Jan Kronsztadzki

Święty
Jan Kronsztadzki

Data i miejsce urodzenia	31 października 1829 Sura
Data i miejsce śmierci	2 stycznia 1909 Kronsztad
Czczony przez	Rosyjski Kościół Prawosławny
Kanonizacja	14 czerwca 1990 przez Rosyjski Kościół Prawosławny
Wspomnienie	20 grudnia (stary styl)
Multimedia w Wikimedia Commons

Iwan Siergijew

protoprezbiter
Kraj działania	Rosja
Data i miejsce urodzenia	19 października 1829 Sura
Data i miejsce śmierci	20 grudnia 1908 Kronsztad
Miejsce pochówku	Petersburg
Proboszcz parafii św. Andrzeja w Kronsztadzie
Okres sprawowania	1897–1908
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Rosyjski Kościół Prawosławny
Diakonat	10 grudnia 1855
Prezbiterat	12 grudnia 1855

Jan Kronsztadzki, wł. Iwan Iljicz Siergijew^[1] (ur. 19 października^?/31 października 1829 w Surze, zm. 20 grudnia 1908^?/2 stycznia 1909 w Kronsztadzie) – rosyjski duchowny prawosławny i działacz społeczny, święty Kościoła prawosławnego.

Pochodził z rodziny cerkiewnego psalmisty z guberni archangielskiej. Ukończył seminarium duchowne w Archangielsku (1851), a następnie Petersburską Akademię Duchowną (1855). W roku ukończenia Akademii ożenił się z Jelizawietą Nieswicką, a następnie przyjął święcenia kapłańskie. Dzięki małżeństwu z córką odchodzącego na emeryturę proboszcza parafii przy soborze św. Andrzeja w Kronsztadzie uzyskał etat kapłana w tejże parafii. Był z nią związany do końca życia, stąd nadany mu jeszcze za życia przydomek Kronsztadzki, którym sam duchowny posługiwał się zamiast nazwiska.

W Kronsztadzie prowadził szeroko zakrojoną działalność charytatywną i duszpasterską, wspierając materialnie najuboższych mieszkańców miasta i głosząc wśród nich zasady prawosławnej moralności. Zorganizował dom pracy, w którym bezrobotni i bezdomni mieszkańcy Kronsztadu mogli znaleźć zatrudnienie i zakwaterowanie. Z czasem jego sława obrońcy najuboższych i charyzmatycznego kaznodziei rozprzestrzeniła się na cały kraj. Janowi Kronsztadzkiemu przypisywano dary leczenia siłą samej modlitwy i przepowiadania przyszłości. Na jego adres wpływały dary finansowe od osób prywatnych, które następnie przeznaczał na wsparcie dzieł dobroczynności, cerkwi i monasterów. Jego wystąpienia publiczne gromadziły tysiące wiernych. W 1894 został zaproszony do umierającego cara Aleksandra III.

Reprezentował skrajnie konserwatywne, nacjonalistyczne poglądy polityczne, w swoich kazaniach wielokrotnie poruszał tematy związane z bieżącą sytuacją Rosji. Sprzeciwiał się wszelkim reformom w państwie, twierdząc, że Rosja powinna pozostać monarchią absolutną, z prawosławiem jako jedyną panującą religią. Imperium Rosyjskie utożsamiał ze Świętą Rusią i królestwem Boga na ziemi, zapowiadając równocześnie jego upadek, o ile w kraju nadal będą szerzyły się idee liberalne, w tym równouprawnienie różnych wyznań. W ostatnich latach życia był związany z Czarną Sotnią.

Jest autorem wydanego pośmiertnie dziennika Moje życie w Chrystusie, w którym opisywał swoje dążenia do doskonalenia duchowego, pisał o walce z grzesznymi myślami i działaniami, notował modlitwy. Wiernych wzywał do konsekwentnego doskonalenia się w duchu ewangelicznym, oparcia swojego życia na miłości bliźniego, miłosierdziu i współczuciu, łagodności, posłuszeństwie, czystości i gotowości do wyrzeczeń.

Został kanonizowany w 1964 przez Rosyjski Kościół Prawosławny poza granicami Rosji, 14 czerwca 1990 również przez Rosyjski Kościół Prawosławny.

Urodził się w Surze, na terenie guberni archangielskiej. Jego rodzicami byli psalmista cerkiewny Ilja Michajłowicz Siergijew oraz jego żona Fieodora^[2]. Został ochrzczony w dniu urodzenia; imię otrzymał na cześć świętego, który był wówczas wspominany – bułgarskiego mnicha Jana Rylskiego^[3]. Wspominając wczesną młodość, późniejszy święty podkreślał, że jego rodzina stale żyła w ubóstwie, zaś ojciec ciężko chorował. Również przyszły duchowny był jako dziecko słabego zdrowia^[2]. Szczególny wpływ na młodego Iwana Siergijewa miała jego matka. Była ona osobą głęboko religijną i te same zasady życiowe wpoiła synowi. Do śmierci w 1871^[4] pozostawała dla niego największym autorytetem^[2]. Głęboka wiara przyszłego kapłana była widoczna jeszcze przed jego wyjazdem do seminarium duchownego. Mieszkańcy Sury wielokrotnie prosili go o modlitwę w swojej intencji^[5]. On sam twierdził, że już w młodym wieku miewał pierwsze widzenia^[5].

Edukację na poziomie podstawowym Iwan Siergijew odebrał w szkole parafialnej w Surze. Następnie, zdecydowany zostać kapłanem, ukończył seminarium w Archangielsku w 1851. Za wyróżniające się wyniki w nauce otrzymał prawo podjęcia wyższych studiów teologicznych w Petersburskiej Akademii Duchownej za państwowe stypendium^[6]. W tym samym roku nieoczekiwanie zmarł jego ojciec. Iwan Siergijew rozważał możliwość przerwania studiów i przyjęcia święceń diakońskich lub podjęcia pracy jako psalmista, by móc wspierać finansowo rodzinę. Jego matka nie zgodziła się jednak, by zrezygnował z kształcenia teologicznego. Ostatecznie przyszły duchowny kontynuował naukę, łącząc ją z pracę pisarza akademickiego. Uzyskiwane zarobki przesyłał do domu^[7]. W czasie studiów rozważał złożenie ślubów zakonnych i wyjazdu w charakterze misjonarza do Ameryki Północnej, na Syberię lub do Chin. Ostatecznie zdecydował jednak (jak twierdził, pod wpływem proroczego snu), że równie pożyteczną pracę duszpasterską będzie mógł prowadzić jako duchowny parafialny na terenach zamieszkanych przez Rosjan^[7].

W 1855 obronił pracę dyplomową, poświęconą staroobrzędowcom^[7]. Następnie ożenił się z Jelizawietą Konstantinowną Nieswicką, córką proboszcza parafii przy soborze św. Andrzeja w Kronsztadzie. Ojciec jego żony ze względu na podeszły wiek odszedł w stan spoczynku, umożliwiając Iwanowi Siergijewowi – po przyjęciu święceń kapłańskich – podjęcie pracy duszpasterskiej w jego dawnej parafii. W zamian zobowiązywał się on do opieki nad ojcem żony i jej rodzeństwem – trzema braćmi i dwiema siostrami. 10 grudnia 1855 Siergijew został wyświęcony na diakona przez biskupa Makarego (Bułgakowa), zaś 12 grudnia tego samego roku w soborze Świętych Piotra i Pawła w Petersburgu przyjął święcenia kapłańskie z rąk biskup rewelskiego Krzysztofa^[8]. Natychmiast po ślubie Iwan Siergijew poprosił żonę, by zrezygnowali ze współżycia małżeńskiego^[9][a]. Małżonkowie nie mieli dzieci, wychowywali natomiast siostrzenicę Jelizawiety Nieswickiej, Rufinę, której matka znajdowała się w bardzo złej sytuacji materialnej^[10].

Ks. Siergijew przez cały okres pracy duszpasterskiej był związany z soborem św. Andrzeja w Kronsztadzie, stąd określanie go już przez współczesnych mianem Jana Kronsztadzkiego – sam również podpisywał się w ten sposób, pomijając prawdziwe nazwisko. Prowadził ascetyczny tryb życia, stale pościł, codziennie służył Świętą Liturgię^[11]. Szczególną wagę przywiązywał do regularnej lektury Starego i Nowego Testamentu oraz do głoszenia homilii – w każdą niedzielę i święto wygłaszał homilię napisaną przez siebie lub przesłaną przez metropolitę petersburskiego Grzegorza^[12]. Od 1857 był katechetą szkoły miejskiej w Kronsztadzie, zaś od 1861 – także miejscowego gimnazjum klasycznego. Pracę tę wykonywał do śmierci^[4].

Działał na rzecz ewangelizacji i propagowania chrześcijańskiego trybu życia wśród mieszkańców Kronsztadu^[13]. Szczególną troską duszpasterską otaczał najbiedniejszych^[12]. Regularnie odwiedzał robotników portowych zamieszkujących położoną poza miastem kolonię baraków, spotykał się z bezrobotnymi i ich rodzinami, przekazywał im dary materialne. Całą swoją pensję, przysługującą mu jako proboszczowi, rozdawał jako jałmużnę. Hierarchia cerkiewna przestała wówczas wypłacać mu wynagrodzenie, przekazując je rodzinie duchownego. Jan Kronsztadzki zachował jedynie wynagrodzenie katechety, które w dalszym ciągu przekazywał biednym^[14].

W 1875 ks. Siergijew otrzymał godność protoprezbitera, zaś w 1897 został proboszczem parafii św. Andrzeja^[15].

Od momentu przyjęcia święceń kapłańskich Jan Kronsztadzki prowadził dziennik Moje życie w Chrystusie, w którym opisywał swoje dążenia do doskonalenia duchowego, pisał o walce z grzesznymi myślami i działaniami, notował modlitwy^[12]. W wydanym pośmiertnie dzienniku propagował częste odmawianie Modlitwy Jezusowej, w ówczesnej Rosji uważanej za zarezerwowaną dla mnichów^[9]. Wzywał również do jak najczęstszego przystępowania do sakramentu Eucharystii^[9]. Dopuszczał przy tym do Eucharystii jedynie osoby, które w tym samym dniu odbyły spowiedź. W soborze św. Andrzeja przyjmował nie tylko spowiedź uszną, ale i akty spowiedzi publicznej^[16].

Jan Kronsztadzki twierdził, że Kościół prawosławny jest jedynym związkiem wyznaniowym głoszącym prawdziwą wiarę i stanowczo sprzeciwiał się równouprawnieniu wyznań w Rosji^[17]. Jego wskazania moralne i duchowe opierały się na zaleceniach ewangelicznych. Wiernych wzywał, by czynili postępy w

Szczególne miejsce w działalności duszpasterskiej Jana Kronsztadzkiego zajmowało wezwanie do zerwania z pijaństwem, na mniejszą skalę także z paleniem tytoniu^[19].

Jako katecheta szkolny kapłan wielokrotnie twierdził, że edukacja religijna jest najważniejszym elementem kształcenia człowieka i że Rosji potrzebni są nie tyle uczeni członkowie społeczeństwa, co pobożni wierni prawosławni^[20].

W ciągu pierwszych piętnastu lat pracy duszpasterskiej zaangażowanie Jana Kronsztadzkiego wśród najuboższych spotykało się z niezrozumieniem i rezerwą^[9]. Z czasem jednak duchowny zyskał ogromny autorytet i stał się sławny w całej Rosji^[9]. Przekonanie o natchnieniu jego działalności przez Boga wyrażali metropolita moskiewski Leoncjusz i Teofan Pustelnik^[21]. O niezwykłym autorytecie Jana wśród ludu pisał arcybiskup chełmski Eulogiusz^[22]. Uznany jeszcze za życia za świętego, otrzymywał setki listów z prośbami o modlitwę i pomoc – nie tylko z Rosji, ale i Szwecji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych^[23]. W 1882 z inicjatywy duchownego w Kronsztadzie powstał dom pielgrzyma, w którym mogli zatrzymywać się jego goście^[23]. Duchowny odbywał również wizyty duszpasterskie w różnych miastach Rosji, gromadząc tysiące wiernych. 15 lipca 1890 w Charkowie na odprawianej przez niego Świętej Liturgii wierni zgromadzili się nie tylko w soborze, ale i na otaczającym go placu i przyległych ulicach. Molebień w tym samym mieście, służony na Placu Soborowym, zgromadził 60 tys. ludzi. Do podobnych sytuacji dochodziło w czasie wizyt Jana Kronsztadzkiego w Samarze, Saratowie, Kazaniu i Niżnym Nowogrodzie. Wierni przybywali nie tylko na nabożeństwa, ale i tłumnie witali kapłana na dworcach kolejowych, pragnąc uzyskać osobiste błogosławieństwo^[24].

Sława duchownego jako osoby bezinteresownie działającej na rzecz ubogich sprawiła, że na jego adres zaczęły wpływać datki ofiarodawców pragnących, by ich pieniądze przeznaczyć na wsparcie inicjatyw charytatywnych. Umożliwiło to Janowi Kronsztadzkiemu zorganizowanie pomocy na szerszą skalę, poprzez stowarzyszenie dobroczynne, jakie powołał przy parafii św. Andrzeja^[25]. W latach 1872–1882 stowarzyszenie to, przy znacznym osobistym udziale duchownego, wzniosło w Kronsztadzie dom pracy, w którym bezrobotni i bezdomni mieszkańcy miasta mogli znaleźć zatrudnienie i zakwaterowanie. W skład domu wchodziły warsztaty wyrobów drewnianych, szewski, krawiecki, bezpłatna stołówka, ambulatorium, szkoła dzienna i wieczorowa, szkoła rękodzieła, biblioteka, schronisko dla sierot i świetlica dla dzieci^[25]. Dzięki wsparciu finansowemu rodziny carskiej duchowny doprowadził także do budowy „przystani zbawienia” w Zatoce Fińskiej – osiedla dla robotników sezonowych pracujących w Kronsztadzie^[23].

Jan Kronsztadzki przekazywał również nadsyłane pieniądze na budowę cerkwi, monasterów, szpitali i szkół oraz wspierał osoby prywatne, które prosiły go o to listownie^[25]. Popierał Galicyjsko-Russkie Towarzystwo Dobroczynne^[26].

Ludwik Bazylow w wydanej w 1972 pracy twierdzi, że kult Jana Kronsztadzkiego szerzył się głównie wśród szumowin społecznych stolicy oraz innych miast w Rosji północnej i środkowej^[27]. W 1894 duchowny został zaproszony przez rodzinę carską do łoża umierającego cara Aleksandra III^[27]. Wśród odwiedzających go z prośbą o rady modlitwy byli hierarchowie Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i członkowie rodziny panującej^[28].

Jan Kronsztadzki szczególnie opiekował się monasterem św. Jana Chrzciciela w Leuszynie, na czele którego stała jego uczennica duchowa ihumenia Taisa^[29]. Był również inicjatorem budowy monasteru św. Jana Rylskiego w Petersburgu, który powstał w latach 1901–1903 i w latach bezpośrednio po otwarciu zgromadził ponad 350 mniszek i posłusznic^[30], z których pierwsze wywodziły się ze wspólnoty w Leuszynie^[29].

Na kilka lat przed śmiercią Jan Kronsztadzki zachorował i musiał ograniczyć swoją działalność społeczną. Ostatnią Świętą Liturgię odprawił 9 grudnia 1908; przewidując rychłą śmierć, pożegnał się wówczas ze swoimi parafianami^[31]. Zmarł 20 grudnia tego samego roku w swoim mieszkaniu w domu parafialnym soboru św. Andrzeja^[28]. Pogrzeb, w którym wzięły udział dziesiątki wiernych, prowadził metropolita petersburski i ładoski Antoni. Duchowny został pochowany w jednej z cerkwi monasteru św. Jana Rylskiego utworzonego z jego inicjatywy^[32].

Rosyjski Kościół Prawosławny, kanonizując Jana Kronsztadzkiego, uznał, że za swoje ascetyczne życie i pełną poświęcenia służbę duszpasterską został on nagrodzony darem przewidywania przyszłości. Za przykłady proroctw uznano m.in. następujące sytuacje:

• W czasie budowy monasteru św. Jana Rylskiego w Petersburgu duchowny poprosił o budowę dodatkowego obiektu mieszkalnego „dla leśniańskich mniszek”. Mimo niezrozumienia intencji kapłana, budowniczowie spełnili jego prośbę. W 1915 mniszki z monasteru Narodzenia Matki Bożej w Leśnej udały się na bieżeństwo; część z nich zamieszkała właśnie we wzniesionym na prośbę Jana Kronsztadzkiego domu^[33].
• W 1898 Jan Kronsztadzki został zaproszony do udziału w ceremonii poświęcenia głównego soboru Piuchtickiego Monasteru Zaśnięcia Matki Bożej. Przejeżdżając przez pobliską Narwę zachwycił się pięknem miasta, po czym dodał, że pewnego dnia zostanie ono całkowicie zniszczone, podczas gdy monaster przetrwa. Słowa te Cerkiew odnosi do wydarzeń 1944, gdy Narwa poniosła ogromne straty w czasie niemieckich bombardowań, natomiast na klasztor spadł tylko jeden pocisk^[33].
• W 1893, dowiedziawszy się o zbiórce pieniędzy na budowę soboru św. Aleksandra Newskiego w Warszawie, Jan Kronsztadzki zapowiedział, że po kilku latach od konsekracji tego obiektu Rosja rozpadnie się na kilka niepodległych państw, m.in. niezawisłość odzyska Polska. Odnowa potęgi rosyjskiej miała nastąpić dopiero wiele lat później, kapłan przewidywał także tragiczne dalsze losy niepodległej Polski. Sam zaś sobór w Warszawie według jego słów miał zostać zburzony^[33]. Sobór św. Aleksandra Newskiego został faktycznie oddany do użytku liturgicznego w 1912, sześć lat przed odzyskaniem niepodległości przez Polskę, a w latach 20. XX wieku zburzony jako symbol carskiego panowania i rusyfikacji^[34].
• W swoim dzienniku Jan Kronsztadzki zapisał szereg wizji, które zdaniem prawosławnych interpretatorów opisują ze szczegółami przebieg I wojny światowej, rewolucji październikowej i wojny domowej w Rosji, jak również długoletnie panowanie komunizmu w Rosji i jego ostateczny upadek^[33].
• W 1908, w rozmowie z arcybiskupem jarosławskim i rostowskim Tichonem, Jan Kronsztadzki zaprosił go, by ten zajął jego miejsce. Słowa te Cerkiew interpretuje jako zapowiedź objęcia przez Tichona urzędu patriarchy moskiewskiego i całej Rusi (co nastąpiło w 1917) i uzyskania przez niego autorytetu wśród wiernych rosyjskich porównywalnego ze sławą Jana, co najmniej od lat 80. XIX wieku żyjącego w opinii świętości^[35].

Cerkiew czci również Jana Kronsztadzkiego jako cudotwórcę, który siłą swojej modlitwy potrafił leczyć choroby cielesne oraz doprowadzać do duchowej odnowy grzeszników^[16].

Jan Kronsztadzki był zdecydowanym przeciwnikiem idei rewolucyjnych i w swoich kazaniach, zwłaszcza w czasie rewolucji 1905, wielokrotnie występował przeciwko lewicowej inteligencji^[27]. Zapowiadał upadek Imperium Rosyjskiego:

Bezkompromisowo broniąc prawosławia, Jan Kronsztadzki kilkakrotnie potępił w kazaniach poglądy Lwa Tołstoja (którego określał jako bluźniercę) i jego zwolenników^[b]. W 1902, wypowiadając się na ten temat, stwierdził, że w Rosji trwa fałszywe oświecenie, oparte na źle pojętej wolności^[36]. W 1905 potępił manifest październikowy, twierdząc, że posłużył on jedynie rozwojowi antyprawosławnej propagandy^[36]. Występował przeciwko liberalizmowi i próbom przekształcenia Rosji w monarchię konstytucyjną, twierdząc, iż car otrzymuje od Boga nie tylko władzę, ale i potrzebne do rządzenia siłę i mądrość. Za godnych współpracy w zarządzaniu Rosją uważał jedynie bogobojnych polityków prawosławnych. Do zachowania patriotyzmu i głębokiej wiary wzywał deputowanych III Dumy^[37]. Krytykował również postępowanie wielu współczesnych mu duchownych prawosławnych, twierdząc, że dają oni wiernym zły przykład^[38]. Twierdził, że Rosja ogromnie zgrzeszyła, gdy znaczna część jej mieszkańców przestała żyć według etyki prawosławnej, wzywał do powszechnego nawrócenia się. W przeciwnym razie, jak zapowiadał, miał nastąpić całkowity upadek państwa^[39].

W 1907 Jan z Kronsztadu został członkiem honorowym skrajnie prawicowego i nacjonalistycznego Związku Narodu Rosyjskiego. W roku następnym, tj. miesiąc po wydaniu przez Świątobliwy Synod Rządzący zgody na członkostwo kapłanów w organizacjach monarchistycznych, zapisał się do tej organizacji drogą zwykłej procedury^[27]. Chociaż formalnie działalność duchownego w organizacji czarnosecinnej była krótka, idee głoszone w jego kazaniach w latach wcześniejszych były zbliżone do treści jej programu. Stąd Ludwik Bazylow twierdzi, że Jan Kronsztadzki w znaczącym stopniu przyczynił się do ukształtowania się w Rosji początku XX wieku klimatu wielkorosyjskiego i prawosławnego szowinizmu^[27].

W 1903, po pogromie kiszyniowskim, Jan Kronsztadzki opublikował artykuł Moje myśli w rezultacie gwałtów chrześcijan i Żydów w Kiszyniowie, w którym określił „światowe żydostwo” jako początek nadchodzącego królestwa Antychrysta i zestawił je z Rosją-uosobieniem królestwa Boga^[40]. Początkowo duchowny potępił uczestników pogromu, następnie jednak zmienił zdanie; stwierdził, że Żydzi w znacznym stopniu byli winni przemocy, do której doszło w Besarabii^[41].

Jego osoba jeszcze za życia, wbrew jego woli, stała się obiektem kultu sekty joannitów, którzy widzieli w nim nowe wcielenie Chrystusa. Duchowny usiłował zwalczać sektę, osobiście udając się do wsi, gdzie działali jej członkowie, jednak bez skutku^[27]. Ruch ten został w 1908 potępiony przez Rosyjski Kościół Prawosławny, lecz mimo tego przetrwał^[42].

Mieszkanie duchownego na drugim piętrze domu parafialnego przy soborze św. Andrzeja zostało w 1918 zamienione na cerkiew Trójcy Świętej. Pozostawała ona czynna do 1930. Rok później sobór został zamknięty, a następnie zniszczony. Dawny dom parafialny został przebudowany, zaś mieszkanie Jana Kronsztadzkiego podzielone na pięć osobnych. W 1995, z inicjatywy grupy wiernych, szczególnie czczących pamięć duchownego, zrekonstruowano dwa pokoje dawnego mieszkania i cztery lata później urządzono w nim muzeum pamięci świętego^[28].

Jan Kronsztadzki został kanonizowany 19 października 1964 przez ówcześnie niekanoniczny Rosyjski Kościół Prawosławny poza granicami Rosji. 8 czerwca 1990, niezależnie od tej decyzji, za świętego uznał go Rosyjski Kościół Prawosławny^[31]. Relikwie duchownego przechowywane są w założonym przez niego monasterze św. Jana Rylskiego w Petersburgu^[43].

W 2015 w Moskwie odsłonięty został pomnik Jana Kronsztadzkiego^[44].

W utworze Nikołaja Leskowa Nocne marki zawarty został negatywny wizerunek Jana Kronsztadzkiego. Bohaterka utworu, Kławdija Stiepieniewa, zainspirowana przesłaniem Ewangelii, poświęca swoje życie służbie bliźnim. Jej rodzina, zaniepokojona zachowaniem kobiety, które uważa za dziwne, aranżuje jej spotkanie z powszechnie znanym w Rosji, uważanym za cudotwórcę kapłanem, który surowo krytykuje jej zachowanie, czy wręcz zarzuca jej herezję. Dzieło sugeruje tym samym obłudę i hipokryzję duchownego uważanego za świętego jeszcze za życia i podkreśla, że jego postawa, powszechna wśród duchowieństwa, prowadzi do potępienia osoby faktycznie żyjącej według zasad chrześcijańskiej etyki. Symbolem obłudy i niedostrzegania przez kapłana prawdziwej wiary Kławdiji Stiepieniewej jest moment, w którym, wchodząc do jej pokoju, duchowny przez nieuwagę strąca na podłogę niewielkich rozmiarów ewangeliarz. Chociaż Jan Kronsztadzki nie został w opowiadaniu wymieniony wprost, współcześni bez problemu rozpoznawali w postaci duchownego jego osobę^[40].

• A. Konachowicz: Święty Jan z Kronsztadu. Żywot i duszpasterstwo. Hajnówka: Bratczyk, 1999. ISBN 83-910025-9-4.