Monoteïsme

Un monoteïsme es una religion fondada sus l'existéncia d'una divinitat unica, generalament omnipotenta, omniscienta e omnipresenta. Es un concepte apareigut de faiçon independenta dins mai d'una region, mas los monoteïsmes abraamics e mazdeus i ocupan una plaça màger en causa de lor importància dins lo monde actuau o de lor influéncia sus lo desvolopament generau de las religions. Lo monoteïsme s'opausa au politeïsme, terme que designa una religion aient mai d'un dieu.

Lo mot monoteïsme es compausat dau prefixe grèc « mono- » (μονο-, « solet, unic ») e dau sufixe « teïsme » (θεός, « dieu »). Es un terme relativament recent qu'es probablament apareigut durant lo segle XVII. S'opausa au terme « politeïsme » que designa la cresença de l'existéncia de mai d'una divinitat. Existís tanben lo terme « monolatria » que designa una doctrina religiosa reconeis l'existéncia de mai d'un dieu, mas que ne'n venera un d'un faiçon preferenciala o exclusiva.

Los monoteïsmes abraamics son l'ensemble de las religions que se reivindican de l'eiretatge d'Abraam, un patriarcha legendari present dins lo raconte de la Genèsi. I conclutz la prumiera aliança entre Yahve, lo dieu unic daus monoteïsmes abraamics, e los Ebreus.

Las originas daus monoteïsmes abraamics son indissociablas de l'istòria daus Ebreus ancians. D'efiech, durant la prumiera meitat dau millenari I avC, queu pòple adoptet pauc a pauc una religion monoteïsta estricta venerant lo dieu Yahve. Quò es lo resultat d'un processús pas enquera ben conegut, mas que sembla inscrich dins d'evolucions localas observadas dins mai d'un reiaume de Siria-Palestina. Dins quela region, situada dins un espaci geografic tradicionalament disputat entre Egipte e los poders mesopotamians, chasque pòple o vilas importants avian un dieu protector pròpi. Quò empachava pas los diferents pòples de reconéisser los dieus vesins e, sovent, d'aver d'autras divinitats. Per exemple, lo Yahve primitiu daus Ebreus d'Egipte avia una paredra^[1][2][3].

A partir dau segle VIII avC, los Ebreus evoluïgueren vers la monolatria, es a dire vers la veneracion preferenciala d'un dieu. Las rasons d'aquela transformacion son pas conegudas, mas lo contexte istoric dau periòde era charjat emb l'aparicion d'un poder reiau centralizator, la multiplicacion de las guerras contra los Assirians que conquerigueren una partida daus reiaumes ebreus o l'exili a Babilònia. D'un biais generau, lo declin de la poténcia daus reiaumes ebreus s'acompanhet d'una aumentacion de l'importància de Yahve e d'una exclusion de las autras divinitats (ebreas e exterioras)^[4].

Quela transformacion laisset de traças dins la literatura ebrea, en particular dins la Bíblia. Au segle VII avC, la reforma deuteronomica afirmet un monoteïsme sens ambigüitat en prevesent la pena de mòrt per los idolatras^[5]. Pasmens, los racontes daus regnes daus reis ebreus contenen mai d'una denonciacion de l'idolatria daus sobeirans. Quò es benleu la consequéncia de la natura proteïfòrma de Yahve. D'efiech, fenomèn frequent durant l'Antiquitat, avia inicialament d'aspèctes diferents (dieu de l'auratge, dieu de la fertilitat, mestre daus animaus, etc.)^[6]. Generalament, un temple era dedicat a un aspècte e i avia de rivalitats entre santuaris. L'exili babilonian permetet d'impausar un imatge unic. La transicion de la monolatria vers lo monoteïsme s'achabet donc durant lo segle V avC^[7]. Los contactes emb la mitologia mesopotamiana (mite dau Deluvi) e emb lo zoroastrisme, autre monoteïsme influent dins la region a l'epòca, agueren probablament una influéncia notabla^[8].

Lo judaïsme es la prumiera religion monoteïsta abraamica. Eissit de las cresenças daus Ebreus, es basat sus l'Ancian Testament, una compilacion de textes escrichs entre los segles IX avC e I apC. La partida mai importanta es la Torah, un ensemble de cinc libres redigits entre los segles IX e VI avC. Conten d'elements religiós, de còdis de conducha, una legislacion, de rites e de costumas. Segon sos textes sacrats, lo judaïsme es fondat sus l'aliança entre Yahve e lo pòple ebreu. Es a l'origina d'una importanta literatura escrichas per d'autors eissaiant d'interpretar lo contengut d'aquilhs textes.

Istoricament, los Ebreus fugueren envasits per los Assirians, los Babilonians, los Persas, los Macedonians e los Romans. Quò menet a l'adopcion de trachs eissits de la cultura daus conquerents, en particular la filosofia greca. En parallele, los Ebreus se disperseren en Orient Mejan. Quò entraïnet de crisis grevas entre Ebreus conservators e ellenizants e de revòltas recurrentas contra los ocupants. En 137 apC, après una revòlta fòrça violenta, los Romans decideren de dispersar los Ebreus dins l'Emperi. Quò fuguet a l'origina de la diaspòra, una comunautat dispersada a la basa dau judaïsme moderne. Quò entrainet una reorganizacion dau judaïsme a l'entorn de doas comunautats culturalas : los Sefarditas mai que mai installats dins lo bacin mediterraneu e los Asquanasitas pusleu presents dins lo resta d'Euròpa. A partir de la cristianizacion d'Euròpa, los judius fugueren victimas de persecucions, çò que menent a de migracions vers l'oest dau continent. A partir du segle XVII, un judaïsme laïc apareiguet jos l'influéncia de las ideas de las Lutz e de las ideas revolucionàrias. En parallele, lo judaïsme religiós se modernizet emb l'aparicion de corrents adaptats a las evolucions de la societat o, au contrari, refusant sas transformacions. Quò es la basa dau judaïsme actuau.

Au niveu uman, los judius migreren vers America durant lo segle XIX. Pasmens, en parallele, apareisset lo sionisme, un movement nacionalista destinat a tornar fondar un Estat judiu en Palestina. Quò marquet lo començament d'un long conflicte, totjorn en cors a l'ora d'aura, entre populacions judiva e araba installadas dins la region. Durant la Segonda Guerra Mondiala, los Alemands eissaieren d'exterminar los judius europeus (6 milions de mòrts). Los subrevivents, sovent originaris d'Euròpa Orientala, fonderen alòrs l'Estat d'Israèl en Palestina. Quò agravet lo conflicte locau emb mai d'una diesena de guerras israeloarabas recensadas dempuei 1948. Lo judaïsme moderne es aital principalament dividit entre un pòle nòrd-american (centrat sus Nòva York) e un pòle israelian.

Lo cristianisme apareiguet durant lo periòde de crisi que marquet lo judaïsme entre los segles III avC e I apC. D'efiech, los conflictes entre conservators e judius ellenizats entraineren l'aparicion de corrents messianics. Dins lo judaïsme, lo messia es un profeta charjat de portar la revelacion finala de la lei divina. Lo fondator dau cristianisme, Jèsus de Nazaret, s'inscriviá dins queu contexte. Pasmens, son messatge conteniá d'innovacions importantas. En particular, era adreiçat a chasque individú e prometiá lo sauvament de son arma eterna sens consideracion d'origina etnica o d'estatut sociau. Per los crestians, Jèsus es lo messia e lo cristianisme es aital una version dau judaïsme modificada per sos ensenhaments.

Lo texte sacrat dau cristianisme es donc una version novela de la Bíblia que fuguet escricha entre los segles I e III apC. Pasmens, lo cristianisme s'es dividit en de branchas diferentas. Quò es la consequéncia de desacòrds dins l'interpretacion daus textes e dins l'organizacion de la Glèisa. En simplificant, un prumier ensemble d'eschismas menet a la separacion entre los corrents calcedonians e los autres corrents (nestorianisme, monofisisme, etc.). Los calcedonians dominèron pauc a pauc lo monde crestian, mas coneigueren un segond eschisme important en 1054 qu'entrainet la separacion entre catolics e ortodòxs. Enfin, un tresen eschisme major se desbanet en 1517 emb la reforma protestanta. Fòrça eschismes mens importants entraineren tanben de divisions au sen daus movements pus importants.

Per rapòrt au judaïsme, lo cristianisme es una religion proselita, es a dire que sos fideus son encoratjats a la propajar. Se difuset aital dins lo monde roman, en Euròpa e en Asia durant l'Antiquitat e la prumiera partida de l'Atge Mejan. Puei, emb la colonizacion, fuguet espandida en America, en Africa e en Oceania. Pasmens, durant la segonda partida dau periòde medievau, l'islam lo remplacet en Orient Mejan, en Africa dau Nòrd, dins una partida importanta de l'Africa Orientala, en Asia Centrala e en Asia dau Sud. Au començament dau segle XXI, los crestians formavan totjorn lo grop religiós mai important dau monde 2,4 miliards de cresents.

L'islam apareiguet durant la prumiera mitat dau segle VII. Sa formacion es relativament ben documentada car es estachada a la vida de Maomet, de sos companhons e de sos successors. Coma lo cristianisme, son emergéncia s'inscriviá dins un contexte de crisi religiosa marcada per l'aparicion de movements profetics dins mai d'una vila de la Peninsula Aràbia. Maomet fuguet capable d'amassar un grop de fideus e, a partir de la vila de Medina, poguet impausar sas reformas religiosas e prendre lo contraròtle de la La Mèca en 630. Après sa mòrt, sos successors assolideren son òbra, mas se dividigueren rapidament en doas branchas principalas en causa de conflictes regardant la direccion de la comunautat daus fideus. La mai importanta es lo sunisme que reünís la mai granda part daus musulmans (1,6 miliards de cresents). La segonda brancha es lo shiisme (150 a 200 milions de cresents). Chal tanben nòtar l'existéncia de branchas menoras (kharijisme, etc.) o dispareigudas (mutazilisme, etc.) qu'agueren un important ròtle istoric e de movements mistics influents (sofisme).

L'islam reconeis los textes sacrats dau judaïsme e dau cristianisme, mai contèsta l'estatut de messia de Jèsus. Es donc mai que mai basat sus l'Alcoran, un libre sacrat que correspònd a l'ensemble de las revelacions divinas recebudas per Maomet, considerat coma lo darrier profeta. L'Alcoran fuguet escrich après sa mòrt, oficialament entre 644 e 656^[9]. Pasmens, chasca brancha de l'islam a una version distinta. De mai, lo sunisme e lo shiisme s'acòrdan pas sus la lista daus hadits, l'ensemble de las comunicacions oralas de Maomet que son utilizadas per precisar, completar o interpretar las prescripcions contengudas dins l'Alcoran.

D'autres monoteïsmes abraamics existissen. Pòden èsser dividits en dos ensembles distints. Lo prumier conten las branchas divergentas dau judaïsme, dau cristianisme e de l'islam. D'efiech, aquelas religions an engendrat fòrça interpretacions eterodòxas, es a dire radicalament diferentas daus dògmas en vigor. Quò menet de còps a l'abandon dau monoteïsme coma fuguet lo cas dau catarisme italian. Pasmens, generalament, aqueles movements eterodòxs garderen lo monoteïsme tot en seguent de reglas pròpias. Fugueren aital marginalizats e sovent anientits, mas los subrevivents formeren pauc a pauc de religions novelas. Per exemple, fuguet lo cas de la religion drusa (eissida dau shiisme) o dau mormonisme (eissit dau protestantisme).

Lo segond grop es compausat de religions abraamicas demoradas minoritàrias. Pòden èsser d'originas variadas. Lo mandeïsme es per exemple una religion baptista e gnostica basada sus los ensenhaments de Joan Baptista^[10]. Uei, la mai importanta es probablament lo baaïsme, una religion fondada au segle XIX per de discípols dau Bab. Chap religiós iranian, fuguet considerat coma lo Mahdi, lo darrier profeta esperat per los shiitas, e inspiret una version novela dau shiisme segon un mecanisme similar a l'aparicion dau cristianisme a partir dau judaïsme. En despièch d'una repression ferotja, son movement subrevisquet e se difuset dins lo monde. Au començament dau segle XXI, son nombre de fideus era estimat entre 7 e 8 milions^[11].

Las religions mazdeas son eissidas dau culte d'Ahura Mazda, una divinitat iraniana, e de l'Avesta, una compilacion d'un ensemble de textes en partida perduts que fuguren probablament escrichs entre 1200 e 600 avC^[12]. D'un biais generau, son basadas sus la lucha entre Ahura Mazda e los demònis e a l'origina, lo mazdaïsme èra politeïsta. Pasmens, evoluïguet vers lo dualisme puei vers lo monoteïsme^[13]. Quela evolucion es la resulta de tres mecanismes :

• l'absorpcion d'autras divinitats e daus conceptes de Ben e de Mau per Ahura Mazda. D'efiech, per los zoroastrians, i aviá un principi bon e un principi marrit dins chasque èsser vivent. Los dos venián d'Ahura Mazda. A la fin daus temps, lo Ben vencrá lo Mau. Quela concepcion dualista era aital compatible emb lo monoteïsme
• la transformacion de divinitats en creaturas de reng inferior o en atributs d'Ahura Mazda. Quò permetet d'eliminar las autras divinitats. Pasmens, los monoteïsmes mazdeus coabiteren longtemps emb de cultes rivaus (en particular lo culte de Mitra).
• la disparicion de l'estatut divin daus demònis. Quò permetet d'eliminar lo dieu demòni Ariman, rivau malefic d'Ahura Mazda, dins las religions intermediàrias entre los politeïsmes e los monoteïsmes mazdeus.

La religion mazdea monoteïsta la mai coneiguda es lo zoroastrisme qu'es la resulta de las reformas iniciadas per Zoroastre. Es a l'origina de conceptes importantas coma la lucha entre lo Ben e lo Mau, l'existéncia d'una vita après la mòrt e l'existéncia d'un paradís destinat a las armas daus fideus jutjats dignes d'i entrar. Quò influenciet lo judaïsme durant l'exili daus judius a Babilònia e fòrça racontes de la Bíblia son inspirats per los mites zoroastrians. Après la conquista araba de Pèrsia, lo zoroastrisme declinet pauc a pauc. Uei, es la darriera religion mazdea enquera existenta. Pasmens, s'es considerat coma una « religion dau Libre » per los musulmans, a desenant solament quauques centenats de miliers de fideus.

Los monoteïsmes non abraamics e non mazdeus son divers car constituïssen pas un ensemble estructurat. Son apareiguts dins de contextes diferents e dins de regions fòrça variadas. Dins lo cas daus monoteïsmes mai ancians o mai isolats, la distinccion entre monoteïsme e monolatria « nacionala » es pas simpla. D'efiech, dins fòrça cas, los pòples se preocupan pas o pauc de la religion daus pòples vesins. Per exemple, au segle XIV avC, lo faraon Akhenaton impauset Aton coma dieu unic en Egipte e eissaiet d'esfaçar los cultes daus autres dieus. Quò es sovent present coma lo monoteïsme mai ancian de l'istòria, mas en realitat coma son objectiu era de reduire lo poder dau clergat tradicionau egipcian, se prononciet pas sus l'existéncia daus dieus estrangiers.

Pasmens, i a de monoteïsmes non abraamics e non mazdeus ben atestats. Lo mai important es probablament lo sikhisme qu'es una religion darmica implantada dins lo nòrd-oest d'Índia. Es basada sus los ensenhaments dau goró Nanak (1469-1539) e de sos successors. Uei, emb 30 milions de fideus, fai partida de las religions mai importantas dau monde moderne. En Corèa, existís tanben lo cheondoïsme qu'a la particularitat d'aver de fideus tant en Corèa dau Sud qu'en Corèa dau Nòrd. Es un sincretisme eissit dau confucianisme, dau chamanisme corean, dau taoïsme, dau bodisme e dau cristianisme.

Lista d'autras religions monoteïstas :

• (fr) Mircea Eliade e Ioan P. Couliano, Dictionnaire des religions, Plon, 1990.