Syncel

Syncel^[1] (synkellos) – w Kościołach wschodnich urzędnik kościelny odpowiedzialny za sprawy administracyjne. Urząd synkellosa wyprowadza się od zapoczątkowanego w połowie IV w. zwyczaju biskupów, a zwłaszcza pochodzących ze stanu zakonnego patriarchów Konstantynopola, którzy po wyborze na stolicę biskupią zabierali ze sobą kilku dawnych towarzyszy, żeby móc dalej odprawiać wspólnie ćwiczenia zakonne. Z czasem syncel stał się doradcą i spowiednikiem biskupa lub patriarchy i zyskał znaczący wpływ w lokalnym Kościele. Do zadań syncela należało także dbanie o dobrą sławę biskupa i miał być świadkiem jego życia. Ze względu na prestiż jaki towarzyszył godności syncela, zaczęto nadawać ją nie tylko rzeczywistym współtowarzyszom biskupa, a także innym duchownym. W konsekwencji godność ta utraciła swe pierwotne znaczenie i jej znaczenie zaczęło się sukcesywnie zmniejszać.

W prawosławiu honorowy tytuł syncela lub protosyncela otrzymują duchowni reprezentujący biskupa. Godność ta nie jest jednak związana z żadną jurysdykcją.

W katolickich Kościołach wschodnich funkcja syncela ewoluowała i upodobniła się do figury prawnej wikariusza generalnego Kościoła zachodniego. Urząd syncela dla katolickich Kościołów wschodnich został odnowiony w dokumentach soboru watykańskiego II, a kompleksowy kształt prawny urzędów protosyncela i syncela nakreślił Kodeks kanonów Kościołów wschodnich z 1990.

Termin synkellos (σύγκελλος) pochodzi od greckiego σύγ i κέλλιον (kellion, pochodzącego od łacińskiego cella – izdebka)^[2] i oznaczał zamieszkującego we wspólnej celi^[1]. W łacinie przyjął się jako syncellus, jako złożenie greckiego przedrostka i łacińskiego słowa cella, oznaczającego celę zakonną^[3].

Urząd synkellosa wyprowadza się od zapoczątkowanego w połowie IV w. zwyczaju biskupów^[4], a zwłaszcza pochodzących ze stanu zakonnego patriarchów Konstantynopola, którzy po wyborze na stolicę biskupią zabierali ze sobą kilku dawnych towarzyszy, żeby móc dalej odprawiać wspólnie ćwiczenia zakonne. Z czasem synkellos stał się doradcą i spowiednikiem biskupa lub patriarchy^[5][2]. Z czasem zyskał znaczący wpływ w lokalnym Kościele. Z upływem czasu syncele uzyskali prawo uczestniczenia w synodach^[5]. Synkellos patriarchy Konstantynopola był w VII wieku odpowiedzialny ogólnie za administrację patriarchatu^[2]. Do zadań syncela należało także dbanie o dobrą sławę biskupa i miał być świadkiem jego życia^[5].

Około X wieku zaczął być traktowany jako następca patriarchy, choć następstwo nie było regułą^[6][5][4]. Ze względu na jego bliskość z patriarchą, o dobre stosunki z synkellosem zabiegały najbardziej wpływowe osoby w państwie, łącznie z cesarzem, chcąc mieć wpływ na patriarchę. Zdarzały się też przypadki wygrywania synkellosa przeciw patriarsze. Atanazy, synkellos patriarchy Germana I, szpiegował swego przełożonego z polecenia cesarza. Cesarz Konstantyn VI z kolei, chcąc odciąć wpływ osób postronnych na patriarchę Tarazjusza, postawił u jego drzwi synkellosów, którzy nie pozwalali wchodzić do patriarchy nikomu obcemu. O znaczeniu urzędu świadczyć może fakt, że o godność tę ubiegali się nawet synowie cesarscy. Pod koniec XI wieku miejsce najważniejszej osoby przy patriarsze przejął chartofylaks^[6]. Z czasem tytuł synkellosa zaczął być nadawany większej liczbie osób znajdujących się przy biskupie, a najważniejszego spośród nich zaczęto nazywać protosynkellosem (protosyncelem), czyli pierwszym syncelem^[5]. Łacińskim odpowiednikiem synkellosa był cubicularius^[2].

Ze względu na prestiż, jaki towarzyszył godności syncela, zaczęto nadawać ją nie tylko rzeczywistym współtowarzyszom biskupa, a także innym duchownym. W konsekwencji godność ta utraciła swe pierwotne znaczenie i jej znaczenie zaczęło się sukcesywnie zmniejszać^[4]. W prawosławiu honorowy tytuł syncela lub protosyncela otrzymują duchowni reprezentujący biskupa. Godność ta nie jest jednak związana z żadną jurysdykcją. W katolickich Kościołach wschodnich funkcja syncela ewoluowała i upodobniła się do figury prawnej wikariusza generalnego Kościoła zachodniego^[5]. Jako faktyczna funkcja pozostała jedynie w Kościele Greckim^[4].

Aż do XVII w. urząd syncela nie funkcjonował w wywodzącym się z tradycji bizantyjskiej Kościele Ukraińskim^[a], natomiast funkcjonowała w nim funkcja administracyjna jeparchialnyj namisnyk (єпархіальний намісник), czyli namiestnik eparchialny. Funkcję tę pełnił duchowny wybierany spośród duchowieństwa wyższego rangą, czyli spośród ihumenów lub archimandrytów, a z czasem urząd był powierzany także świeckim. Namiestnik w razie potrzeby zastępował biskupa, na na co dzień pełnił w imieniu biskupa funkcję zwierzchnika administracyjnego w eparchii. Jego władza nie ustawała także w czasie wakatu na stolicy biskupiej^[7]. Urząd syncela ustanowił w Kościele Ukraińskim końcu XVII w. biskup przemyski Innocenty Winnicki (jeszcze jako biskup prawosławny). Zorganizował w swojej eparchii kryłos, który był wzorowany na kapitułach Kościoła łacińskiego. Kryłos ten składał się z sześciu oficjałów, którym przewodził syncel. Do obowiązków syncela należał także nadzór nad dziekanami i kapłanami eparchii i zarządzanie dobrami kościelnymi^[8].

Na obecny kształt prawny urzędu syncela miał wpływ Kodeks prawa kanonicznego z 1917. Z kolei motu proprio Piusa XII Cleri sanctitati z 2 czerwca 1957, które dotyczyło regulacji wschodniego prawa obrządkowego i osobowego, powstało na bazie regulacji dotyczących funkcji wikariusza generalnego w Kościele łacińskim. Dokument ten powtarzał z niewielkimi adaptacjami przepisy Kodeks prawa kanonicznego z 1917 i używał w terminu syncel do określenia urzędu przeniesionego z Kościoła zachodniego^[9].

Cleri sanctitati przywoływał szereg historycznych regulacji. W tym postanowień synodu zamojskiego z 1720, dotyczących ustanawiania w poszczególnych diecezjach urzędnika posiadającego prerogatywy władzy wykonawczej (i miał czuwać nad obyczajami i dyscypliną życia), a także władzy sądowniczej, z uprawnieniami zarówno do prowadzenia procesów, jak i karania. Urzędnik taki był określany jako oficjał^[10]. Przywoływany także był synod Kościoła bizantyjsko-rumuńskiego z 1872, którego statuty zawierają regulacje dotyczące pomocnika biskupa określanego jako wikariusz generalny biskupa (vicarius generalis episcopi)^[11]. Motu proprio Piusa XII przywoływało także uchwały synodu Kościoła syryjskiego z 1888, w których omawiano dwa typy urzędów charakterystycznych dla Kościołów tradycji antiocheńskiej: periodeuta (usytuowany ponad całym prezbiterium jako prokurator i delegat biskupa) i chorepiskopa (biskupa wiejskiego powoływanego do sprawowania zarządu nad poszczególnymi miastami w danej diecezji, w tym nad periodeutami, świeckimi i duchownymi tego obszaru)^[12]. Biskup wiejski miał zadania i role podobne do pierwotnego urzędu syncela^[13]. Dokumenty synodu Kościoła koptyjskiego z 1898 opisywały funkcję wikariusza generalnego, który posiadał jurysdykcję biskupią (z wyjątkiem spraw, które wymagały specjalnego mandatu), z wyjaśnieniem, że biskup diecezjalny i ów wikariusz generalny „są jedną osobą i jednym trybunałem”, a więc nie istniała możliwość odwołania do biskupa od decyzji wikariusza^[14]. Przy projektowaniu kodyfikacji analizowane były także dokumenty synodu Kościoła ormiańskiego z 1911 precyzowały zakres władzy wikariusza generalnego, który w całej diecezji posiadał jurysdykcję ogólną, oprócz spraw zastrzeżonych^[15].

Kolejny etap kształtowania przypada na okres soboru watykańskiego II. Działająca na mocy motu proprio Jana XXIII Superno Dei nutu z 5 czerwca 1960 Biskupia Komisja Przygotowawcza Commisio de Episcopis et de Dioecesium regimine przygotowała 5 schematów odnoszących się do Kościołów partykularnych oraz władzy biskupów. Schematy te zostały połączone w jeden – De Episcopis ac de Dioecesium regimine. 21 października 1964 został wydany Dekret o Kościołach Wschodnich Katolickich Orientalium Ecclesiarum, a 28 października 1965 Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, który wprowadził do ustroju Kościołów partykularnych urząd wikariusza biskupiego^[16].

Promulgowany w 1990 przez papieża Jana Pawła II Kodeks kanonów Kościołów wschodnich zawiera już kompleksowy kształt prawny urzędów protosyncela i syncela^[17]. Kodeks przewiduje, że urząd protosyncela powinien być ustanowiony w każdej eparchii, a jeżeli zachodzi potrzeba to biskup eparchialny może także powołać syncelów, przy czym z mocy samego prawa syncel ma taką samą władzę, jak protosyncel^[18].

Dla danego regionu duszpasterskiego złożonego z kilku okręgów można ustanowić odrębnego syncela, a gdy przemawiają za tym stosowne racje, to urząd syncela może być ustanowiony dla konkretnego miasta. Biskup eparchialny może powołać syncela z przeznaczeniem do opieki nad konkretnym rodzajem zajęć duszpasterskich (np. dzieł miłosierdzia, katechizacji, liturgii czy stowarzyszeń^[19].

• Marie-Hélene Congourdeau, Bernadette Martin-Hisard: Instytucje Kościoła bizantyńskiego. W: Świat Bizancjum. Cesarstwo Bizantyńskie 641–1204. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2011, s. 667. ISBN 978-83-7505-570-2.
• Syncele. W: Encyklopedja Kościelna, podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego, z licznemi jej dopełnieniami. T. XVII. Warszawa: Czerwiński i Spółka, 1880, s. 378-379. [dostęp 2024-05-12].
• Mariusz Bakalarz. Kształtowanie się urzędów protosyncela i syncela w prawie kanonicznym Katolickich Kościołów Wschodnich. „Veritati et Caritati”. 8, s. 211-231, 2017. Wyższy Instytut Teologiczny w Częstochowie. ISSN 2354-0311. (pol.).