Tatgiquistan

 

Lo clima de Tatgiquistan es dominada per d'influéncia continentala e montanhosa. Lo clima varia donc fòrça en foncion de l'altitud e es sovent dictat per la preséncia de cadenas de montanhas que blòcan lo passatge dei massas d'èr umidas en provenància de l'Ocean Indian. Ansin, una partida dau territòri tatgic, au sud-oèst, es desertic ò semidesertic caud ò freg amb de precipitacions que pòdon èsser inferioras a 100 mm. Pasmens, dins lei zònas pus autas, lo clima es pus umide e la quantitat de pluejas pòt agantar 600 mm. Dins aquelei regions, lo clima vèn continentau amb de sasons ben marcadas mai un efiech moderator de l'altitud sus lei temperaturas. Enfin, dins lei montanhas, lo clima es de tipe montanhòl amb, en certaneis endrechs, de glaciers.

 

Coma per leis autrei país d'Asia Centrala, leis originas ancianas dau poblament uman dau Tatgiquistan actuau son mau conegudas. Durant l'Antiquitat, la region èra poblada per de populacions iranianas a l'origina d'una civilizacion urbana centrada sus d'oasís. Lo tèrme « tatgic » èra d'aqueu temps un mòt sassanida que designava leis Arabis d'Ièmen. Puei, foguèt utilizat per aperar leis envaïsseires arabis. Enfin, au sègle VIII, designèt lei populacions musulmanas sedentàrias de Pèrsia.

A partir dau sègle V, lei populacions persanas de Tatgiquistan intrèron en contacte ambé de pòbles nomadas eurasiatics. Au sègle VIII, de pòbles turcs s'installèron dins la region e aguèron una influéncia importanta. Pasmens, la cultura persana se mantenguèt e lo persan demorèt la lenga dau poder, dei marchands e dei populacions sedentàrias (urbanas e montanhardas). Lo tèrme « tatgic » venguèt alora lo nom dei populacions non turcas.

Dins lo corrent dei sègles diferents, la region passèt sota lo contraròtle deis estats principaus d'Asia Centrala coma lei Samanides e lei Timuridas. Au sègle XVIII, foguèt atacada e ocupada per leis Ozbècs e per leis Afgans. Dins aquò, leis Afgans mau capitèron de gardar possession de la region. En 1793, lo Khanat de Bukhara, reiaume persofòn creat dins lo corrent dau sègle XVI, prenguèt Balkh (Bactres) e instaurèt sa dominacion sus la region.

Dins lo corrent dau sègle XIX, lei Rus e lei Britanics acomencèron de s'interessar a l'Asia Centrala. En 1868, lo Khanat de Bukhara venguèt un protectorat rus e l'Empèri Rus annexèt lei país tatgics en 1877-1878 e Pamir en 1891. De son caire, Afganistan ocupèt la màger part de la riba senèstra d'Amodarià.

En 1895, dins l'enquatre dau « Grand Jòc », lei Rus e lei Britanics definiguèron lei frontieras respectivas dei possessions russas d'Asia Centrala, d'Afganistan e deis Índias Britanicas. Amodarià venguèt alora una frontiera que devesiguèt lei zònas de poblament tatgic entre doas regions d'ara endavant separadas. Lei populacions installadas au sud integrèron Afganistan e lo Tatgiquistan actuau es eissit dei populacions septentrionalas.

Gràcias a son isolament, lei regions tatgicas interèsson gaire lo poder centrau rus. Durant lo periòde coloniau, demorèron ansin d'accès fòrça malaisat e foguèron donc laissadas au khan de Bukharà. Lo tèrme « tatgic » designèt alora lei populacions montanhardas. Lei sedentaris urbans e ruruas foguèron dichs « Sartes ».

 

Après l'afondrament de l'Empèri Rus en 1917, lei pòbles d'Asia Centrala se revoutèron e refusèron de se sometre au govèrn sovietic. En causa dei dificultats logisticas, la pacificacion de Tatgiquistan foguèt lònga e durèt fins a 1925. Après la guèrra, Tatgiquistan conoguèt divèrsei decopatges frontaliers e estatuts d'autonòmia. A l'iniciativa d'Estalin, comissari ai nacionalitats, lo tèrme « Sarte » foguèt abandonat e lei diferents pòbles foguèron desenant nomats en foncion de critèris lingüistics. Lo mòt « tatgic » prenguèt son sens actuau dins lo corrent d'aqueu periòde e designa uei lei locutors dau tatgic.

Inicialament, lei Bolchevics volián crear una republica mesclant Tatgics e Ozbècs. Pasmens, l'aplicacion estricta dau principi dei nacionalitats defendut per Estalin entraïnèt la formacion de republicas separadas. Per aquò, lo traçat de frontieras relativament complèxas foguèt necessari en causa de l'imbricacion dei pòbles ozbèc, quirguiz e tatgic. Pasmens, aquò empachèt pas la formacion d'importantei minoritats tatgicas dins lei republicas vesinas. En 1929, foguèt creada una Republica Socialista Sovietica de Tatgiquistan qu'aviá l'estatut de republica constitutiva de l'Union Sovietica. La capitala foguèt installada a Doshambe que portèt lo nom de Stalinabad de 1929 a 1961.

Lo periòde sovietic foguèt marcat per d'importants trabalhs idraulics permetent d'aumentar la superficia agricòla aigada. Coma Ozbequistan e Quirguizistan, Tatgiquistan venguèt una « republica cotonièra ». Pasmens, en causa de sa posicion descentrada, son desvolopament economic foguèt pus febla que lo rèsta de l'Asia Centrala Sovietica. A partir de 1985, la politica de Mikhaïl Gorbachov entraïnèt una democratizacion de la vida politica, una liberalizacion parciala de l'economia, una valorisacion de l'islam e dei tensions nacionalistas ambé leis autrei pòbles de la region.

Tatgiquistan proclamèt son independéncia lo 9 de setembre de 1991 a l'iniciativa de Rahmon Nabiyev. Èx-partisan de Leonid Brejnev escartat en 1985 per Gorbachov, rompèt rapidament ambé Moscòu. Puei, organizèt son eleccion a la presidéncia de la Republica.

L'eleccion de Rahmon Nabiyev a la direccion dau país mau contentèt l'oposicion democratica. A la prima de 1992, de negociacions se debanèron per assaiar de conclure un acòrd mai la situacion degenerèt en aost. De combats acomencèron alora dins lo sud e lo país se devesiguèt entre procomunistas e anticomunistas. Poderós dins la capitala, lei segonds i prenguèron lo poder en setembre mai lei fòrças russas presentas sus lo territòri tatgic sostenguèron lo camp presidenciau. En novembre e en decembre, lei tropas procomunistas reconquistèron Doshambe. En 1994, Emomalii Rahmon foguèt elegit president.

La guèrra cambièt de forma après la reconquista dei vilas importantas. Lei tropas governamentalas se turtèron d'ara endavant a una guerilha islamista sostenguda per de pòbles montanhards desirós de gardar son autonòmia. De negociacions permetèron d'arrestar lei combats en 1997. Pasmens, lo país èra alora totalament devastat après un conflicte qu'aviá entraïnat la mòrt de 50 000 a 100 000 personas e lo desplaçament de 1,2 milion de refugiats.

Dempuei la fin de la guèrra civila, Tatgiquistan es totjorn dirigit per Emomalii Rahmon. Autoritari e autocratic, lo regime mantèn una façada democratica. Ansin, Rahmon foguèt regularament tornat elegir a la presidéncia ambé mai de 80% dei votz (e 97% en 2000). Mantèn de liames importants ambé Russia que garda una garnison dins la capitala e assaia de desvolopar sei relacions amb Iran e China. Tatgiquistan sostenguèt tanben la coalicion estatsunidenca en Afganistan.