Szatan

Zobacz też: inne znaczenia.

Szatan (hebr. ‏שטן‎, satan – ‘przeciwnik’, ‘oskarżyciel’, ‘oszczerca’; gr. Σατανᾶς, Satanás^[1]; arab. ‏شيطان‎, Szajtan) – w chrześcijaństwie, judaizmie i islamie jest to jeden z aniołów, który zbuntował się przeciwko Bogu i pociągnął do buntu inne anioły, główny sprawca zła na świecie. Niekiedy bywa utożsamiany z Lucyferem lub Belzebubem. Najczęściej uważany jest za najwyższego rangą demona, przywódcę wszystkich złych duchów. Inne imiona Szatana to: Mastema, Gadriel, Satan, Satanael, Samaël, Samiel, Siegel, anioł Edomu. W tradycji rabinicznej nosi on przydomek „szpetny”.

Słowo „szatan” (pisane małą literą) może też być rozumiane jako ogólne określenie każdego upadłego anioła (diabła, demona), a nie tylko najwyższego rangą. Poza tym ten termin tłumaczy się czasem jako symbol, personifikację zła.

Termin „szatan” po raz pierwszy pojawia się w Księdze Liczb 22, 22-35^[2] w wersecie 22 i 32:

Anioł Jahwe staje jako przeciwnik wobec Balaama^[3]. Wobec człowieka przyjmuje postawę grożącą, która ma powiedzieć człowiekowi, że jeśli będzie występował przeciwko woli Boga, zostanie ukarany. Więc zadaniem szatana nie było ukaranie, a objawienie woli Bożej. W jego działaniu mamy element oskarżenia i sądu typowy dla szatana, który grozi śmiercią zasugerowaną za pomocą miecza^[4].

Termin „szatan” początkowo oznaczał przeciwnika i odnoszony był do ludzi (np. 1 Sm 29,4; 1 Krl 5,18)^[5].

W Starym Testamencie pojęcie Szatana pojawia się w znaczeniu przeciwnik, nieprzyjaciel, przeszkoda na drodze. Szatan występuje też jako oskarżyciel przed Bogiem. Jest przeciwnikiem Boga Jahwe^[6].

W późniejszym okresie Szatana łączy się z demonami jako jego poddanymi. Demony, zgodnie z zapisem w apokryficznej 1 Księdze Henocha, miały powstać z „bezprawnego obcowania aniołów z kobietami ludzkimi”. Wtedy Szatana zaczyna się uważać za personifikację zła, podobną do perskiego Arymana^{[potrzebny przypis]}.

Według Talmudu Szatan został stworzony szóstego dnia stworzenia. Pierwotnie był potężnym aniołem, wodzem chóru serafinów oraz cnót. Szatan zgodnie z popularnymi wyobrażeniami, ma dwa skrzydła. Jednak jako serafin powinien być przedstawiany jako istota z trzema parami skrzydeł. Wedle literatury rabinicznej ze względu na to, że suma liter hebrajskich (będących jednocześnie cyframi) zawartych w słowie Szatan wynosi 364, może on oskarżać tylko przez tyle dni w roku. Nie może natomiast oskarżać podczas święta Jom Kippur^[7].

Według Ewangelii Mateusza, w rozmowach z Jezusem faryzeusze odnosili się do istnienia przywódcy demonów, władcy złych duchów (por. Mt 9,34; 12,24), a Jezus nie zaprzeczał tym wypowiedziom. Mówił o władztwie szatana jako o państwie czy panowaniu, co sugeruje pewien porządek hierarchiczny. Podobnie w wizji Sądu Ostatecznego: ogień przygotowany diabłu i jego aniołom, w Księdze Apokalipsy jest mowa o Smoku i jego aniołach. Paweł z Tarsu podaje następujące nazwy: Zwierzchności, władze, rządcy świata ciemności (Ef 6,11-12)^[8].

W przeciwieństwie do Nowego Testamentu, w Starym Testamencie określenie to oznacza funkcję, nie imię, a upadły anioł wypełniający tę funkcję traktowany jest tam jako źródło zła i nieprzyjaciel Boga, kusiciel człowieka. Symboliści uznają te istoty za symbole zła, realiści Kościoła katolickiego mówią zaś o jak najbardziej osobowej egzystencji Szatana. Realizm dotyczący osoby Szatana jest oficjalną nauką Kościoła. W Nowym Testamencie pozycja Szatana, jako przeciwnika Boga i nieprzyjaciela rodzaju ludzkiego, zostaje poszerzona o rolę przeciwnika w dziele zbawienia dokonywanym przez Jezusa Chrystusa (Mt 16,21-23, Mk 4,15) oraz rolę przeciwnika wspólnoty chrześcijańskiej (Ap 12,17).

Nazywany jest „oskarżycielem”, „władcą tego świata”, „władcą mocarstw powietrza”, „diabłem”, „nieprzyjacielem”, „Złym”, „Belzebubem”, „złym duchem”, „duchem nieczystym”, „kłamcą”, „ojcem kłamstwa”, „zabójcą”, „Wężem”, „wężem starodawnym”, „Smokiem”, „władcą ognia piekielnego”. Może być utożsamiany z wyszydzanym w 14 rozdziale Księgi Izajasza Królem Babilonu.

Treść tej sekcji może nie być zgodna z zasadami neutralnego punktu widzenia.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Problem Szatana w chrześcijaństwie odzwierciedla pytanie o początek zła. Szatan jest w tej religii głównym sprawcą zarówno wszystkich niemoralnych uczynków ludzi w całej historii istnienia człowieka na ziemi, jak i wystąpienia cierpienia oraz śmierci. Według teologii chrześcijańskiej Szatan, będąc istotą duchową stworzoną przez Boga i obdarzoną wolnością wyboru, odrzucił w sposób nieodwracalny i ostateczny swój związek z Bogiem poprzez grzech pychy. Szatan zbuntował przeciw Bogu także inne anioły. Teologia chrześcijańska głosi, iż nieodwracalność decyzji Diabła wynika z najdoskonalszego stopnia poznania Boga ze wszystkich stworzonych istot. Działalność Szatana i innych zbuntowanych aniołów jest ograniczona do Dnia Sądu Ostatecznego nad Światem, po którym wszystkie jego czyny mają zostać osądzone przez Boga. Działanie Szatana, polegające na zerwaniu więzi człowieka z Bogiem poprzez okazywanie nieufności wobec niego i łamania jego przykazań, związane jest z niezaspokojonym pragnieniem kultu siebie samego, nienawiści do Boga i wszystkich jego stworzeń. Według teologii chrześcijańskiej dzięki działalności Jezusa Chrystusa wymierzonej przeciwko Szatanowi możliwe jest uzyskanie życia wiecznego przez ludzi po śmierci.

O Szatanie i jego roli w dziejach ludzkości (również przyszłych) jest mowa m.in. w Księdze Rodzaju oraz Apokalipsie świętego Jana (spisana na greckiej wyspie Patmos).

Według chrześcijan szatan może ingerować w życie człowieka na wiele różnych sposobów i na wielu różnych poziomach, w sposób zwyczajny oraz nadzwyczajny. Zwyczajny sposób działania szatana to kuszenie człowieka do grzechu – poddawany jest mu każdy człowiek.

Zgodnie z teologią chrześcijańską szatani (duchy nieczyste) mają dostęp do ludzkiej pamięci, zmysłów i wyobraźni (poprzez obrazy i sugestie), ponieważ są to władze cielesne człowieka, nie mają jednak władzy nad wolną wolą ludzi ani ich intelektem (które są władzami duchowymi), nie znają też tajników ludzkiego sumienia. W wypadku zwykłych pokus za kluczową uznaje się walkę o pamięć i wyobraźnię człowieka. Duchy nieczyste, jako byty stworzone, nie mogą znać ludzkich myśli^[9].

Gabriel Amorth, egzorcysta, sporządził klasyfikację nadzwyczajnego wpływu Szatana:

• Dręczenie (nękanie) diabelskie – to działanie demona na daną osobę poprzez cierpienia na poziomie zdrowia fizycznego, życia osobistego i zawodowego, komplikacje spraw materialnych.
• Obsesje, posiadanie diabelskie – zaburzenia w zachowaniu człowieka wyrażające się w braku równowagi duchowej, psychicznej i emocjonalnej wskutek ataków szatana. Zły duch powoduje takie udręki wewnętrzne, by sparaliżować duchowo człowieka. Mogą objawiać się poprzez natarczywe myśli, koszmary senne, tendencje samobójcze, samookaleczenia itd.
• Nawiedzenie diabelskie, opresje – działanie przejawiające się w miejscach lub rzeczach; np. nękanie wskutek praktyk okultystycznych dotykających miejsc, w których się one odbywały, oraz wykorzystanych przedmiotów (narzędzi magicznych, amuletów itd.). Dotyczy to także zainfekowania urokiem lub przekleństwem rzeczy, mieszkań i zwierząt. To różne formy zewnętrznego nękania przez szatana, jak np. niewytłumaczalne zjawiska, hałasy, przemieszczanie się przedmiotów, odgłosy niewiadomego pochodzenia.
• Uzależnienie i podporządkowanie – stan osób, które oddały się szatanowi, podpisując z nim pakt, i stały się jego niewolnikami.
• Opętanie diabelskie – najcięższy stopień ingerencji demonicznej, wejście złego ducha w człowieka i zawładnięcie jego ciałem (nie duszą). W pewnych okolicznościach (np. wobec świętości) diabeł manifestuje swoją obecność poprzez agresywne gesty, wulgarność, obrazoburstwo. Może wystąpić m.in. wskutek paktu szatańskiego (dobrowolne oddanie się Diabłu), poprzez trwanie w grzechu, wskutek rzucania przekleństw i uroków itd.
• Działania zewnętrzne – ciosy i nękanie przez Szatana, które można odnaleźć w życiu takich ludzi, jak Jan Vianney, ojciec Pio lub Marta Robin.

W Kościele katolickim za oręże zwyczajne chrześcijanina w walce duchowej uznawane są:

• bliskie zjednoczenie z Bogiem (trwanie w łasce uświęcającej),
• modlitwa – szczególnie przez wstawiennictwo Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła,
• post (wstrzemięźliwość od pokarmu),
• sakramenty – głównie spowiedź i Eucharystia,
• sakramentalia ustanowione przez Kościół (Anioł Pański; różaniec; lektura i medytacja biblijna; droga krzyżowa; krucyfiks; obrazy Najświętszej Maryi Panny, Jezusa i świętych; medaliki poświęcone przez Kościół, zwłaszcza Cudowny Medalik św. Katarzyny Laboure oraz medalik św. Benedykta, w którego błogosławieństwie zawiera się egzorcyzm; egzorcyzmowana sól, olej i woda święcona).

Orężem nadzwyczajnym są egzorcyzmy.

W islamie jedno z imion Szajtana (Szatana), przywódcy zbuntowanych dżinnów, to Iblis. Został on wygnany z nieba, gdy odmówił złożenia hołdu Adamowi, pierwszemu człowiekowi (por. Azazel). Pozwolono mu pozostać na ziemi, aby wodził ludzi na pokuszenie i wystawiał ich na próbę. Jego pierwszymi ofiarami byli Adam i Hawwa (Ewa). Próbował także zwieść Mahometa, dyktując mu nieprawdziwe wersety Koranu, tzw. szatańskie wersety. Pojawia się wszędzie tam, gdzie łatwo o występek (na bazarach, w łaźniach, przy muzyce i śpiewie) oraz tam, gdzie znajdują się nieczystości.

W ludowych wierzeniach muzułmańskich Szatan (arab. شيطان Szajtan) to przede wszystkim zły duch szkodzący ludziom, utożsamiany zwykle z dżinnami.

Dla niektórych fundamentalistów muzułmańskich, zwłaszcza w Iranie, Wielki Szatan to określenie Stanów Zjednoczonych, a Mały Szatan – Izraela.

W mitologii kabardyńskiej (Kaukaz) występuje księżniczka o imieniu Satanei (w cyrylicy Сатаней), nie jest ono jednak kojarzone z szatanem jako takim.

Wpływ na wygląd dzisiejszego szatana miał dualistyczny zaratusztriański zły bóg Aryman czy inaczej Angra Mainju. Z tym poglądem nie zgadza się profesor historii ks. Krzysztof Tadeusz Kościelniak, który nazywa go „uproszczeniem metodologiczno-historycznym”^[10]:

Zobacz hasła Szatan i szatan w Wikisłowniku

• Lewiatan (potwór)
• Belial

• Wojciech Kardyś: Szatan w Starym Testamencie oraz w judaizmie Drugiej Świątyni. Studium z historii tradycji. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2015. ISBN 978-83-7702-982-4.
• René Laurentin: Szatan – mit czy rzeczywistość? Nauczanie i doświadczenie Kościoła. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1997. ISBN 83-211-1538-1. Brak numerów stron w książce
• Diabeł i egzorcyzm. Egzorcysta i inne autorytety mówią prawdę o szatanie. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, 2002. ISBN 83-7216-234-4. Brak numerów stron w książce
• Jan Kasjan: Rozmowy z ojcami, tom 1. Kraków: Wydawnictwo Benedyktynów Tyniec, 2002. ISBN 978-83-7354-226-6. Brak numerów stron w książce
• Wojciech Kosior. Upadek anioła. Psychoanaliza mitu. „Ex Nihilo”. 2 (2), s. 130–144, 2009. [dostęp 2018-01-02]. 
• Aleksander Michalak, Szatan i Demony. Wyobrażenia starożytnych Żydów i Chrześcijan, 2023, ISBN 9788367295734.
• Ludwik Maria Grigion de Montfort: Traktat o prawdziwym nabożeństwie do Najświętszej Maryi Panny. Warszawa: „Promic” Wydawnictwo Księży Marianów, 2011. ISBN 978-83-7502-302-2. Brak numerów stron w książce

• Kim jest nasz nieprzyjaciel i jak on działa? Zarys katolickiej demonologii (wykład podczas konferencji Międzynarodowego Stowarzyszenia ds. Uwalniania, Jasna Góra 11.7.2005)
• Szatan w nauczaniu św. Teresy od Jezusa (Rozdział z książki: Chcę widzieć Boga, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1998) [online], karmel.pl [zarchiwizowane z adresu 2015-06-12] .
• Biblia o Szatanie, Artykuł na stronie Grekokatolicy.pl (fragment książki: René Laurentin, Szatan – mit czy rzeczywistość, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1997) [online], grekokatolicy.pl [zarchiwizowane z adresu 2012-03-09] .
• Ontologia szatana, Artykuł na stronie Grekokatolicy.pl [online], grekokatolicy.pl [zarchiwizowane z adresu 2012-12-09] .
• Szatan w islamie
• Brian A. Pavlac, A brief history of the devil (ang.), kanał „TED-Ed” na YouTube, 30 marca 2021 [dostęp 2024-10-05].