Papièr

L'invencion dau papier foguèt pas concomitanta a aquela de l'escritura. D'efiech, durant l'Antiquitat Auta, leis escrichs foguèron premier conservats sus de supòrts durs e resistents coma de tauletas d'argiela, de tròç d'escòrças ò de muralhas de pèira. Pasmens, rapidament, apareguèron de materiaus pus leugiers e pus soples permetent de simplificar lo transpòrt e l'estocatge. Prefigurant lo papier, lei dos principaus son lo papirús e lo pergamin.

Lo premier apareguèt en Egipte vèrs 3 000 avC. Se difusèt pauc a pauc dins tota la region mediterranèa. Es eissit de cambas entremescladas de cyperus papyrus, una planta originària de la vau bassa de Nil. Lo metòde precís de fabricacion es desconegut mai èra probablament constitüit de tres etapas : decopatge de vetas dins la camba, assemblatge dei vetas dins lei sens verticau e orizontau en preséncia d'aiga, secatge de la preparacion. Puei, un vintenau de fuelhs èran empegadas ensems per formar un rotlèu destinat a l'utilizacion.

Lo pergamin es considerat coma una invencion dau sègle II avC. Dins aquò, de pèus animalas foguèron utilizadas coma supòrt d'escritura avans aquela data que correspond subretot a la generalizacion de son usatge dins certanei regions mediterranèas. A respècte d'aquelei preparacions, lo pergamin se destria per un procès de fabricacion ben definit e per la possibilitat de copar lei pèus per formar de paginas qu'èran assembladas en rotlèus ò en codèx. Apreciat per sa resisténcia e sa soplesa, s'impausèt coma lo supòrt principau de l'escrich en Euròpa a partir dau sègle VII. Pasmens, èra una matèria onerosa^[2].

•  
  Fotografia d'un plantum de cyperus papyrus
•  
  Papirús egipician dau sègle XVI avC.
•  
  Fuelh de papirús modèrne (sègle XXI)
•  
  Pergamin de l'Antiquitat Tardiva (sègle IV ò V apC)
•  
  Fotografia de la Magna Carta escricha sus un pergamin dau sègle XIII

En China, lei supòrts iniciaus de l'escrich foguèron probablament d'òs e de placas de pèira. Puei, se desvolopèt l'usatge de placas de fusta liadas per de cordetas per formar de rotlèus pus aisats de desplaçar e d'aigar. Lo teissut, generalament de seda, foguèt tanben adoptat mai, coma lo pergamin en Euròpa, èra un materiau costós.

Dins aqueu quadre, lo papier apareguèt dins lo corrent dau sègle II avC e aguèt un succès rapid. Èra principalament fach de fibras de lin e de bambó. L'inclusion d'autrei fustas permetiá de variar la textura e la color. Pasmens, segon la legenda, la recèpta de fabricacion foguèt fixada per lo ministre Cai Lun en 105 apC^[3]. A cha pauc, lo papier venguèt lo supòrt ordinari de l'escritura e foguèt pereu adoptat en Vietnam (sègle III), en Corèa (sègle IV) e dins l'archipèla nipon (sègle V). Au sègle VII, l'aparicion de la xilografia permetèt de l'utilizar per estampar pus rapidament de tèxtes. Aquela generalizacion dau papier facilitèt lo cambi dei tèxtes gràcias a l'aparicion dau libre dins lo corrent dau sègle III.

•  
  Tròç de papier chinés datant de 179 avC
•  
  Fotografia d'un libre escrich en 256 apC
•  
  Fotografia d'un libre estampat en 868.

Au sègle VIII, l'utilizacion dau papier se desvolopèt en Asia Centrala mai son origina es pauc clara. Segon l'ipotèsi pus frequenta, aquò seriá estat entraïnada per la desfacha chinesa còntra leis Arabs a la batalha de Talas (751). D'efiech, entre lei soudats chinés capturats, se serián trobats de papetiers qu'aurián creat un centre de produccion a Samarcanda e ansin favorizat la difusion dau papier dins lo mond musulman. Pasmens, aqueu racònte es uei fòrça contestat per leis arqueològs qu'an descubèrt mai d'un tèxte escrich sus un supòrt papier dins la region datant d'epòcas anterioras a la batalha. De mai, lo procès de fabricacion utilizat per lei papetiers de Samarcanda èra diferent d'aqueu en vigor en China^[4].

Dins totei lei cas, lo papier se difusèt rapidament dins l'espaci islamic onte remplacèt lo pergamin^[5]. L'existéncia de papetariás es atestada a Bagdad en 793, au Caire en 900 e en Al Andalós en 1046. Aquò entraïnèt la formacion d'una importanta industria amb d'especializacions regionalas marcadas. Per exemple, Samarcanda venguèt lo centre principau per la fabricacion de papiers preciós destinats ai corts princieras. Au contrari, Egipte s'orientèt vèrs de papiers espés pauc apreciats per escriure mai qu'èran utilizats au sègle XI per embalar d'èrbas ò d'espècias sus lei mercats dau Caire.

•  
  Tròç de papier fabricat au sègle V ò au sègle VI en Nepal
•  
  Tròç de papier fabricat en Asia Centrala au sègle V ò au sègle VI.
•  
  Fotografia d'un tròç de papier fabricat en Egipte au sègle VIII

La difusion dau papier dins l'Euròpa crestiana comencèt amb l'aparicion d'una industria papetiera en Al Andalós dins la region de Valéncia vèrs 1056. De centres de produccion apareguèron pauc a pauc a l'entorn d'aqueu centre a Toledo tre 1085, en Occitània vèrs 1190 e a Fabriano en Itàlia Centrala en 1276. Puei, lo movement s'accelerèt amb de papetiers mencionats en Alemanha dins leis ans 1320, en França en 1348 e en Olanda entre 1340 e 1350. Tot lo rèsta dau continent foguèt agantat avans leis ans 1620.

Lo centre de Fabriano aguèt un ròtle particular durant aqueu periòde en causa de son utilizacion de presoniers arabs per concebre sei procès de produccion. Aquò li permetèt d'aquistar rapidament un important saupre-faire dins lo domeni dau papier preciós entraïnant lo declin dau pergamin. Puei, capitèt de melhorar lo principi dau molin de papier, ja conegut dempuei lo sègle XI en Samarcanda, amb l'introduction d'un sistèma idraulic alternatiu permetent un movement verticau. Aquela innovacion autorizèt lo remplaçament de la mòla utilizada per trissar la pelha per de macetas. De progrès importants aguèron tanben luòc en matèria de preparacion de la pelha^[6].

Dins lo corrent dei sègles seguents, la produccion de papier s'industrializèt en Euròpa amb la constitucion de centres papetiers capables d'exportar sa produccion a plusors centenaus de quilomètres. Per exemple, foguèt lo cas d'Aquitània onte leis Olandés investiguèron de somas importantas. De progrès tecnics suplementaris permetèron d'aumentar la produccion. Lo pus important es probable lo cilindre olandés, aparegut en 1673, que remplacèt lei macetas per la fabricacion de papier de qualitat bassa. Format d'un cilindre eiriçat de lamas copantas e d'un pòst garnit de clavèus, accelerèt considerablament lo tractament de la pelha.

•  
  Fotografia d'una còpia de la Bíblia de Gutenberg (vèrs 1450)
•  
  Fotografia d'un molin destinat a la fabricacion de papier utilizat en 1654
•  
  Fotografia d'un cilindre olandés (sègle XVII)

Lo papier foguèt descubèrt d'un biais independent en Mesoamerica a una data encara mau identificada. A l'ora d'ara, lo tròç pus vielh clarament identificat per leis arqueològs provèn de la segonda mitat dau sègle I apC. Foguèt trobat sus un site de la cultura dei tombas de potz, un ensems culturau mau conegut de l'Oèst dau Mexic actuau qu'aviá probablament pas de sistèma d'escritura. Pasmens, aquela preséncia pòu s'explicar per l'utilizacion dau papier, en Mesoamerica, dins de ceremònias religiosas ont èra cremat coma ofrenda ai dieus. L'usatge coma supòrt d'escritura sembla pus tardiu e apareguèt probable dins lei regions maias au sègle V. Coma lei Romans, lei Mesoamericans inventèron de codèx per reliar entre elei plusors paginas.

Dich amatl en nahuatl, lo papier mesoamerican èra fabricat a partir de la rusca intèrna dau ficus. Per aquò, aquela darriera èra trempada dins una solucion alcalina (generalament a basa d'aiga de cauç), caufada^[7] e lavada. Aqueu procès permetiá d'extraire lei fibras de cellulòsa qu'èran dispausadas en lei crosant sus una superficia dura e rugosa. Puei, èran batudas per omogeneïzar la preparacion avans secatge. Aquò permetiá de produrre un papier fòrça rugós qu'èra cubèrt d'un jaç d'amidon ò de cauç per i permetre l'escritura.

•  
  Fotografia d'un codèx mesoamerican
•  
  Tunica de papier utilizada per de ceremònias

L'aparicion de l'estampariá en Euròpa au sègle XV i entraïnèt una aumentacion progressiva de la demanda de papier. Per faciar la demanda e protegir sei centres de produccion, leis autoritats adoptèron de reglementacions per limitar ò enebir leis exportacions dei matèrias premieras necessàrias a l'industria papetièra (pelha, pega...). Pasmens, lei besonhs contunièron d'aumentar e lo progrès tecnic agravèt la situacion, especialament a partir de la Revolucion Industriala. D'efiech, en 1798, lo Francés Louis Nicolas Robert (1761-1828) inventèt la premiera maquina otís dedicada a la fabricacion de papier. Lo premier modèl permetiá d'accelerar la produccion d'un factor 10 e foguèt largament perfeccionat e copiat, principalament per lo Britanic Henry Fourdrinier (1766-1854) que donèt son nom a la maquina. Vèrs 1850, n'aviá 300 au Reiaume Unit, 250 en França e un nombre quasi identic en Alemanha.

Per resòuvre la question dau provesiment en matèrias premieras, una premiera solucion foguèt trobada per Justus Claproth (1728-1805) que concebèt un procès permetent de levar la tencha e de reciclar lo papier. Pasmens, la solucion vertadiera venguèt amb la descubèrta de la cellulòsa per lo Francés Anselme Payen (1795 ò 1798 - 1871) en 1834. Dins lo corrent deis ans 1840, Friedrich Gottlob Keller (1816-1895) capitèt de trobar un metòde per utilizar aquela fibra per produrre una pasta de papier novèla a basa de fusta. Sospichada tre 1719 per Réaumur (1683-1757), aquela possibilitat foguèt fòrça estudiat per lei quimistas de la segonda dau sègle XIX que melhorèron la qualitat dei fibras utilizadas e dei pastas. Vèrs 1900, la pelha èra ansin estada totalement abandonada au profiech de la fusta.

Demorèron alora doas questions qu'ocupèt l'industria papetiera durant una partida importanta dau sègle XX. La premiera regardèt un fenomèn de destruccion lenta dau papier causat per l'utilizacion d'alum coma additiu per preparar la pasta. Aguent de proprietats acidas, aquela substància degradava lo papier en quauquei decennis. Dins lo corrent deis ans 1930, la crenhença d'una pèrda massisa dei documents escrichs foguèt donc a l'origina de recèrcas sus de papiers sensa aciditat. Plusors metòdes foguèron desvolopats amb la neutralizacion de la pasta coma principi de basa. Per aquò, es necessari siá d'apondre de substàncias basicas per eliminar l'aciditat (bicarbonat) siá d'utilizar d'additius neutres (carbonat de calci). En comparason dau papier acid, lo papier alcalin a una durada de vida mejana de 500 ans que pòu agantar 1 000 ans per lei papiers de qualitat superiora.

Lo segond problema foguèt de contentar la demanda qu'explosèt rapidament amb lo desvolopament de la premsa e de la literatura populara. Per aquò, foguèt necessari de modernizar lei maquinas de Fourdrinier per aumentar sa velocitat e sa lesa. Lo principi generau evolucionèt gaire. En revènge, aquò renforcèt mai l'industrializacion dau sector amb la construccion de maquinas totjorn pus importantas. Per exemple, en 1908, lo modèl pus poderós aviá una lesa de 4,15 m per una velocitat de 165 m/min. Un sègle pus tard, la velocitat èra passada a mai de 2 000 m/min per de lesas superioras a 10 m.

•  
  Maquina de papier francesa dau sègle XIX
•  
  Fotografia d'un molin de papier de 1947
•  
  Fotografia d'una maquina de Fourdrinier utilizada dins leis ans 1950
•  
  Fotografia d'un libre deis ans 1920 que son papier es en cors de desintegracion en causa de son aciditat
•  
  Papier blanc modèrne (ans 2010)

L'invencion dau carton es tradicionalament atribuïda a un estudiant de Réaumur que l'auriá imaginat per fabricar de jòcs de cartas e de plats. Foguèt probablament inventat ulteriorament dins d'autrei regions d'un biais independent. Son usatge se genaralizèt dins lo corrent de la segonda dau mitat dau sègle XIX amb la Revolucion Industriala. Una premiera etapa importanta aguèt luòc en 1850 amb la mesa en servici de la premiera maquina permetent de produrre un carton de mai d'un jaç. Puei, en 1871, foguèt inventat lo carton ondejat que son usatge se difusèt largament durant la Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918). Uei, es lo materiau de basa per lo transpòrt d'objèctes de talha mejana.

En mai dau carton ondejat, existís mai d'un autre tipe de carton. Lei pus frequents son :

• lo carton alveolar que se caracteriza per una absorpcion dei tuerts fòrça importanta. Aquò li conferís una resisténcia fòrça importanta ai constrenchas fisicas qu'es identica a aquela de la fusta per un pes sèt còps pus feble.
• lo carton gris qu'es un materiau de 1 a 3 mm d'espessor qu'es sovent eissit dau reciclatge. Es sovent utilizat per lei reliaduras.
• lo carton fusta qu'es un materiau fòrça rigid que son espessor varia de 0,75 a 4 mm. Son aplicacion pus coneguda es la realizacion de maquetas en arquitectura.
• lo carton laminat qu'es un carton fin rigid qu'es, per exemple, utilizat per fabricar lei jòcs de cartas.

•  
  Tròç de carton modèrne (ans 2000)
•  
  Caissas de carton utilizadas per archivar de documents

La pasta de papier es lo materiau de basa de la fabricacion dau papier. Uei, es principalement producha a partir de fusta mai tot materiau contenent de fibras de cellulòsa pòu èsser utilizat. Istoricament, serviguèron donc de matèrias premieras de teissuts d'origina vegetala (coton, lin, canebe...), de vegetaus lignocellulosics (lin, canebe, cana de sucre...), de papiers gausits ò de cròtas d'erbivòrs domestics.

La premiera etapa de la fabricacion de la pasta consistís a facilitar la liberacion de la cellulòsa en destructurant la matèria en preséncia d'aiga. La fusta es ansin deruscada, trissada e raspada, la pelha es estraçada e desfilfrada e lo papier es trissat avans d'èsser mesclat amb d'aiga. Puei, la mescla obtenguda a la sortida d'aqueleis operacions dèu èsser filtrada e omogeneïzada. Per aquò, es necessari de la passar dins de banhs onte pòu subir de tractaments complementaris. Aquò es fòrça important dins lo cas de la pasta de fusta que contèn d'impuretats (lignina...) que pòdon s'eliminar amb un apondon de bisulfat (subretot utilizat per lei conifèrs) ò de sulfat. Es tanben possible de realizar una operacion de blanquiment gràcias a d'agents oxidants (peroxids, clòr, oxigèn...) ò de fongicidas per conservar la pasta pus lòngtemps.

Lei quantitats d'aiga pura requistas per la preparacion de la pasta son fòrça importantas (51 L per 500 fuelhs de papier produch a partir de fusta e 130 L dins lo cas de fuelhs reciclats^[8]). La consumacion d'energia es tanben una question de considerar dins l'implantacion de l'usina.

Maugrat la modernizacion dei metòdes de produccion, la fabricacion dei fuelhs seguís lei tres meteisseis etapas dempuei l'invencion dau papier. Premier, es necessari d'injectar la pasta dins una forma onte va pèrdre una partida importanta de son aiga per gravitat. Puei, la mescla es preissat per eliminar lo rèsta de l'aiga. Enfin, après secatge, s'obtèn un fuelh que pòu subir de tractaments complementaris segon lei besonhs.

Lei tractaments complementaris son relativament nombrós. Permèton de donar certanei proprietats coma au papier. N'existís dos tipes principaus que son :

• lo colatge que consistís a metre en plaça un jaç exterior donat sus un fuelh.
• lo calandratge que permet d'alisar lo papier.

 

Lo procès modèrne de fabricacion utiliza la fusta ò lo papier coma matèria premiera. La proporcion varia entre lei país mai la part de papier reciclat pòu aisament agantar de valors superioras a 50% dins de regions dotadas d'un sistèma de collecta eficaça. Lo papier es estraçat e plaçat dins de sèrvas emplidas d'aiga per tornar formar una pasta qu'es filtrada. Es possible de levar la tencha mai aquela operacion es pas sistematica. De son caire, la fusta es plaçada dins un desfibraire. Aquò es una maquina verticala que permet de caufar la fusta entre 100 e 175 °C. De produch quimics son aponduts per facilitar la liberacion dei fibras. L'engenh es tanben equipada de cadenas per deruscar la fusta e d'una mòla per la trissar. Puei, la matèria ansin tractada tomba dins una sèrva d'aiga. La mescla permet de produrre la pasta qu'es generalament lavada e filtrada avans utilizacion. Un traitement de blanquiment pòu tanben aver luòc amb de peroxids ò de compausats clorats dins lei metòdes ancians e de dioxigèn dins lei pus recents.

Lei produchs quimics permèton de donar de proprietats diferentas au papier. Lo bisulfit (acid) es basat sus l'accion dau dioxid de sofre que permet de solubilizar la lignina e leis impuretats dei conifèrs. Permet de produrre una pasta que sei proprietats son similaras a aquelei dei pastas fabricadas a partir de pelha. Lo sulfat (alcalin) permet de tractar totei lei tipes de fusta ò de vegetaus. Son agent actiu es la soda. Entraïna la formacion d'una pasta sorna. Aquela color demorèt lòngtemps un problema car son blanquiment es pus malaisat d'aqueu de la pasta realizada amb de bisulfits.

Per l'injeccion dins la maquina de papier, la pasta arriba dins una caissa de tèsta. Fòrça diluïda (1% de concentracion), passa dins un sistèma de labras que permèton de formar un giscle ben omogenèu sus una taula de formacion compausada d'una tala e de sistèmas d'estorratge. La gravitat e la velocitat de la taula (mai de 2 000 m/mn) permèton d'eliminar una importanta partida de l'aiga, çò qu'entraïna la formacion d'un tapís de fibras de mai en mai dens. Aqueu darrier es alora dirigit vèrs de sistèmas d'aspiracion e una pressa que permèton de redurre la proporcion d'aiga a 60%. A la sortida de la pressa, lo fuelh es pron solid per quitar son supòrt de formacion e passar dins lei secadors. L'objectiu es de secar lo papier gràcias a un ensems de cilindres curats caufants. La temperatura i es pauc a pauc aumentada fins a 120 °C. Aquò permet de demenir la concentracion d'aiga entre 5 e 10%.

Lei procès complementaris de tractament se debanan après lo secatge. Lo calandratge necessita solament dos cilindres en rotacion. En revènge, l'apondon d'un jaç suplementari a la superficia dau papier es pus complèx. Demanda d'empegar un jaç constituït de pigments, de mineraus (carbonats...) ò de derivats dau cauchó. La fabricacion dei preparacions requistas per l'operacion es generalament realizat dins una zòna separada e son aplicacion es realizat dins una maquina dicha pegadera. Enfin, lo papier es condicionat en bobina.

Leis usatges e la qualitat dau papier son definits per la mesura de plusors grandors caracteristicas. Entre lei pus importantas, se pòdon citar :

• l'espessor.
• lo gramatge.
• l'umiditat que mesura lo percentatge d'aiga a respècte dau gramatge.
• la man qu'es lo rapòrt entre l'espessor e lo gramatge.
• lo lissat Bekk que mesura la durada d'escolament d'un volum d'aire a la superficia dau papier.
• la porositat Bekk que mesura lo flux d'aire a travèrs un papier.
• l'opacitat.
• la blancor mesurada a 457 nm.
• la brilhància a 20, 60, 75 e 85°.
• la rugositat qu'es la talha mejana dei gibas presentas sus lo papier.
• lo bofant que mesura l'aumentacion d'espessor dau papier dins una piela de fuelhs. Es lo rapòrt entre la mesura de l'espessor d'una piela de cinc fuelhs e lo gramatge.
• la color (ò tencha).
• la rigiditat.
• la longor de rompedura.
• lo module de Young.
• lo coeficient de friccion a respèct d'un autre materiau (papier, metau, cauchó...).
• la coesion dau papier.

Lei tipes diferents de papier actuau se destrian en foncion de son utilizacion. Lo premier es constituït per lei papiers d'usatge grafic que son lei supòrts de la comunicacion, de la literatura e l'informacion. Es probablament la categoria pus coneguda.

Lo segond gropa lei papiers destinats a l'embalatge. Son concebuts per protegir un ben. N'existís dos sostipes. Lo premier es format per lei cartons que son de papier espés, de còps ondejat, que permèton de crear d'embalatges presentant un bòn compromés entre la resisténcia e lo pes. Lo rèsta es compausat de papier d'embalatge fòrça resistents. Principalalent produch dins lei Lanas en Occitània, lo papier kraft fa partida d'aquel ensems.

Lo tresen tipe major de papier es aqueu dei papiers d'igièna. Intran dins la fabricacion dau papier teissut ò dei mocadors. Enfin, lo quatren grop recampa totei lei papiers industriaus ò especiaus. Necessitan generalament de procès de produccion pus avançats e son destinats a d'aplicacions sensiblas ò complèxas (bilhets de banca, papiers abrasius...).

Leis aplicacions principalas dau papier modèrne correspondon a sa tipologia. Es a dire qu'es principalament utilizat coma supòrt d'escritura, coma produch d'embalatge, coma papier d'igièna ò coma papier especiau. Pasmens, existís d'usatges segondaris dins leis arts. Lei pus frequentas regardan la decoracion onte lo papier pòu èsser adoptat coma ornament murau. Per exemple, es sovent lo cas dins l'arquitectura tradicionala de Japon.

La produccion mondiala de papier èra de 399,5 milions de tonas en 2015. Aquò es una valor en aumentacion (+10% entre 2005 e 2015) en causa dau desvolopament dei capacitats de l'industria papetiera chinesa que son passadas de 38 a 105 milions de tonas durant lo meteis periòde. Lo país es ansin vengut lo premier productor mondiau seguit per leis Estats Units d'America (73 milions de tonas), Japon (26,6 milions de tonas), Alemanha (22,6 milions de tonas) e la Corèa dau Sud (11,5 milions de tonas). Plusors país tenent de seuvas importantas sus son territòri figuravan tanben en tèsta dau classament (estats escandinaus, Canadà, Brasil, Indonesia, Itàlia, França...).

De son caire, la consumacion es egalament en aumentacion. La màger part d'aquela darriera es l'òbra dei país desvolopats, de China e dei poissanças emergentas. Pasmens, segon lei tipes de papier, conoís d'evolucions contràrias. Es en baissa per lo papier d'edicion qu'es concurrenciat per lei supòrts informatics e qu'es tocat per lei politicas de proteccion de l'environament mesas en plaça dins lei companhiás e leis administracions. En revènge, aumenta per lo papier d'igièna, que despend de la demografia, e per leis embalatges que varian en foncion de l'intensitat dei cambis economics.

La produccion e la consumacion de papier an un impacte environamentau non negligible. Lo premier regarda sei besonhs de matèrias premieras. Aperaquí 40% de la produccion mondiala de fusta es ansin destinat a l'industria papetiera. Lei quantitats d'aiga requistas son tanben fòrça importantas, especialament durant leis etapas de preparacion de la pasta. Fau egalament produrre l'energia necessàrias au caufatge de la mescla d'aiga e de fusta e a l'alimentacion dei maquinas de produccion. Enfin, aqueleis efiechs negatius sus la biodiversitat son agravats per lei substàncias utilizadas durant lei procès de fabricacion (produchs clorats) e per aquelei contenguts per lo papier e, subretot, la tencha durant sa decomposicion.

Per faciar aquelei problemas, l'industria a ja adoptat quauquei mesuras de reduccion de l'impacte de seis activitats. Per exemple, en Euròpa, l'utilizacion de certanei produchs de blanquiment es desenant enebida. D'autra part, un nombre important de companhiás an crompat de seuvas per assegurar sei provesiments e defugir l'usatge de fusta eissida de la desforestacion. Dins aquò, aquela practica entraïna sovent la creacion de seuvas artificialas que pòdon pas tenir lo ròtle biologic d'una seuva vertadiera^[9]. Lo desvolopament dau reciclatge es pereu une solucion. Dins aquò, lo papier es pas un materiau que pòu se reciclar infinidament car lei fibras de cellulòsa se denaturan pauc a pauc. Ansin, dins lo cas d'un papier d'edicion, una tona de papier gausit permet pas d'obtenir mai de 900 kg de papier reciclat.

• Carton.
• Cellulòsa.
• Filigrana.
• Maquina de papier.
• Papirús.
• Pasta de papier.

1. ↑ Dicod'Òc, Lo Congrès permanent de la lenga occitan, cèrca « papier », consultat lo 4 de març de 2020, [1]
2. ↑ Per exemple, la copia d'una Bíblia complèta necessitava la pèu d'aperaquí 650 motons.
3. ↑ Se l'existéncia de Cai Lun es globalament atestada, son ròtle dins la difusion dau papier es en realitat mau segur. Pasmens, lo poder imperiau l'utilizèt coma icòna e Cai Lun venguèt una mena de divinitat per lei papetiers.
4. ↑ (fr) Quentin Censier, « Empire arabe contre Empire chinois ? La Bataille de Talas (751) », Sur le champ, consultat lo 5 de febrier de 2023, [2].
5. ↑ Pasmens, l'usatge dau pergamin, especialament aqueu dau velin, se mantenguèt per la còpia dei tèxtes religiós coma l'Alcoran.
6. ↑ Foguèron ajudats per l'evolucion de l'industria textila europèa dau periòde qu'abandonèt pauc a pauc la lana au profiech dau lin e dau canebe que contènon de fibras de cellulòsa.
7. ↑ Dins lo procès modèrne de fabricacion de l’amatl, lo caufatge es perseguit fins au bolhiment de l'aiga. Pasmens, lei recèrcas menadas per leis arqueològs semblan indicar l'utilizacion d'un caufatge mens fòrt durant lo periòde mesoamerican.
8. ↑ Se se considera tota la cadena de produccion, lo papier reciclat a pasmens un impacte environamentau mens important.
9. ↑ D'efiech, una seuva artificiala es sovent constituïda d'un nombre limitat d'espècias d'aubres especialament selecionnadas. De mai, en certanei cas, es rapidament copada, çò que favoriza l'agotament dei tèrras.