Ortès

Situada capvath de Bearn dens la plana, Ortès qu'ei traucada peu Gave de Pau.

 

Comunas confrontantas de Ortès

Semboès Vaths de Bearn	Bonnut	Salas e Hrontun
Salas de Baura		Valensun Castethins
Lanaplan	Lar Mondran Ausencs e Montestruc	Viron

La prononciacion qu'ei [ɔr'tɛs]. Las fòrmas ancianas que son Ortesium en 1184, Ortez en 1193, Orthesium en 1220, Ortes en 1375, Ortais (Froissart), Ortes en 1391, Hortes en 1578, Ourtes en 1650, Orthés (mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau) ^[1].

Segon Dauzat e Rostaing, Ortès que vien deu latin *horta, variacion de hortus, « ancian provençau » òrta, « casau », dab lo sufixe -ensem ^[2]. Alan Novèl, citat per Miquèu Grosclaude, qu'interprèta lo nom gràcias a l'occitan òrt/òrta, deu latin hortus, « casau », dab lo sufixe -és ^[1].

Miquèu Grosclaude qu'exclutz l'ipotèsi « casau », pr'amor deu site estret. Lo nom qu'ei a arreligar dab lo País d'Òrta e dab Òrtavièla,vescomte d'Aorte, [ua villa de Borta, Avorte Bile, vicecomes Avortensis]; Ortès qu'apartenèva, au moment de sa fondacion, a la Vescomtat de Dacs, com Òrtavièla e lo País d'Òrta. Mès quin ei lo sens de Òrta ? Ua auta pista qu'ei lo nom latin d'òmi Fortis, dab abséncia deu h- iniciau per influéncia basca, com per l'antroponime iberic Ortiz. Foneticament, Ortès qu'a un ò obèrt anormau en posicion pretonica, çò qui seré d'influéncia basca. Mès lo nom que demòra escur ^[1]. Que cau ajustar lo sufixe ei pas -ensem ( > -és e non pas -ès).

Qu'ei ua anciana comuna aplegada dab Ortès. La prononciacion qu'ei [,sentə sy'zanə]. Las fòrmas ancianas que son Sancta Susanna de Larbaig au sègle Xau, Sancta Susana en 1172, Senta Susane au sègle XIIIau, Sente Suzane en 1344, Ste Suzanne en 1675, Ouilhon (mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau) ^[3].

Senta Susana qu'ei ua martira crestiana de Roma au sègle IIIau, de nom ebraïc ^[3].

 

 

L'escut modèrne qu'ei deu sègle XIX  ; que's blasona atau : deu camp de gules au pont deu lòc de quate arcas inegaus dab au son miei ua tor crenelada e caperada maçonada de sable acostat de duas claus d'or

L'istòria d'Ortès qu'ei ligada a la soa topografia : ua hauta coma on e ho bastida ua hortalessa abans deu castèth de Moncada, e lo gave dab un ga puish tanben dab lo famós pont. Au pe deu castèth (mes mei enlà) e au ras deu pont (e de l'aute costat deu pont), un barri que's bastí (lo borg vielh) ; puish, en traucar lo pont deu costat de l'arribèra deu costat deu castèth, Ortès edifiquè lo Borg Nau. Fin finau, lo Borg de Montcada que's bastí en tot minjar las tèrras e las pèiras deu castèth deu Vescomte.

 

Gaston VII de Bearn qu'i bastí lo castèth entà remplaçar la modèsta hortalessa e atau, los sègle XIII e XV Ortès que ho capitala de Bearn.

Durant las Guèrras de religion las òsts protestanta de Gabriel Ièr de Montgomery que perpetrèn massacres e execucions e Ortès los sons bastiments religiós e lo son castèth que hon sacamandejats peus partisans reformats de la reginaJoana III de Labrit. Aquesta que fondè l'Academia Protestanta d'Ortès qui dè a la vila un prestigi deus gran dens lo monde protestant d'aquestas tempsadas.

Com dens la resta de Bearn lo catolicisme que ho restablit en 1620 dab l'Edicte d'Integracion deu rei Loís XIII de França.

Dab la mudança de la capitala a Pau, los desvolopament d'Ortès que mermè.

En 1814 que s'i escadó la batalha d'Ortès on las tropas deu duc de Wellignton e hon victoriosas suber las deu marescau Solt.

Au sègle XX lo parçan d'Ortès que ho marcat per l'industrializacion deu Bacin de Lac.

 

Tradicionaument, Ortès que compta tres quartièrs ancians : Lo Borg Vielh, lo Borg Nau e lo Borg Montcada. A l'origina, de segur, lo castèth de Montcada que's quilhava au som de la soa coma emparant lo borg vielh juson au ras deu Gave de Pau.

modificar « persona »  v · d · m  Evolucion demografica Populacion comunala actuala (2013): 10569, totala: 11208
1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
3 679	6 738	6 987	6 802	7 121	7 857	7 021	7 184	6 948
1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
6 694	6 724	6 627	6 526	6 624	6 556	6 743	6 210	6 314
1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
6 365	6 254	6 247	5 850	5 952	6 219	6 175	6 450	6 713
1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008
8 413	10 002	10 855	10 922	10 159	10 121	10 329	10 338	10 406 11 137
2009	2010
10 647 11 371	10 982 11 674
Fonts
Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE

• En 2019 la populacion qu'èra de 10369 abitants.

 

De l'Etat Mejana, Ortès que consèrva la tor Montcada (sola causa demorada deu castèth de Gaston Fèbus qui las soas pèiras be servín entà bastir lo borg deu medish nom), la glèisa de Sant Pèir, lo pont fortificat.

L'ostau conegut com l'ostau de Joana de Labrit qu'arcuelha lo Musèu deu Protestantisme Bearnés.

De la soa istòria protestanta, Ortès que conserva lo temple protestant en activitat mei vielh de França (a maugrat d'estar pro modèrne e d'un estil neoclassic).

Situat suu camin de Sant Jacme de Compostela, lo convent de las sòrs Clarissas que persegueish la tradicion en acessar los romius per ua nuèit.

La glèisa de Sent Pèir d'Ortès qu'ei la mei hauta glèisa gotica bearnesa.

En bèth sortir d'Ortès, de cap a Lac e suu costat de la rota òm troba ua vielha bòrda qui acèssa lo musèu de Francés Jacme e, dinc a març de 2014^[4], l'associacion Per Noste.

• Rogèr Lapassada (Rogèr Joan Bernat Lapassada, Aussavièla, 23 de mai de 1912 - Ortès, 12 d'octobre de 1999) qu'estó l'un deus escrivans bearnés e l'un deus poètas màgers deu sègle XX.

• Francés James (vadut a Tournay lo 2 de deceme de 1868 et mort à Hasparren lo 1ᵉʳ de noveme de 1938, qu'estó un poèta, romancèr, dramaturgue e critic de lenga françesa. Que passè la màger part de la soa vita en Béarn e au País basco, hont màger de son inspiracion.

 

Ortès e lo son Estadi de La Moteta (uei vodat a d'autas activitats) que ho l'ostau d'ua de las màgers equipas europèas de basquet e regularament purmèra deu campionat francés : Lo Vam Bearnés de Pau-Ortès (en francés : Élan Béarnais de Pau-Orthez).

• Comunas deus Pirenèus Atlantics

1. ↑ ^{1,0 1,1} et ^1,2 Michel Grosclaude, Dictionnaire toponymique des communes du Béarn, Escòla Gaston Febus, 1991, p. 292
2. ↑ Albert Dauzat, Charles Rostaing, Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France, Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 512, a Ortaffa
3. ↑ ^3,0 et ^3,1 Michel Grosclaude, Dictionnaire toponymique des communes du Béarn, Escòla Gaston Febus, 1991, p. 299
4. ↑ « Per Noste edicions », sur www.pernoste.com (consurtat lo 8 de març de 2016)

•   Portau de Bearn