Batuin

Ing batuin metung yang maragul a bola king outer space a gawa king misnang paling plasma (a balamu gas). Ibat king nuclear fusion ing enerhia da reng batuin. Uli na niting enerhia, makagawa lang sala, ania balamu masisilab la. Lupa lang mangakintab a tuldik manibat king Yatu deng batuin, uling asno karayu deti, at uli ning angin king atmosphere a makapadurut king Yatu, mas masákit la mu namang akit. Ing kekatamung Aldo ing batuin a pekamalapit kekatamu. Dudurut ya king Aldo ing Yatu king metung a dudurutan (orbit) a maki tabas a tulungkaba (oval). Solar System ing asu da king Aldo ampo reng eganaganang dudurut kaniti. Dakal la pa deng aliwang batuin a maki planetang dudurut karela. Menakit na lang aliwang planetang dudurut kareng aliwang batuin, pero ala la pang ikit a planetang kalupa ning Yatu.

Ing batuin a pekamalapit king kekatamung Solar System, ampo ing kaduang pekamalapit king Yatu, ya pin ing Proxima Centauri. Maki dayu yang triliun a kilometru, o 4.2 light years. Ing buri nang sabian niti, 4.2 banua ing milabas bayu ya miras king Yatu ing salâ manibat king Proxima Centauri.

Ukulan da reng astronomer a dakal lang dakal deng batuin king Sikluban. Ing tantia da, maki 70 sextillion a batuin. Misusulat ya iting 70,000,000,000,000,000,000,000, a 230 billion a besis o ukdu king kantidad da reng batuin king Milky Way (ing kekatamung galaxy).

Misna lang katua deng keraklan kareng batuin. Isipan dang maki edad lang atiu king pilatan ning metung (1) ampong apulung (10) biliung banua. King karelang tantia, 13.7 biliun a banua ing edad da reng pekamatua kareti. Agpang kareng sientista, ini kanu ing edad ning Sikluban o Universe.

Mangalati la reng aliwang batuin, kabang mangaragul no man deng aliwa. Ing malating dili, ila pin deng neutron star (a meteng batuin), a kasindagul mung ciudad o lakanbalen. Misna ya kasiksik ing neutron star. Nung kuma kang metung a tumpak o layer a maki kapal a metung a micron, at binalut me iti king metung a tangki, metung yang baluti (armor) nung nu alang maliaring lunsut. E posibli iti, uling king bayat ning tangki, lumbug ya angga king libutad ning yatu. Deng batuin a supergiant ing pekamaragul a bage king Sikluban. Maki lapad (diameter) lang metung a libung ukdu kesa king Aldo (ing dudurutan na o orbit ning Jupiter). Miras lang 1.6 biliun a kilometru kangatba (across) deti. Kayabe ya king dane da reng supergiant a batuin ing Polaris (o North Star), ampo ing batuin a Betelgeuse, king Orion constellation.

Ibat king nuclear fusion ing salâ, pali ampong aliwang enerhia da reng batuin - metung a prosesung manalili king metung a chemical element paras king aliwa.

Gawa la king hydrogen ampong helium deng keraklan kareng batuin. Gagawan deng helium ing hydrogen. (Pota namang malapit ne mung "mate" ing metung a batuin, magumpisa na ne mang alilan kareng aliwang chemical element ing helium, antimo ing carbon ampo ing oxygen). Dakal ya gagawan a enerhia ing fusion. Sisinag ya padayu karela ing enerhiang gagawan da reng batuin. Electromagnetic radiation iti, a keraklan salang mayayakit o visible light.

Neng mayayakit la king banua neng bengi a alang teleskopiu, lalto lang mas masala deng aliwang batuin kesa kareng kalupa dang batuin. Ing aus da kaniting pamialiwa, apparent magnitude. Ating aduang sangkan kaniting pamialiwa king mayayakit a salâ. Nung mas malapit ya ing metung a batuin kesa king aliwang halus kapareu na niti, lunto yang mas masalâ iti. Alang pamialiwa iti king metung a kandilang laltong mas masala kesa king maragul a silab a marayung marayu. Nu namang maragul yang mayap o mapali yang mayap ing metung a batuin kesa king aliwa, at alus pareu la dayu, lunto yang mas masalâ itang mas maragul o mas mapali. Pareu ya iti kareng aduang silab a pareu dayu king manakit. Lunto yang mas masala itang mas maragul, o itang mas mapali.

Bukud king salâ, magpalual la mu namang solar wind ampong neutrino deng batuin. Misna lang lantiktik a pirasu o particles deti.

Panibatan na la mu naman ning gravity field deng batuin. Ini ing sangkan nung bakit mánatili lang malapit karela deng planeta. E murin malagad a mayayakit lang dudurut king metung at metung deng batuin. Maliliari iti nung mikanlapit la reti. Gravity murin ing sangkan na niti, balamu ing Yatu neng dudurut ya king Aldo. Ukulan dang maralas la deting batuin a binary (ibat king katayang binary a mangabaldugang "adua"). Atin ping grupu da reng atlu o maigit pang batuin a dudurut king metung at metung. Ing Proxima Centauri ing pekamalati king grupu da reng atlung batuin.

E pare-pareu ing kapal ning pamikalat da reng batuin king espasiu. Makagrupu la reti kareng galaxy. Atin yang dalan-dalan a biliun a batuin ing karaniwan a galaxy.

• "Ing Kanakung Batwin", kawatásan nang Renato Alzadón