کاغذ

کاغَذ^[۱] به ماده‌ای گفته می‌شود که از خمیر کتان یا پنبه یا کنف یا چوب یا ضایعات کشاورزی یا بعضی گیاهان مثل بامبو و… ساخته شود و به کار نوشتن یا کشیدن یا ساختن شیء سه بعدی آید و در اصطلاح علمی عبارت است از تراکم الیاف سلولزی که به‌طور نامنظم داخل یکدیگر شده و در نتیجه یک مادهٔ فشرده را تشکیل می‌دهد که در ابعاد و اوزان مختلف به دست می‌آید.

کاغذ از زمان اختراع آن تا به امروز قابل اعتمادترین وسیله انتقال اندیشه بشر بوده است و نقش مهمی در جمع‌آوری و ذخیره اطلاعات و دانش بشر که نتیجه‌ای از تجربیات و تفکرات اوست دارد و از این رو با پیدایش مرکب و صنعت چاپ و مواد رنگ دار این اندیشه بشری با ابزار نوین درآمیخت و به صورت یک پدیدهٔ مهم، امروزه با آن برخورد می‌گردد.

مصرف کاغذ با اختراع آن همراه بوده است که گفته می‌شود، مصریان پیشقدم در این اختراع بوده‌اند و واژهٔ (paper) (کاغذ) از نام درختی به نام (پاپیروس) گرفته شده که مصریان از این درخت کاغذ می‌ساختند و از بسیاری جهات نشانگر سطح رشد علمی و فرهنگی جامعه می‌باشد. با پیشرفت اطلاعات و معلومات بشر از دانش رنگ، کاغذهای رنگی برای جلب توجه و زیبایی و مقوا و کارتن‌های رنگ آمیزی شده برای بسته‌بندی و بالاخره جعبه‌های شیرینی و شکلات برای مصرف خانگی و نظایر این‌ها همه دلیل بر دانش برتر و استفاده بشر از این صنعت و اختراع است که روز به روز رو به توسعه و تکامل می‌باشد و در تاریخ از آن یاد شده است.^[۲]

به گفتهٔ تاریخ، مصریان باستان نخستین مردمانی بوده‌اند که از نوعی نی شبیه بامبو به نام پاپیروس صفحاتی می‌ساختند و بر روی آن می‌نوشتند و نیز کاغذ بردی را مصریان اختراع کردند. مردم مصر نی پاپیروس را به صورت نوارهای نازک و بسیار ظریفی کنار یکدیگر قرار می‌دادند و سپس به وسیلهٔ فشارها و صیقل دادن به آن به شکل ورق درمی‌آوردند.

سابقهٔ نوشتن به هزاران سال قبل می‌رسد و بشر در آغاز تمدن و ابداع خط از گل رس لوحه‌هایی می‌ساخت و برای نوشتن مطالب خود استفاده می‌کرد؛ این الواح با حرارت آفتاب خشک می‌شد یا با آتش می‌پخته است.

در ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد بود که برای ثبت و ضبط کلمات، مسئله نوشتن بر کاغذ مطرح گردید و همانطوری که اشاره شد پاپیروس را مصری‌ها درست کردند، چند برگ پاپیروس را مصری‌ها بهم می چسبانیده‌اند تا یک نوار دراز طومار مانند به دست آید. کاغذ پاپیروس از بهم پیوستن برگ‌ها و پوستهٔ گیاهی نی مانند به نام پاپیروس است؛ برگ‌های پاپیروس نسبتاً شکننده بودند و بنابر این به فکر افتادند از پوست بعضی حیوانات مثل گوسفند، آهو و گوساله استفاده شود. نخستین بار در شهر پرگاموس واقع در آسیای صغیر، صنعتگران از پوست حیوانات با شیوه‌های مخصوص، پوست‌های درخشان و نازکی به دست آوردند که خیلی بادوام تر و نرم‌تر از پاپیروس بود و معروفترین آن‌ها کاغذ پرگامنت بود. پرگامنت از نام شهر پرگاموس گرفته شده که از مراکز تولید و توزیع این کاغذ بوده است.

در روایات و اخبار نوشته شده است که کتاب اوستا را قبل از اسلام بر روی ۱۲ هزار پوست گاو نوشته‌اند که این روایت و خبر دلیل دیگری است که از پیش از اسلام در ایران، از پوست به جای کاغذ استفاده می‌کردند.

مردمان یونان به پاپیروس، کارتس (Karton) می‌گفتند و کلمه کارتس به زبان عربی قرطاس گفته شده است که در حقیقت همان پاپیروس است که از شهرهای واقع در دلتای مصر، آن را به یونان برده‌اند.

خط مصریان قدیم خط هیروگلیف (Hieroglyph) بوده است که بر روی پاپیروس‌ها نقش بسته است و به موجب دو سند یونانی که مربوط به قرن سوم میلادی ذکر شده در حال حاضر در موزه‌های لیدن و استکهلم نگهداری می‌شود.^[۲]

چینی‌ها اولین و نخستین مردمانی بودند که بیش از ۲ هزار سال پیش، کاغذهایی مانند کاغذهای امروزی ساختند. ایرانیان مسلمان شیوه ساختن کاغذ را در سده نخست پس از اسلام از چینی‌ها آموختند و آن را بهبود بخشیدند. شهر سمرقند برای سال‌ها بزرگ‌ترین مرکز ساختن و خرید و فروش کاغذ بود. سپس، در شهرهای دیگر، از جمله بغداد، دمشق، قاهره، مراکش، جزیره سیسیل و شهرهای مسلمان‌نشین اسپانیا، کارخانه‌های کاغذسازی به راه افتاد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که از قرن اول میلادی، در چین کاغذ وجود داشته است. در سال ۱۰۵ میلادی، یکی از درباریان، ماده جدیدی را برای امپراتور توصیف کرد که از پارچه‌های کهنه، پوست درختان، کنف و علف تهیه می‌شد وروی آن می‌نوشتند. به مرور زمان، شیوه تهیه کاغذ بهتر شد و ان را با الیاف گیاهانی مانند خیزران می‌ساختند. عرب‌ها این محصول را به اروپا بردند و در سال ۱۱۵۰ میلادی، غربیان نخستین کاغذ سازی را در اسپانیا بنا کردند. ماشین تولید انبوه کاغذ را چینی‌ها اختراع کردند. نخستین اسکناس نیز در سال ۱۰۲۴ میلادی در چین تهیه و مبادله شد.

الیافی که در ساخت کاغذ بکار می‌رود معمولاً طبیعی و شامل سلولز است؛ و به دو روش شیمیایی و فیزیکی است. به این صورت که الیاف سلولزی را در آب قرار می‌دهند تا رطوبت کافی جذب و حالت خمیری و نرم پیدا کند. سپس بر روی یک صفحه شبکه ای قرار می‌دهند تا خشک شود و حالت یکدست پیدا کنند. الیاف نیز با از دست دادن رطوبت خود به یکدیگر نزدیک می‌شوند و در نقاطی که روی یکدیگر قرار گرفته‌اند یک پیوند فیزیکی ایجاد می‌شود که این الیاف را به هم متصل می‌کند.

کاغذ واژه‌ای پارسی است^[۳] یا نیز ممکن است ریشه‌ای چینی داشته باشد.^{[۴][۵][۶][۷]} و ذکر واژهٔ «کاغذ» یا «ورق» در نوشته‌های کهن عربی بسیار فراوان دیده می‌شود.

خمیر کاغذ بیشتر از چوب سوزنی برگان ساخته می‌شود (به دلیل داشتن الیاف طولانی‌تر)

کاغذ یکی از فراورده‌های مهم چوب است. برای ساختن کاغذ ابتدا تنه درخت را به وسیله دستگاه خردکن به خورده چوب و براده چوب تبدیل می‌کنند. سپس خرده چوب‌ها را به وسیله مواد شیمیایی و روش‌های مختلف در برج پخت خمیر تجزیه می‌کنند و از آن‌ها الیاف سلولوزی به دست می‌آید که خمیر کاغذ نامیده می‌شود. از درهم رفتن الیاف سلولوزی و بعد از پرس آن‌ها ورقه کاغذ ساخته می‌شود.

اندازهٔ کاغذ از نظر برش طبق استانداردهای مختلف طبقه‌بندی می‌شود. یکی از مهم‌ترین طبقه‌بندی‌های بین‌المللی، استاندارد A است. در این استاندارد، از A0 که بزرگ‌ترین اندازه است، هرچه عدد بزرگ‌تر می‌شود، ابعاد کاغذ نصف می‌گردد به‌طوری‌که:

• A0: 84.1*118.9 cm
• A1: 59.4*84.1 cm
• A2: 42*59.4 cm
• A3: 29.7*42 cm
• A4: 21*29.7 cm
• A5: 14.8*21 cm
• A6: 10.5*14.8 cm

البته برش‌های غیراستانداردی مثل A-1 نیز وجود دارد.

کاغذ A4 کاربردترین و پرمصرف‌ترین نوع کاغذ در ایران و دیگر نقاط دنیاست. بیشترین مصرف کاغذ A4 در شرکت‌ها و ادارات می‌باشد که یکی از اقلام مصرفی اداری به حساب می‌آید، در نتیجه کیفیت نوع کاغذ و همچنین قیمت مناسب کاغذ A4 برای مدیران شرکتها و موسسات بسیار حائز اهمیت می‌باشد. کیفیت بالا و قیمت مناسب کاغذ موجب می‌گردد که یک برند، جایگاه ویژه ای را در بازار کاغذ پیدا کند. بررسی‌ها حاکی از آن است که کیفیت بالای کاغذ با طول عمر دستگاه‌هایی که از کاغذ استفاده می‌کنند رابطه مستقیمی دارد، برای مثال می‌توان گفت که دستگاه کپی، دستگاه پرینتر، دستگاه فکس و سایر دستگاه‌هایی که ماده اصلی مصرفی آنها کاغذ است طول عمر مشخصی دارند، که قطعاً با استفاده از کاغذهای مناسب و با کیفیت بالا می‌توان بیشترین استفاده را از طول عمر مفید دستگاه داشت.

همان اندازه درازا و پهنای کتاب است. به عبارت دیگر، قطع کتاب به‌طور کلی اندازه درازا در برابر پهنا (طول و عرض) هر برگ سنجیده می‌شود، یا گاهی اندازه درازا (طول) در مقابل پهنا (عرض) جلد یک کتاب است.

تعدادی از اصطلاحات به‌طور معمول برای اندازه کلی (عمومی) کتاب‌ها توسط مراکز چاپ و کتابخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. دلیل به‌وجود آمدن قطع‌های مختلف برای کتاب، استفاده آسان‌تر یا متناسب با نوع کاربرد هر کتاب بوده است.

اکنون رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه‌جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتی‌متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۵/۱۶×۱۱ سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شوند. معمولاً در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکرشده برای هر قطع، تقریبی است، و در برخی منابع، اندازه‌های متفاوتی ارائه شده است.

• گرماژ
• تعداد در بسته
• راه یا الیاف کاغذ (LG یا SG)

کاغذ کاهی یا در اصطلاح کاغذ روزنامه، کاغذی است که از تفاله چوب به دست می‌آید. به این صورت که از تفاله‌های چوب خمیری درست می‌کنند و سپس کاغذ را از آن تولید می‌کنند. کاغذهای نخودی یا بازیافتی یا قهوه‌ای نام‌های دیگری ست که به این کاغذ گفته می‌شود. چاپ روی کاغذ کاهی که معمولاً با چاپ افست انجام می‌شود، برای کارهای سریع مانند چاپ روزنامه مفید است.

ناشران معمولاً از چاپگرهای ۴ رنگ و با کیفیت برای چاپ روی کاغذ کاهی استفاده می‌کنند که معمولاً چاپگرهای مدرن با سرعت بالا هستند.

این کاغذ از چه زمانی وارد بازار شد مورد استفاده قرار گرفت، شاید به سال ۱۸۴۴ برگردد که چارلز فنرتی از ۶ سال قبل روی خمیر چوب کار می‌کرد تا بتواند از آن برای تولید کاغذ استفاده کند و سرانجام در سال ۱۸۴۴ موفق به ثبت اختراع خود یعنی کاغذ کاهی شد.

این نمونه برای اولین بار در روزنامه هالیفاکس که در آن زمان یکی از مشهورترین روزنامه‌ها بود استفاده شد و روزنامه با کاغذ کاهی چاپ شد.

از این کاغذ می‌توان برای کاغذ الگو، پیچیدن میوه‌ها، دور نان ساندویچ یا به عنوان کاغذ روزنامه یا حتی چرک‌نویس استفاده کرد اما چیزی که مهم است، این است که این کاغذ برای محیط زیست مفید است چون یک کاغذ بازیافتی ست یا اگر بازیافتی نباشد، از الیاف نیشکر و پنبه در تولید آن استفاده شده است؛ بنابراین باعث می‌شود تا تعداد درخت کمتری قطع گردد.

امروزه از این کاغذ در صنعت چاپ و بسته‌بندی استفاده می‌شود و هنگام استفاده دور میوه یا ساندویچ، مانع خرابی محصول می‌شود. در ضمن به حفظ بهداشت هم کمک می‌کند.

این کاغذ برای چاپ آگهی‌ها بسیار مناسب است چون هم نازک است و هم کیفیت چاپ روی آن عالی ست و نسبت به کاغذهای دیگر، هزینه کمتری دارد و مقرون به صرفه است.

این کاغذ به‌طور کلی توسط یک فرایند آسیاب مکانیکی انجام می‌شود، یعنی بدون فرایندهای شیمیایی که اغلب برای حذف لیگنین از خمیر استفاده می‌شود. لیگنین باعث می‌شود کاغذ در معرض هوا یا نور خورشید شکننده و زرد شود. به‌طور سنتی، روزنامه از الیاف استخراج شده از گونه‌های مختلف چوب نرم درختان (صنوبر، یا کاج و…) ساخته شده است. با این حال، درصد قابل توجهی از روزنامه‌ها در جهان با الیاف بازیافتی ساخته می‌شود که همان کاغذ کاهی است.^[۸]

کاغذ کاهی ارزانترین کاغذ موجود می‌باشد و به همین دلیل کاربرد بسیار زیادی پیدا کرده است.

مصرف کاغذ کاهی به دلیل استفاده صنایع از اینترنت در تبلیغات در آمریکا و اروپا کاهش یافته است ولی در آسیا بخصوص چین و هند مصرف این کاغذ افزایش پیدا کرده است.

• کاغذ مومی
• کاغذ کادو
• کاغذ تحریر
• کاغذ گذاشته
• کاغذ کتان
• کاغذC1S (یک طرف روکش شده) و کاغذ C2S (پوشش دو طرفه)
• کاغذ گلاسه (کاغذ اندود شده)
• کاغذ ساتن
• کاغذ مات
• کاغذ پوشش داده شده مات
• کاغذ بالکی
• مقوا و کاغذ پشت طوسی
• کاغذ کرافت یا مقوای کرافت
• کاغذ روزنامه
• کاغذ پلاستیکی
• کاغذ الکترونیک
• کاغذ دیجیتال
• کاغذ حرارتی
• کاغذ عکاسی
• کاغذ دیواری
• کاغذ سنگ
• کاغذ صافی
• کاغذ عایق الکتریکی
• کاغذ رسم
• کاغذ کتاب

• بازیافت کاغذ
• اندازه کاغذ
• بید کاغذ
• خمیر کاغذ
• صنعت کاغذ و خمیرکاغذ
• مقوا
• اریگامی

• بخش انواع کاغذ از: «از طراحی تا صحافی»، فریدون آذریون، آذریون، ۱۳۸۰
• قب‍ادیان، حی‍در، تک‍نولوژی تولی‍د کاغذ، ته‍ران: حافظ‌پژوه، ۱۳۸۵. شابک: ۹۶۴۹۵۲۷۱۰۹
• لانگ‍لی، اندرو، کاغذ، ترجمهٔ من‍یره مح‍قق من‍تظری، ته‍ران: امی‍رکب‍یر، کت‍ابه‍ای شک‍وفه، ۱۳۸۵. شابک: ۹۶۴-۳۰۰-۴۰۰-۷
• احمدی، مسعود، «تاریخچه کاغذ: انواع کاغذهای خوشنویسی و نقاشی مینیاتور»، سنندج، نشر: مسعود، ۱۷. شابک:۹۷۸-۹۶۴-۷۴۵۱-۱۳-۰
• کتاب چرا و چگونه اثر والتر فلمر، ترجمهٔ فرزانه کریمی، نشر بنفشه (نیلوفر فقیراللهی)
• کتاب کاغذ و چاپ (راهنمای انتخاب کاغذ مناسب سفارش چاپی)، بهرام عفراوی، نشر دایره چهار رنگ، شابک: ۸-۵-۹۲۹۵۲-۶۰۰-۹۷۸