicach już w źródłach z XV wieku.
Dziedzice pozostawały wsią o charakterze rolniczym do połowy XIX wieku. Wiosna Ludów w Cesarstwie Austriackim pociągnęła za sobą liczne przemiany społeczne, prawne i administracyjne. Dziedzice utworzyły samorządną gminę podporządkowaną powiatowi politycznemu i sądowemu Bielsko. W 1855 otwarto w Dziedzicach połączenie kolejowe z Boguminem oraz Bielskiem w ramach Kolei Północnej. W kolejnym roku linię tę przedłużono do Oświęcimia, a w następnych latach do Krakowa i Lwowa. Kiedy w 1867 zbudowano kolejną linię do leżącej ówcześnie w Prusach Pszczyny, Dziedzice stały się jednym z największych węzłów kolejowych na północy Austro-Węgier. W 1889 ułożono drugą linię torów na trasie Bogumin – Dziedzice, aby usprawnić transport. Przy tej właśnie linii kolejowej zaczęły powstawać pierwsze duże zakłady przemysłowe.
W 1899 roku wybudowano w Dziedzicach kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych jako kościół filialny parafii św. Katarzyny w Czechowicach. Samodzielną parafię dziedzicką utworzono w 1901. Pod koniec XIX wieku w miejscowości istniały także: Ochotnicza Straż Pożarna[7], szkoła ludowa, austriacka komora celna oraz pruski przykomorek celny klasy I[8].
Według austriackich spisów ludności w latach 1880, 1890, 1900 i 1910 populacja gminy urosła z 1011 w 1880 do 2436 w 1910. Pod względem językowym większość stanowiły osoby polskojęzyczne (najmniej 78% w 1880, najwięcej 92,1% w 1890, w dwóch następnych spisach około 85%), mniejszością były osoby niemieckojęzyczne (najwięcej 19,7% w 1880, najmniej 6% w 1890, następnie około 12%) i czeskojęyzczne (pomiędzy 1,9% w 1890 a 3,5% w 1910). Pod względem religijnym w 1910 większość stanowili katolicy (88,6%), mniejszość natomiast żydzi (7,6%) i ewangelicy (3,8%)[9]. Powierzchnia gminy wynosiła w 1910 roku około 5,6 km²[10].
W Dziedzicach działało założone w czerwcu 1905 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Na jego uroczyste otwarcie we wrześniu 1905 przybyli przedstawiciele gniazd sokolich z okręgu krakowskiego, żywieckiego i lwowskiego oraz z Cieszyna, Górnego Śląska i Warszawy[12]. Druhowie dziedzickiej drużyny sokolej wyruszyli 25 sierpnia 1914 do Legionu Śląskiego i wyróżnili się walką o wolność i niepodległość Polski[13]. Dnia 17 stycznia 1915 otwarto w Dziedzicach cmentarz żydowski. Pierwszym pochowanym był rosyjski żołnierz zmarły w miejscowym lazarecie[14].
Po upadku monarchii austro-węgierskiej w 1918 miejscowość znalazła się na terenie spornym pomiędzy Polską a Czechosłowacją. Na początku listopada 1918 w miejscowości utworzona została polska Straż Obywatelska, a później regionalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego. Formacja w oficjalnych strukturach milicyjnych funkcjonowała jako 12 kompania w Dziedzicach i dowodzona była przez por. Garę, a później Stanisława Cyankiewicza. Podlegały jej placówki: Dziedzice (ob. Stryczek), Czechowice, Ligota (ob. Korzeniowski), Bronów (ob. Kopeć), Rudzica, Zabrzeg (ob. Tomaszczyk)[15]. Członkowie dziedzickiej milicji wzięli w 1919 czynny udział w walkach z wojskiem czeskim w czasie wojny polsko-czechosłowackiej o ziemię cieszyńską[16][17].
W czasie powstań śląskich, w latach 1919–1921, w gospodzie Jana Stryczka, prezesa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dziedzicach w latach 1913–1920, znajdował się punkt zborny powstańców śląskich z powiatu pszczyńskiego. Od sierpnia 1919 istniał w tej miejscowości Komitet Opieki nad Powstańcami, którym kierowali: Elżbieta Kasperlik, Maria Stryczek (córka Jana) i ks. Faustyn Herrmann[18][19][20], a 1 września 1919 komendantem Posterunku Wywiadowczego nr 5 w Dziedzicach (Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego) został Stanisław Krzyżowski z Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska na pow. pszczyński[21][22][23].
Po podziale Śląska Cieszyńskiego w 1920, Czechowice i Dziedzice znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej Polskiej. W dwudziestoleciu międzywojennym nadal trwał rozwój przemysłowy miejscowości, który wkrótce wpłynął również na rozwój gospodarczy sąsiednich Czechowic.
II wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]W okresie okupacji niemieckiej Dziedzice i Czechowice zostały włączone do III Rzeszy Niemieckiej. Do 1940 istniały samodzielne gminy Czechowice i Dziedzice, które wkrótce połączono w jedną jednostkę organizacyjną. Podczas okupacji Niemcy zmienili nazwę miasta na Tschechowitz (1943–1945). W latach II wojny światowej w Dziedzicach funkcjonowała antyniemiecka grupa konspiracyjna zbierająca informacje dla Okręgowej Delegatury Rządu Śląsk, a po wojnie – siatka wywiadowcza VII Śląskiego Okręgu Narodowych Sił Zbrojnych (zgrupowania „Bartka”), w której działali m.in. Tadeusz i Marian Krzyżowscy (synowie Stanisława, wnukowie Jana Stryczka)[24][25]. 12 lutego 1945 na tereny miasta wkroczyła Armia Czerwona, po czym obszar ten przywrócono Polsce.
Okres powojenny
[edytuj | edytuj kod]Początkowo istniała zbiorowa gmina Czechowice-Dziedzice, następnie podzielona na dwie odrębne jednostki. 1 stycznia 1951 gminę Dziedzice włączono do gminy Czechowice, nadając równocześnie (powiększonej) gminie Czechowice prawa miejskie i zachowując „Czechowice” jako nazwę miasta[26]. Wywołało to niezadowolenie mieszkańców Dziedzic, którzy podjęli działania na rzecz przywrócenia nazwy Dziedzice. W wyniku tych starań 22 listopada 1958 zmieniono nazwę miasta na Czechowice-Dziedzice[27], która obowiązuje do dnia dzisiejszego.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ UM w Czechowicach-Dziedzicach: Jednostki pomocniczne. www.czechowice-dziedzice.pl. [dostęp 2010-11-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (5 lutego 2012)].
- ↑ a b Rymut 1997 ↓, s. 486.
- ↑ a b c Zaplecze osadnicze Bielska. W: Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (redakcja). Wyd. drugie. T. I: Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2011, s. 215. ISBN 978-83-60136-31-7.
- ↑ a b Robert Mrózek: Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego. Katowice: Uniwersytet Śląski w Katowicach, 1984, s. 63. ISBN 82-00-00622-2.
- ↑ Mapa Księstwa Cieszyńskiego Matthaeusa Schubartha z 1736.
- ↑ Eugeniusz Kopeć, Szkice z przeszłości Czechowic-Dziedzic, Barbara Cebo (red.), 1977.
- ↑ 125 lat OSP Dziedzice. www.zosprpbielsko.pl. [dostęp 2017-07-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (11 sierpnia 2017)].
- ↑ Praca zbiorowa 1880 ↓, s. 270.
- ↑ Kazimierz Piątkowski: Stosunki narodowościowe w Księstwie Cieszyńskiem. Cieszyn: Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego, 1918, s. 257, 276. (pol.).
- ↑ Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 112. (niem.).
- ↑ Bogdan Cimała: Dziedzice, w: Encyklopedia Powstań Śląskich. Opole: Instytut Śląski, 1982, s. 118.
- ↑ „Sokół” w Dziedzicach od roku 1905 do 1930. „Dwudziestopięciolecie »Sokoła« w Dziedzicach: 1905–1930. Jednodniówka wydana z okazji 25-lecia »Sokoła« w Dziedzicach 3 sierpnia 1930”, s. 3–4.
- ↑ Ksiądz Ludwik Kojzar: Wymarsz drużyny sokolej w Dziedzicach do Legionu Śląskiego w roku 1914. „Dwudziestopięciolecie »Sokoła« w Dziedzicach: 1905–1930. Jednodniówka wydana z okazji 25-lecia »Sokoła« w Dziedzicach 3 sierpnia 1930”, s. 14.
- ↑ „Dziennik Cieszyński”. 19, s. 3, 1915-01-24.
- ↑ Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 32–37.
- ↑ Robert Daniel 1998 ↓, s. 48.
- ↑ Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 49.
- ↑ Erwin Woźniak: Rola Czechowic-Dziedzic w I Powstaniu Śląskim. www.towarzystwo.czechowice-dziedzice.pl. [dostęp 2017-06-08].
- ↑ Erwin Woźniak: Powstańcze Dziedzice. www.towarzystwo.czechowice-dziedzice.pl. [dostęp 2017-06-08].
- ↑ Faustyn Herrmann OFMConv. www.encyklo.pl. [dostęp 2017-06-09].
- ↑ Piotr Majewski: Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939, słownik biograficzny. T. III (K–Ł). Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2005, s. 255. ISBN 83-7059-712-2.
- ↑ Edward Długajczyk: Wywiad polski na Górnym Śląsku 1919–1922. Katowice: Muzeum Śląskie, 2001, s. 67. ISBN 83-87455-91-1.
- ↑ Danuta Poźniakowska-Hanak: Oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 1919–1921, s. 8. www.caw.wp.mil.pl. [dostęp 2019-05-03].
- ↑ Dariusz Węgrzyn: Od NSZ do Śląskich Sił Zbrojnych (1945–1948), w: Obóz narodowy w obliczu dwóch totalitaryzmów. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2010, s. 159. ISBN 978-83-7629-145-1.
- ↑ Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach – 03/1400, Akta kontrolno-śledcze Mariana Krzyżowskiego: Protokół przesłuchania Mariana Krzyżowskiego, Katowice, 8 kwietnia 1947, s. 1–2.
- ↑ Dz.U. z 1950 r. nr 57, poz. 514.
- ↑ M.P. z 1958 r. nr 89, poz. 496.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski, t. II, C-D, hasło "Dziedzice (3)". Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, 1997, s. 486. ISBN 978-83-64007-04-0.
- Robert Daniel: Nadolzie zrywa okowy. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 1998. ISBN 83-909864-1-8.
- Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
- Praca zbiorowa: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, hasło „Dziedzice”. Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880, s. 270.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Statut osiedla Dziedzice. bip.czechowice-dziedzice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-06)]. wraz z mapą
| Miasto | |
|---|---|
| Wsie | |
| Części miasta |
|
| Części wsi |
|
| Pozostałe części miasta |
