Glorioza

Glorioza
	; Glorioza wspaniała
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	liliowce
Rodzina	zimowitowate
Rodzaj	glorioza
	Nazwa systematyczna
	Gloriosa L.; Sp. Pl.: 305 (1753)
	Typ nomenklatoryczny
	Gloriosa superba L.
Synonimy
	Methonica Gagnebin; Mendoni Adans.; Eugone Salisb.; Clinostylis Hochst.; Littonia Hook.;
	Methonica Gagnebin; Mendoni Adans.; Eugone Salisb.; Clinostylis Hochst.; Littonia Hook.;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Glorioza (Gloriosa L.) – rodzaj wieloletnich, ziemnopączkowych pnączy z rodziny zimowitowatych, obejmujący 10 gatunków pochodzących z tropikalnej i południowej Afryki. Zasięg jednego gatunku, gloriozy wspaniałej (Gloriosa superba L.) obejmuje również subkontynent indyjski i Azję Południowo-Wschodnią; został on również naturalizowany w Australii i Oceanii^[4].

Zasięg geograficzny

W Afryce gloriozy występują naturalnie od Gambii i Gwinea Bissau przez Burkina Faso, Niger, Czad do Erytrei na północy po Kraj Przylądkowy na południu, a także na Madagaskarze i Seszelach. Jedynym gatunkiem występującym naturalnie poza Afryką jest glorioza wspaniała, której zasięg występowania obejmuje subkontynent indyjski (z wyjątkiem Bangladeszu), Półwysep Indochiński, południowo-środkowe Chiny, Półwysep Malajski oraz Jawę, Małe Wyspy Sundajskie i Sulawesi. Gatunek ten został naturalizowany również w Papuazji, na Wyspach Salomona, w Australii, na terytorium Nowej Południowej Walii i Queensland), a także na Wyspie Norfolk, oraz w Oceanii, na Fidżi, Wyspach Gilberta, Nauru i Sporadach Środkowopolinezyjskich^[4]. Poza tym glorioza wspaniała oraz jej kultywary uprawiane są na całym świecie.

Morfologia

Pokrój: Zielne pnącza.

Łodyga: Pędem podziemnym jest nieregularna, mięsista bulwa pędowa^[5] (według niektórych autorów skrócone, bulwiaste kłącze^[6]). Pęd naziemny smukły, wzniesiony lub wydłużony i pnący, niekiedy rozgałęziony^[7].

Liście: Ulistnienie skrętoległe, naprzeciwległe lub okółkowe. Liście łodygowe, siedzące^[7]. Blaszki liściowe równowąskie do jajowatych, wierzchołkowo przechodzące w wąs czepny^[7].

Kwiaty: Rośliny tworzą kilka dużych, obupłciowych, sześciopręcikowych, szypułkowych^[7] lub siedzących^[8] kwiatów, wyrastających z pachwin górnych liści, pojedynczo lub kilka zebranych w baldachogrono lub skrętek^[7]. Okwiat pojedynczy, sześciolistkowy, dzwonkowaty (np. G. modesta) lub odgięty do tyłu (np. G. superba)^[7]. Listki okwiatu podługowate lub lancetowate^[5], żółte, pomarańczowe lub czerwone, niekiedy dwukolorowe, wolne lub zrośnięte u nasady, niekiedy z falistymi brzegami^[7]. Pręciki umieszczone u nasady listków okwiatu^[6], krótsze od nich^[5]. Nitki pręcików nitkowate^[6]. Główki pręcików równowąsko-podługowate^[5]. Zalążnia siedząca, trójkomorowa^[5]. Szyjka słupka długa, nitkowata, wierzchołkowo rozwidlona na trzy szydłowate końcówki^[5], u niektórych gatunków u nasady ostro odgięta^[7].

Owoce: Twarde torebki^[5], jajowate do cylindrycznych, pękające przegrodowo^[9]. Nasiona niemal kuliste, gąbczaste, o jasnoczerwonej łupinie^[6]. Zarodek bardzo drobny^[5].

Biologia i ekologia

Rozwój: Byliny, geofity ryzomowe^[4]. W porze suchej nadziemne części gloriozy obumierają i rośliny przechodzą okres spoczynku.

Cechy fitochemiczne: Rośliny zaliczane do tego rodzaju zawierają silnie trujące alkaloidy, przede wszystkim kolchicynę^[10], gloriozynę^[11] i superbinę^[12].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 14, 18, 22, 44, 66, 77, 84, 88, 90^[7].

Systematyka

Historia badań taksonomicznych: Rodzaj glorioza opisany został przez Linneusza w 1753 roku jako takson monotypowy, obejmujący gatunek Gloriosa superba. W 1767 Linneusz wyodrębnił do osobnego gatunku, Gloriosa simplex, rośliny występujące w Azji. W XIX i pierwszej połowie XX wieku opisano kilkanaście innych gatunków gloriozy, głównie bazując na różnicach w budowie i kolorystyce okwiatu. Pod koniec XX wieku niektórzy botanicy (np. Field 1972, Thulin 1995, Kubitzki 1997) postawili tezę, że wszystkie wyróżnione wcześniej gatunki opisują jedną, wysoce zmienną roślinę oraz jej kultywary. W 1998 roku opisano odkrytą w Afryce roślinę, która morfologicznie stanowiła ogniwo pośrednie między przedstawicielami rodzaju glorioza i rodzaju Littonia. Autorzy zaproponowali połączenie obu rodzajów^[8]. W roku 2003 Vinnersten i Reeves przedstawili wyniki badań filogenetycznych rodziny zimowitowatych, potwierdzające obie wcześniej stawiane tezy^[13]. Na podstawie wyników tych badań większość wyróżnianych dotychczas gatunków gloriozy zostało uznanych za synonimy Gloriosa superba (np. Govaerts w World Checklist of Seed Plants, Germishuizen i Meyer w Plants of Southern Africa: an annotated checklist, Hoenselaar w Flora of Tropical East Africa Colchicaceae, Timberlake i Martins w Flora Zambesiaca)^[4]. W roku 2007 Vinnersten i Manning, w A New Classification of Colchicaceae, przedstawili rewizję systematyki rodziny zimowitowatych. Na ich podstawie rodzaj Littonia został ostatecznie włączony do rodzaju glorioza^[14].

Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016): Rodzaj zaliczany jest do plemienia Colchiceae w rodzinie zimowitowatych (Colchicaceae), należącej do rzędu liliowców (Liliales) zaliczanych do jednoliściennych (monocots)^[2].

Pozycja rodzaju w innych systemach: W systemie Cronquista z 1981 roku rodzaj zaliczany był do rodziny liliowatych w rzędzie liliowców, podklasie liliowych w klasie jednoliściennych^[15]. W systemie Takhtajana z 1997 roku rodzaj zaliczony został do plemienia Glorioseae w podrodzinie Wurmbeoideae wyróżnionej w rodzinie zimowitowatych, zaklasyfikowanej do rzędu zimowitowców (Colchicales)^[16]. W ostatniej wersji tego systemu, opublikowanej w roku 2008, autor zaliczył rodzaj glorioza do plemienia Glorioseae w podrodzinie Colchicoideae w rodzinie zimowitowatych, w rzędzie liliowców^[17].

Gatunki^[4]

Gloriosa aurea Chiov.
Gloriosa baudii (A.Terracc.) Chiov.
Gloriosa flavovirens (Dammer) J.C.Manning & Vinn.
Gloriosa lindenii (Baker) J.C.Manning & Vinn.
Gloriosa littonioides (Welw. ex Baker) J.C.Manning & Vinn.
Gloriosa modesta (Hook.) J.C.Manning & Vinn.
Gloriosa revoilii (Franch.) J.C.Manning & Vinn.
Gloriosa rigidifolia (Bredell) J.C.Manning & Vinn.
Gloriosa sessiliflora Nordal & Bingham
Gloriosa superba L. – glorioza wspaniała

Nazewnictwo

Toponimia nazwy naukowej: Nazwa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa gloriosa – wspaniała, pełna chwały^[18].

Zwyczajowe nazwy polskie: W roku 1852 Ignacy Rafał Czerwiakowski w pracy Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych opisał ten rodzaj pod dwiema nazwami naukowymi (Gloriosa i Methonica), podając również dwie nazwy polskie: pysznokwiat i wdziękosława^[19]. W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... podał kilka polskich nazw tego rodzaju: glorjoza, lilia malabarska, piękna lilia, pysznokwiat, pyszny kwiat i wdziękosława^[20]. Glorioza nie została ujęta w Słowniku roślin użytkowych Zbigniewa Podbielkowskiego z 1989 roku i w Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia z 2008 roku.

Zastosowanie

Rośliny ozdobne: Glorioza wspaniała oraz jej kultywary, przede wszystkim uznawane niegdyś za osobne gatunki 'Lutea' o żółtych kwiatach (dawniej Gloriosa lutea) i 'Rothschildiana' o kwiatach dwukolorowych z żółtym obrzeżem (dawniej Gloriosa rothschildiana – glorioza Rotszylda), uprawiane są na kwiat cięty oraz jako rośliny ogrodowe (w krajach o klimacie gorącym) lub pod osłonami (w chłodniejszych rejonach), a także jako rośliny pokojowe^[21]. Jako roślina ogrodowa uprawiana jest również Gloriosa modesta o dzwonkowatych, żółto-pomarańczowych kwiatach^[22].

Rośliny lecznicze: Glorioza wspaniała znajduje różnorodne zastosowania w medycynie tradycyjnej Afryki i Azji^[23].

Rośliny magiczne: Kwiaty gloriozy wspaniałej używane są w Tamil Nadu w Indiach w praktykach religijnych, a w wielu krajach Afryki do celów magicznych^[24]

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-10-20] (ang.).
↑ Tropicos. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2011-03-27]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-03-27]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h John Gilbert Baker: Liliaceae. W: William Turner Thiselton-Dyer: Flora of Tropical Africa. T. 7: Hydrocharideae–Liliaceae. Londyn: 1898. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Flora of China. Vol. 24: Liliaceae. [dostęp 2011-03-27]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ B. Nordenstam: Colchicaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 182. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).
↑ ^a ^b I. Nordal and M. G. Bingham. Description of a New Species, Gloriosa sessiliflora (Colchicaceae), with Notes on the Relationship between Gloriosa and Littonia. „Kew Bulletin”. 53 (2), s. 479-482, 1998. Royal Botanic Gardens, Kew. (ang.).
↑ M.A. Hyde i B. Wursten: Flora of Zimbabwe: Genus page: Gloriosa. 2011. [dostęp 2011-03-28]. (ang.).
↑ Y. P. S. Bajaj: Medicinal and aromatic plants. Berlin: Springer-Verlag, 1988, s. 356. ISBN 978-3-540-60597-3. (ang.).
↑ Peter Hanelt, R. Büttner, Rudolf Mansfeld: Vorläufiges Verzeichnis landwirtschaftlich oder gärtnerisch kultivierter Pflanzenarten (mit Ausschluss von Zierpflanzen). Berlin: Springer, s. 2285. ISBN 978-3-540-41017-1.
↑ David W. Nellis: Poisonous plants and animals of Florida and the Caribbean. Sarasota: Pineapple Press, 1997, s. 207-209. ISBN 978-1-56164-111-6. (ang.).
↑ Annika Vinnersten i Gail Reeves. Phylogenetic relationships within Colcicaceae. „American Journal of Botany”. 90 (10), s. 1455–1462, 2003. (ang.).
↑ Annika Vinnersten i John Manning. A New Classification of Colchicaceae. „Taxon”. 56 (1), s. 171-178, 2007. International Association for Plant Taxonomy (IAPT). (ang.).
↑ Arthur Cronquist: An integrated system of classification of flowering plants. New York: Columbia University Press, 1981, s. 1211. ISBN 0-231-03880-1. (ang.).
↑ The Taxonomicon. [dostęp 2011-03-28]. (ang.).
↑ Armen Leonovich Takhtadzhi͡an: Flowering plants. [New York]: Springer, 2009, s. 633. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).
↑ D. Gledhill: The names of plants. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2008, s. 180. ISBN 978-0-521-86645-3. (ang.).
↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 528-529. (pol.).
↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 363. (pol.).
↑ Joan Clifton: Climbing gardens: adding height and structure to your garden. London: Frances Lincoln, 2005, s. 135. ISBN 978-0-7112-2520-6.
↑ Floris Barnhoorn: Growing bulbs in southern Africa. Struik, 2005, s. 77. ISBN 978-1-77007-196-4.
↑ Gabriëlla H. Schmelzer, Ameenah Gurib-Fakim: Plant resources of tropical Africa. T. 11: Medicinal plants. PROTA, 2008, s. 309-313. ISBN 978-90-5782-204-9. (ang.).
↑ Peter Hanelt, R. Büttner, Rudolf Mansfeld: Mansfeld's encyclopedia of agricultural and horticultural crops (except ornamentals). New York: Springer, 2001, s. 2285-6. ISBN 978-3-540-41017-1. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-10-20] (ang.).

[trop-3] Tropicos. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2011-03-27]. (ang.).

[kew-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-03-27]. (ang.).

[fota-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h John Gilbert Baker: Liliaceae. W: William Turner Thiselton-Dyer: Flora of Tropical Africa. T. 7: Hydrocharideae–Liliaceae. Londyn: 1898. (ang.).

[foc-6] Flora of China. Vol. 24: Liliaceae. [dostęp 2011-03-27]. (ang.).

[kub-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ B. Nordenstam: Colchicaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 182. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).

[ses-8] I. Nordal and M. G. Bingham. Description of a New Species, Gloriosa sessiliflora (Colchicaceae), with Notes on the Relationship between Gloriosa and Littonia. „Kew Bulletin”. 53 (2), s. 479-482, 1998. Royal Botanic Gardens, Kew. (ang.).

[foz-9] M.A. Hyde i B. Wursten: Flora of Zimbabwe: Genus page: Gloriosa. 2011. [dostęp 2011-03-28]. (ang.).

[10] Y. P. S. Bajaj: Medicinal and aromatic plants. Berlin: Springer-Verlag, 1988, s. 356. ISBN 978-3-540-60597-3. (ang.).

[mans-11] Peter Hanelt, R. Büttner, Rudolf Mansfeld: Vorläufiges Verzeichnis landwirtschaftlich oder gärtnerisch kultivierter Pflanzenarten (mit Ausschluss von Zierpflanzen). Berlin: Springer, s. 2285. ISBN 978-3-540-41017-1.

[poison-12] David W. Nellis: Poisonous plants and animals of Florida and the Caribbean. Sarasota: Pineapple Press, 1997, s. 207-209. ISBN 978-1-56164-111-6. (ang.).

[13] Annika Vinnersten i Gail Reeves. Phylogenetic relationships within Colcicaceae. „American Journal of Botany”. 90 (10), s. 1455–1462, 2003. (ang.).

[14] Annika Vinnersten i John Manning. A New Classification of Colchicaceae. „Taxon”. 56 (1), s. 171-178, 2007. International Association for Plant Taxonomy (IAPT). (ang.).

[15] Arthur Cronquist: An integrated system of classification of flowering plants. New York: Columbia University Press, 1981, s. 1211. ISBN 0-231-03880-1. (ang.).

[16] The Taxonomicon. [dostęp 2011-03-28]. (ang.).

[17] Armen Leonovich Takhtadzhi͡an: Flowering plants. [New York]: Springer, 2009, s. 633. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.).

[18] D. Gledhill: The names of plants. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2008, s. 180. ISBN 978-0-521-86645-3. (ang.).

[19] Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 528-529. (pol.).

[20] Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 363. (pol.).

[21] Joan Clifton: Climbing gardens: adding height and structure to your garden. London: Frances Lincoln, 2005, s. 135. ISBN 978-0-7112-2520-6.

[22] Floris Barnhoorn: Growing bulbs in southern Africa. Struik, 2005, s. 77. ISBN 978-1-77007-196-4.

[med-23] Gabriëlla H. Schmelzer, Ameenah Gurib-Fakim: Plant resources of tropical Africa. T. 11: Medicinal plants. PROTA, 2008, s. 309-313. ISBN 978-90-5782-204-9. (ang.).

[24] Peter Hanelt, R. Büttner, Rudolf Mansfeld: Mansfeld's encyclopedia of agricultural and horticultural crops (except ornamentals). New York: Springer, 2001, s. 2285-6. ISBN 978-3-540-41017-1. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]