Oset
Oset zwisły | |||
Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Podrodzina | |||
Rodzaj |
oset | ||
Nazwa systematyczna | |||
Carduus L. Sp. Pl. 820. 1 Mai 1753 | |||
Typ nomenklatoryczny | |||
Synonimy | |||
|
Oset (Carduus L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje 92 gatunki[4]. Zasięg rodzaju obejmuje Europę, Azję i Afrykę, z czego 5 rośnie naturalnie w Polsce. Przedstawiciele rodzaju rozprzestrzenieni zostali także na innych kontynentach, także w Polsce rosną dwa gatunki obce zadomowione i cztery przejściowo dziczejące.
Znaczenie ekonomiczne roślin jest opisywane jako zasadniczo niekorzystne, ponieważ liczne gatunki rosną jako chwasty w uprawach ogrodowych i polowych, na plantacjach i pastwiskach[5]. Kwiatostany ostu zwisłego C. nutans zmacerowane w wodzie przez kilka godzin używano dla przyśpieszenia zsiadania się mleka i przy wyrobie sera. Pozbawione kolców łodygi, młode liście i dna koszyczków są jadalne. Zebrane wiosną, obrane łodygi ostu łopianowatego C. personata opisywane są jako jedno z najsmaczniejszych warzyw rosnących dziko w Europie Środkowej[6].
W języku potocznym nazwa „oset” jest stosowana także dla podobnych morfologicznie roślin należących do innych rodzajów.
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Europę (bez Islandii) i Azję (bez części północno-wschodniej i południowo-wschodniej)[4], a poza tym północną Afrykę i góry w strefie międzyzwrotnikowej tego kontynentu. Najbardziej zróżnicowany jest w basenie Morza Śródziemnego[5][7]. W Europie rośnie 48 gatunków[7].
Rośliny introdukowane z tego rodzaju występują w Ameryce Północnej (do szczególnie problematycznych w Stanach Zjednoczonych należy oset nastroszony C. acanthoides i oset włoski C. pycnocephalus)[7], w Ameryce Południowej, południowej Afryce, w Australii i na subkontynencie indyjskim[4].
- Gatunki rodzime we florze Polski[8]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej, druga według bazy taksonomicznej The Plants of the World (jeśli jest inna)
- oset łopianowaty Carduus personata (L.) Jacq.
- oset kędzierzawy Carduus crispus L.
- oset klapowany Carduus ×lobulatus Borbás
- oset pagórkowy Carduus collinus Waldst. & Kit.
- oset siny Carduus glaucus Baumg. ≡ Carduus defloratus subsp. glaucus (Rchb.f.) Nyman
- Gatunki introdukowane – zadomowione i przejściowo dziczejące w Polsce[8]
- oset haczykowaty Carduus hamulosus Ehrh. – efemerofit
- oset nastroszony Carduus acanthoides L. – antropofit zadomowiony
- oset wielkogłówkowy Carduus macrocephalus Desf. – efemerofit
- oset wąskokwiatowy Carduus tenuiflorus Curtis – efemerofit
- oset włoski Carduus pycnocephalus L. – efemerofit
- oset zwisły Carduus nutans L. – antropofit zadomowiony
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Rośliny roczne, dwuletnie i rzadziej byliny osiągające do 2 m, rzadko do 4 m wysokości[9]. Pędy wzniesione, słabiej lub mocniej rozgałęzione, zwykle mniej lub bardziej owłosione, rzadko nagie, zawsze kolczaste, łodyga kolczasto oskrzydlona[9].
- Liście
- Skrętoległe, kolczaste (wyjątkiem o liściach bez kolców jest oset łopianowaty[5]), z nasadami zbiegającymi wzdłuż łodygi (dlatego jest ona oskrzydlona)[10]. Blaszka niepodzielona lub pierzastodzielna[10].
- Kwiaty
- Zebrane w koszyczki tworzące się pojedynczo na szczytach pędów lub po kilka do 20 w gęstych skupieniach lub luźnych baldachogronach[9]. Okrywa koszyczków kulistawa do walcowatej[9], okryta licznymi, dachówkowato ułożonymi, lancetowatymi listkami, zwykle kolczasto zakończonymi[10]. Dno kwiatostanu pokryte szczecinkowatymi plewinkami. Wszystkie kwiaty jednakowe, obupłciowe, o koronie rurkowatej, głęboko podzielonej (łatki równowąskie[9]), purpurowej, czasem czerwonawej lub fioletowej. Pręciki o nitkach wolnych i owłosionych. Szyjka słupka na szczycie rozwidlona[10].
- Owoce
- Niełupki nagie, odwrotnie jajowate[10][5], na szczycie z drobnym, 5-łatkowym elajosomem (brak u ostu zwisłego[5]) oraz wieloszeregowym puchem kielichowym złożonym z nierozgałęzionych i szorstkich włosków[10].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w jej obrębie klasyfikowany do podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Carduinae[11].
- Wykaz gatunków[4]
- Carduus acanthocephalus C.A.Mey.
- Carduus acanthoides L. – oset nastroszony
- Carduus acicularis Bertol.
- Carduus adpressus C.A.Mey.
- Carduus affinis Guss.
- Carduus afromontanus R.E.Fr.
- Carduus amanus Rech.f.
- Carduus angusticeps H.Lindb.
- Carduus arabicus Jacq. ex Murray
- Carduus × aragonensis Devesa & Talavera
- Carduus argentatus L.
- Carduus argyroa Biv.
- Carduus × arvaticus Font Quer & Rothm.
- Carduus asturicus Franco
- Carduus × atacinus (Arènes) B.Bock
- Carduus aurosicus Vill.
- Carduus axillaris Gaudin
- Carduus baeocephalus Webb
- Carduus ballii Hook.f.
- Carduus × bergadensis Sennen
- Carduus bourgaei Kazmi
- Carduus bourgeanus Boiss. & Reut.
- Carduus broteroi Welw. ex Cout.
- Carduus × brunneri Döll
- Carduus budaianus Jáv.
- Carduus × camplonensis Devesa & Talavera
- Carduus candicans Waldst. & Kit.
- Carduus × cantabricus Devesa & Talavera
- Carduus carduelis (L.) Gren.
- Carduus carlinoides Gouan
- Carduus carpetanus Boiss. & Reut.
- Carduus cephalanthus Viv.
- Carduus chevallieri Barratte ex Chevall.
- Carduus chrysacanthus Ten.
- Carduus clavulatus Link
- Carduus collinus Waldst. & Kit. – oset pagórkowy
- Carduus corymbosus Ten.
- Carduus crispus L. – oset kędzierzawy
- Carduus dahuricus (Arènes) Kazmi
- Carduus defloratus L. – oset bezkwiatowy
- Carduus edelbergii Rech.f.
- Carduus × estivali Arènes
- Carduus × fallax Borbás
- Carduus fasciculiflorus Viv.
- Carduus fissurae
- Carduus getulus Pomel
- Carduus × gillotii Rouy
- Carduus × grassensis Briq. & Cavill.
- Carduus × grenieri Sch.Bip. ex Nyman
- Carduus hamulosus Ehrh.
- Carduus hazslinszkyanus Budai
- Carduus hohenackeri Kazmi
- Carduus ibicensis (Devesa & Talavera) Rosselló & N.Torres
- Carduus × intercedens Hausskn.
- Carduus × ipe Boros
- Carduus × jordanii Arènes
- Carduus keniensis R.E.Fr.
- Carduus kerneri Simonk.
- Carduus kirghisicus Sultanova
- Carduus kumaunensis (Arènes) Kazmi
- Carduus lanuginosus Willd.
- Carduus leptacanthus Fresen.
- Carduus × leptocephalus Peterm.
- Carduus leptocladus Durieu
- Carduus litigiosus Nocca & Balb.
- Carduus × lobulatus Borbás – oset klapowany
- Carduus lusitanicus Rouy
- Carduus macracanthus Kazmi
- Carduus macrocephalus Desf. – oset wielkogłówkowy
- Carduus malyi Greuter
- Carduus maroccanus (Arènes) Kazmi
- Carduus martinezii Pau
- Carduus membranaceus Lojac.
- Carduus meonanthus Hoffmanns. & Link
- Carduus × meratii Arènes
- Carduus millefolius R.E.Fr.
- Carduus × mixtus Corb.
- Carduus modestii Tamamsch.
- Carduus × montis-majoris Teyber
- Carduus × moritzii Brügger
- Carduus myriacanthus Salzm. ex DC.
- Carduus nawaschini Bordz.
- Carduus nervosus K.Koch
- Carduus nigrescens Vill.
- Carduus numidicus Coss. & Durieu
- Carduus nutans L. – oset zwisły
- Carduus nyassanus R.E.Fr.
- Carduus olympicus Boiss.
- Carduus onopordioides Fisch. ex M.Bieb.
- Carduus × orthocephalus Wallr.
- Carduus peisonis Teyber
- Carduus personata (L.) Jacq. – oset łopianowaty
- Carduus poliochrus Trautv.
- Carduus × puechii H.J.Coste
- Carduus pumilus D.Don
- Carduus × pycnocephaloformis Arènes
- Carduus pycnocephalus L. – oset włoski
- Carduus quercifolius F.K.Mey.
- Carduus ramosissimus Pancic
- Carduus rechingerianus Kazmi
- Carduus rivasgodayanus Devesa & Talavera
- Carduus ruwenzoriensis S.Moore
- Carduus santacreui (Devesa & Talavera) Devesa
- Carduus schimperi Sch.Bip.
- Carduus × schulzeanus Ruhmer
- Carduus seminudus M.Bieb.
- Carduus × sepincola Hausskn.
- Carduus × septentrionalis Devesa & Talavera
- Carduus silvarum R.E.Fr.
- Carduus solteszii Budai
- Carduus spachianus Durieu
- Carduus squarrosus DC. ex Lowe
- Carduus × stangii H.Buek
- Carduus tenuiflorus Curtis – oset wąskokwiatowy
- Carduus × theriotii Rouy
- Carduus thracicus (Velen.) Hayek
- Carduus tmoleus Boiss.
- Carduus transcaspicus Gand.
- Carduus × turocensis Margittai
- Carduus uncinatus M.Bieb.
- Carduus × veronensis Arènes
- Carduus × vigoi Mateo
- Carduus volutarioides Reyes-Bet.
- Carduus × weizensis Hayek
Symbolika i nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]Nazwa „oset” w polskim nazewnictwie potocznym używana jest do różnych kolczastych roślin, nie tylko z rodzaju Carduus, ale także ostrożeń, dziewięćsił czy popłoch. Ze względu na rozpowszechnienie, najbardziej prawdopodobne jest, że w literaturze nienaukowej nazwą tą opisany jest ostrożeń polny. Również w literaturze naukowej odwołującej się do nazewnictwa potocznego (np. z zakresu ziołolecznictwa) stosowanie tej nazwy i utożsamianie z rodzajem Carduus może być mylące. Przykładowo, zapisy o jadalnym oście z dużym prawdopodobieństwem dotyczą ostrożnia łąkowego lub warzywnego[12].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].
- ↑ a b c d e Carduus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-14].
- ↑ a b c d e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 76. ISBN 978-3-540-31050-1.
- ↑ Łukasz Łuczaj , Dzikie rośliny jadalne Polski: przewodnik survivalowy, wyd. 2, Krosno: Wydawnictwo "Chemigrafia", 2004, ISBN 83-904633-6-9, OCLC 71833163 .
- ↑ a b c David J. Mabberley , Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 164, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 49, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b c d e David J. Keil: Carduus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-14].
- ↑ a b c d e f Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1971, s. 357-358.
- ↑ Genus Carduus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-14].
- ↑ Łukasz Łuczaj. Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych. „Lud”. 92, s. 43-64, 2008. (pol.).
- EoL: 59551
- Flora of China: 105640
- Flora of North America: 105640
- GBIF: 3114511
- identyfikator iNaturalist: 52991
- IPNI: 8095-1
- ITIS: 35783
- NCBI: 92905
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:330047-2
- Tela Botanica: 86091
- identyfikator Tropicos: 40001402
- USDA PLANTS: CARDU
- identyfikator taksonu Fossilworks: 251998
- CoL: 3HGD