Karl Marx

Karl Marx (5 de mai de 1818, Trevèri^[1] - 14 de març de 1883, Londres) es un filosòf alemand dau sègle XIX que son òbra filosofica, politica e economica a una influéncia considerabla sus la pensada intellectuala modèrna. D'efiech, amb son amic e collaborator Friedrich Engels, desvolopèt la filosofia hegeliana per concebre una analisi materialista de l'istòria e de la societat que li permetèt de definir una descripcion dei basas de foncionament dau sistèma capitalista.

Aquò entraïnèt la descubèrta de plusors fenomèns economics fondamentaus (valor, maivalença...) mai permetèt subretot d'identificar leis inegalitats prefondas de la societat capitalista. En particular, Marx e Engels descurbiguèron l'existéncia de classas socialas diferentas opausadas per d'interès antagonistas. Lei doas pus importantas foguèron la borgesiá, proprietària deis otís de produccion pus importants, e lo proletariat qu'aviá ges de ressorsas franc de sa fòrça de trabalh. L'analisi marxista mostrèt l'esplecha dei segonds per lei premiers. Identifiquèt tanben leis otís permetent de mantenir aquela alienacion (la religion, l'Estat, la proprietat privada...). Per luchar còntra ela, prepausèt donc un programa politic de presa dau poder per lo proletariat per bastir una societat novèla qu'auriá destruch totei lei formas d'alienacion. Aqueu projècte venguèt la basa de la pensada dei partits comunistas e une referéncia dau movement obrier en generau. Inspirèt pereu leis idèas dei partits de senèstra moderada e participèt largament a la definicion de la sociaudemocracia.

Au nivèu scientific, leis otís desvolopats per Marx e Engels permetèron de mesclar metòde scientific e filosofia car la màger part de sei prediccions sus la societat capitalista pòdon èsser validas (ò invalidadas) d'un biais empiric. Lei dos òmes participèron ansin a l'emergéncia d'una sciéncia novèla – la sociologia – que s'interessa a l'estudi de la societat.

Karl Marx nasquèt lo 5 mai de 1818 dins la vila prussiana de Trevèri dins una familha d'origina judieva. Èra lo segond fiu d'Heinrich Marx (1782-1838), un avocat liberau e moderat fiu d'un rabin, e de Henriette Pressburg (1788-1863) qu'èra eissida d'una familha judieva olandesa. Pauc practicant, lo pareu se convertiguèt au luteranisme entre 1817 e 1825^[2] mai, segon lei testimònis dau periòde, demorèt pauc religiós.

Karl Marx anèt au licèu de Trevèri a partir de 1830 avans d'intrar a l'Universitat de Bonn per i estudiar lo drech. Sièis ans pus tard, contunièt seis estudis a l'Universitat de Berlin e i comencèt, en 1839, una tèsi de doctorat sus lei filosofias epicuriana, estoïciana e sceptica. Aquò li permetèt de recebre lo títol de doctor de l'Universitat d'Iena lo 15 d'abriu de 1841.

Aqueu periòde dins la capitala prussiana, centre intellectuau important dau periòde, li permetèt de rescontrar lo professor hegelian Eduard Gans (1798-1839) e de venir amic mb lei fraires Bruno (1809-1882) e Edgar Bauer (1820-1886). I legiguèt tanben leis obratges de plusors filosòfs de remarca (Spinoza, Leibniz, Hume, Kant...) e de divèrsei precursors francés dau socialisme e de l'anarquisme (Saint-Simon, Fourier, Proudhon). Aqueleis estudis desvolopèron en Marx un interès per una pensada materialista que s'exprimiguèt dins sa tèsi (diferéncia entre Democrita e Epicur) ò dins sei premierei criticas de la religion e de l'Estat prussian.

En 1843, Marx esposèt Jenny von Westphalen (1814-1881), filha d'un aristocrata prussian^[3], e s'installèt a París. Lo pareu aguèt sièis enfants mai solament tres subrevisquèron (Jenny, Laura e Eleanor^[4]). La meteissa annada, redigiguèt sa critica de la filosofia hegeliana dau drech dins son « Manuscrit de 1843 ». I mostrèt que l'Estat es lo resultat d'un rapòrt de fòrças e non una realizacion de la rason. Son raliment au proletariat, classa oprimida per l'Estat, sembla datar d'aqueu trabalh.

Un an pus tard, publiquèt la Question judieva ont exprimiguèt la necessitat d'una lucha politica per suprimir l'Estat e la moneda afin d'assegurar l'emancipacion de l'umanitat. En parallèl, comencèt de s'interessar a l'economia amb la lectura dei pensaires principaus dau periòde (Smith, Ricardo, Mill, Say e Sismondi). Aquel interès apareguèt dins lei Manuscrits de 1844 ont exprimiguèt una vision novèla de l'alienacion coma consequéncia de l'existéncia de la proprietat privada e element fondamentau de la vida dau trabalhaire. Aquò èra una diferéncia fòrça importanta amb la vision desvolopada per Hegel que definissiá l'alienacion a partir de l'analisi dei condicions d'existéncia concrètas d'un individú.

En parallèl, Marx aguèt una activitat politica intensa amb de contactes amb d'organizacions e de personalitats importantas dau movement obrier coma Proudhon (1809-1865) ò Bakunin (1814-1876). Pasmens, l'eveniment pus important aguèt luòc en 1844 amb lo rescòntre entre Karl Marx e Friedrich Engels (1820-1895). Lei dos òmes venguèron rapidament amics e, tre febrier de 1845 amb la publicacion de la Santa Familha, comencèron una collaboracion professionala fòrça fructuosa.

En febrier de 1845, Marx e sa familha deguèron quitar França en causa de seis activitats politicas. S'installèron a Brussèlas onte la libertat d'expression èra pus importanta. Dos mes pus tard, Engels leis imitèt. Aquò permetèt ai dos òmes de perseguir sa collaboracion amb lei Tèsis sus Feuerbach e l’Ideologia Alemanda. Dirigit còntra lo socialisme « borgesòt », aquel obratge desvolopèt per lo premier còp l'idèa, dicha materialisme istoric, d'una istòria determinada per de rapòrts de fòrça concrèts presents dins la societat.

Durant aqueleis annadas, Marx viatjèt en Anglatèrra amb Engels e i participèt a l'establiment d'un ret de comitats comunistas. En 1847, venguèt tanben president de la seccion brussellesa de la Liga dei comunistas. Participèt tanben a la fondacion de la Societat deis obriers alemands de la vila e au segond congrès de la Liga. I tenguèt un ròtle important car foguèt cargat, totjorn amb Engels, de redigir un manifèst deis idèas comunistas. Publicat en febrier de 1848 sota lo nom de Manifèst dau Partit Comunista, aqueu tèxte expausèt la concepcion dau mond comunista, la necessitat de la lucha dei classas e lo ròtle revolucionari devolut au proletariat dins l'aveniment d'una societat novèla. Depintèt egalament tornarmai lo metòde dau materialisme istoric coma otís d'analisi de l'istòria e de la societat capitalista.

Lei revolucions europèas de 1848 foguèron un periòde d'activitat politica fòrça importanta per Marx que foguèt expulsat mai d'un còp per divèrseis estats. Aquò comencèt en febrier après lo començament de la Revolucion Francesa de Febrier quand leis autoritats bèlgas l'expulsèron de Brussèlas. Après un brèu sejorn dins la capitala francesa, s'installèt a Colonha. De junh de 1848 a mai de 1849, i foguèt lo cap redactor d'un jornau renan ont escriguèt plusors articles sus lei luchas politicas en Alemanha e en França. Pasmens, sa gaseta foguèt enebida quand l'onda revolucionària s'afebliguèt e Marx foguèt tornarmai expulsat per d'articles sus la libertat de la premsa e sus lo refús de l'impòst. Egalament enseguit per la justícia, s'installèt en França que refusèt de l'aculhir. Ansin, en aost de 1849, anèt en Anglatèrra e s'installèt definitivament a Londres.

De 1850 a 1868, Marx participèt a l'estructuracion politica e filosofica dau movement obrier dins de condicions materialas fòrça malaisadas (deutes, misèria...). Foguèt tanben tocat mai d'un còp per de crisis de furonculòsi. Dins aquò, poguèt se fisar de l'ajuda financiera d'Engels. Ansin, au sen de la Liga dei comunistas, s'ocupèt deis emigrats alemands e tornèt venir jornalista per divèrsei jornaus amb d'analisis de la politica estrangiera britanica per lo New-York Tribune ò d'articles politics dins la premsa obriera anglesa e alemanda.

En 1864, foguèt convidat a prendre la direccion de l'Associacion Generala deis Obriers Alemands. Redigiguèt tanben leis estatuts de l'Associacion Internacionala dei Trabalhaires (AIT) fondada a Londres lo 28 de setembre de la meteissa annada. Creada per d'obriers francés, britanics, alemands e italians, aquela organizacion èra destinada a coordenar lo desvolopament dau movement obrier dins lei país europèus. Aguèt un succès important amb un desvolopament rapide en Espanha, en Àustria, dins lei País Bas e ais Estats Units. Pasmens, a partir de 1869, se devesiguèt entre partisans de Marx, favorables a una gestion centralizada dau movement amb la creacion de partits politics, e leis anarquistas gropats a l'entorn de Mikhail Bakunin. La desfacha de la Comuna de París (1871) precipitèt sa dissolucion en 1876.

Dins aquò, l'òbra pus importanta de Marx durant aqueu periòde regarda lo domeni deis idèas. D'efiech, tre leis ans 1850, après la publicacion de Luchas de classas en França, s'interessèt tornarmai a l'economia e comencèt d'imaginar lo plan dau Capitau. Obratge major que depinta lo foncionament de basa dau capitalisme, venguèt l'objècte principau dau trabalh dau Marx. Son libre I foguèt acabat en 1867 e editat en Alemanha. Expausa lo mòde de produccion capitalista e lei rapòrts de produccion e de cambis que lo caracterizan. Marx i presentèt tanben son sistèma conceptuau que permet d'explicar l'aparicion e l'existencia dei formas socialas caracteristicas dau capitalisme. Realizèt pereu plusors descubèrtas economicas importantas coma l'accumulacion dau capitau e la maivalença. Pasmens, redigiguèt eu meteis unicament lo tòme I dau Capitau. Lei tòmes II e III foguèron escrichs e publicats per Engels en 1885 e en 1894 e lo tòme IV per Karl Kautsky (1854-1938) en 1905. Aquelei trabalhs foguèron redigits a partir de nòtas de Marx mai de modificacions i foguèron introduchas^[5].

Durant la darriera partida de sa vida, Marx contunièt de participar a la formacion dau socialisme europèu amb una multiplicacion dei contactes en França, en Alemanha] e en Russia. Publiquèt la Guèrra Civila en França sus l'experiéncia revolucionària parisenca de la Comuna e contunièt de trabalhar sus Lo Capitau (que demorèt inacabat). Pasmens, deguèt tanben realizar plusors curas per luchar còntra una santat marrida. En 1881, perdiguèt sa femna, victima d'un cancèr dau fetge, e sa filha Jenny que moriguèt probablament de la tuberculòsi. Egalament tocat per aquela malautiá, Karl Marx realizèt una cura en Argiera en 1882 mai lei mètges mau capitèron d'arrestar lei progrès de l'infeccion. Fòrça fatigat, moriguèt lo 14 de març de 1883. Foguèt enterrat a proximitat de la tomba de sa femna dins lo cementèri de Highgate de Londres.

Lo ponch de partença de l'òbra filosofica de Karl Marx es la critica de la religion qu'èra estada esboçada per Hegel, enonciada per Feuerbach e desvolopada per Bauer ò Strauss. Marx aprefondiguèt lo subjècte car, en mai de l'esséncia illusòria dei crèires religiós, denoncièt lo fons materiau de la religion. D'efiech, per eu, la religion es una estructura sociala qu'evoluciona segon lei besonhs de la societat. Ansin, amb l'aparicion de la societat capitalista e de l'Estat, seriá venguda un otís permetent de provesir un « bonur illusòri » ai paures e d'escondre lo mond reau. Resumiguèt aquela alienacion dins son expression famosa « d'opiom dau pòble ».

Après sa critica de la religion, Marx desvolopèt una vision novèla de la filosofia coma biais de cambiar lo mond. D'efiech, segon eu, la filosofia hegeliana, especialament lo metòde de pensada dialectica, èra l'acabament ultim de la disciplina. Aguent descubèrt un biais d'emanciar definitivament l'èsser uman gràcias au proletariat, la filosofia deviá donc arrestar d'assaiar d'interpretar lo mond per ajudar a sa transformacion. Ansin, Marx critiquèt durament lei filosòfs inactius ò contemplatius.

L'estudi dau fons materiau de la religion permetèt a Marx de perpensar a aqueu de la societat umana. Descurbiguèt ansin la dominacion politica de la borgesiá fondada sus la « democracia formala ». D'efiech, segon lei teorias marxistas, l'Estat es una forma sociala destinada a mantenir en plaça la dominacion de l'elèit sus lo rèsta de la societat. Per aquò, en fòra de la violéncia, utiliza l'illusion d'una egalitat entre lei diferents ciutadans qu'an en realitat pas lo meteis accès au sistèma politic. Ansin, per Marx, la destruccion de l'Estat, coma fònt e otís d'alienacion, èra una condicion sine qua non de la libertat.

Marx aviá per projècte de bastir una societat novèla, capabla de mestrejar lei conflictes entre leis òmes e entre l'òme e la natura. Per aquò, èra necessari de suprimir aperavans totei leis alienacions (religion, familha, Estat) qu'empachan « lo retorn de l'òme a son existéncia umana, es a dire sociala ». Prepausèt donc un programa – relativament generau – centrat sus la presa dau poder per lo proletariat, es a dire lei trabalhaires explechats, que son objectiu seriá la destruccion de la borgesiá e de son sistèma marchand basat sus la proprietat privada. Ansin, apareisseriá una societat onte lei causas podrián pas existir independentament deis individús e onte l'Estat, vengut inutil, seriá pauc a pauc abolit.

Per Marx, aquela emancipacion deviá èsser un procès « conscient » menat per lei trabalhaires « elei meteissei ». Ansin, l'objectiu dau proletariat èra de conquistar lo poder, d'un biais collectiu e organizat, per establir una dictatura aguent la capacitat de transformar la societat capitalista en societat comunista. Marx citèt l'exemple de la Comuna de París coma esbòç d'aqueu procès.

Amb son projècte de transformacion de la societat capitalista, la descripcion dau sistèma capitalista eu meteis es au centre de l'òbra de Karl Marx. Apareguda dins sei premiereis obratges, foguèt desvolopada dins Lo Capitau e, marcada per la descubèrta de plusors concèptes fondamentaus coma la valor, la maivalença, l'acumulacion dau capitau e la baissa tendanciala dau taus de profiech, èra totjorn d'actualitat au sègle XXI.

Per Marx, la produccion capitalista es una produccion de marchandisas que prèn un aspècte doble. Premier, una marchandisa es una causa que contenta un besonh ordinari de l'òme. Aquò constituís sa valor d'usatge. Pasmens, la marchandisa a tanben una valor de cambi que correspònd a la possibilitat de la cambiar còntra d'autrei bens. Toteis aquelei marchandisas, de naturas diferentas, que pòdon se cambiar entre elei dins un sistèma determinat de rapòrts sociaus son lei produchs d'un trabalh. Per permetre lo cambi, lei productors crean de produchs variats e lei rendon equivalentas au moment dau cambi. Segon Marx, l'element comun a cada cambi èra donc un trabalh uman. Pasmens, èra pas un trabalh particular mai un trabalh abstrach, dich trabalh socialament necessari.

Aqueu trabalh varia fòrça segon leis epòcas e lei bens, principalament en causa dau progrès tecnologic. Per exemple, avans la Revolucion Industriala, lei vèstits èran produchs d'un biais artesanau e avián una valor relativament importantas car la durada necessària a sa fabricacion èra normalament importanta. Après l'industrializacion e la produccion de massa, aquela durada s'afondrèt e la valor dei vèstits demeniguèt. La quantitat de trabalh socialament necessària a la produccion d'una marchandisa donada permet donc de determinar sa valor de cambi. Ansin, totei lei marchandisas vènon una forma cristallizada de trabalh uman que sa valor despend dau rapòrt entre lei temps de trabalh dei diferents productors.

Per Marx, a partir d'un nivèu donat de desvolopament de la produccion de marchandisas, lei sòus se transfòrman en capitau. Aqueu cambiament s'observa dins la rason de venda dei marchandisas. Dins un sistèma pauc desvolopat (non capitalista), la motivacion d'una venda es l'obtencion de la possibilitat de crompar una autra marchandisa. Dins una societat capitalista, l'objectiu es de vendre per ganhar de sòus, es a dire per realizar un profiech. Aqueu gasanh es dich maivalença per Marx.

Son origina es liada a l'utilizacion de fòrça de trabalh uman per crear de la valor. D'efiech, lo possessor de sòus pòu crompar de la fòrça de trabalh. Coma aquela fòrça es egalament una marchandisa, a un còst determinat per lo temps sociau necessari a sa reproduccion. Son possessor a donc lo drech de l'utilizar, per exemple durant una jornada d'uech oras. Se, per exemple, sièis oras son sufisentas per crear una valor que cuerb lei despens de sa reproduccion (repaus, alimentacion...) e de seis otís de produccion, lo trabalhaire crea, durant lei doas darriereis oras un produch suplementari non pagat qu'es la maivalença.

Aumentar la maivalença es possible de dos biais diferents : alongar la jornada de trabalh (aumentacion de la maivalença absoluda) ò aumentar la productivitat dau trabalh (aumentacion de la maivalença relativa). Segon l'estudi istoric dei mòdes de produccion realizat per Marx, l'Estat privilegièt la premiera solucion fins au sègle XIX avans de generalizar la segonda en fàcia dau desvolopament dei luchas obrieras.

L'acumulacion dau capitau es una caracteristica importanta dau mòde de produccion capitalista descubèrta per Marx. Residís dins lo fach que lei capitalistas utilizan la màger part de la maivalença creada per sei trabalhaires per tornar investir dins la produccion e non per contentar sei besonhs. La maivalença permet donc tornarmai de congrear de mejans de produccion, generalament d'otís pus perfeccionats mai pus costós. Aquò entraïna donc una acumulacion dau capitau constant (maquinas, infrastructuras...) dins l'ensems dau capitau mes en jòc per una produccion. Fenomèn relativament rapid, es un mecanisme que favoriza la susproduccion car un aparelh de produccion costós dèu produrre per èsser rentabilizat. Es un factor d'explicacion de l'existéncia de crisis economicas periodicas dins lei societats de sistèma capitalista.

Durant son estudi de la reproduccion dau capitau, Marx descurbiguèt un fenomèn important qu'es la baissa tendanciala dau taus de profiech. Encara mau compres a l'ora d'ara, es una consequéncia de l'acumulacion dau capitau depintada dins lei libres II e III dau Capitau. Son origina es liada a la concurréncia entre capitalistas. Per mantenir sa posicion (ò la melhorar), son obligats d'innovar e d'investir per aumentar sa productivitat, generalament gràcias a la crompa de maquinas pus costosas ò per la demenicion dau nombre de trabalhaire. La partida organica dau capitau tend donc pauc a pauc a aumentar, çò qu'entraïna una demenicion de la valor producha per lo trabalh uman. Òr, coma aqueu trabalh es la fònt de la maivalença, sa baissa a per consequéncia la demenicion de la produccion de maivalença e donc aquela dau taus de profiech.

Segon Marx, se l'intensificacion dau trabalh (rendements, cadéncias...) pòu limitar aqueu fenomèn, es pas sufisent per o blocar totalament car es una consequéncia dau sistèma capitalista eu meteis. Lo capitalisme patiriá ansin d'una contradiccion intèrna que lo condamnariá a la disparicion.

Pasmens, l'observacion dau capitalisme dempuei la mòrt de Marx invita a mai de prudéncia. La demenicion tendanciala dau taus de profiech es un fach ben atestat sus certanei periòdes e lei minimoms dau taus de profiech coïncidisson amb de crisis capitalistas sovent grèvas. Pasmens, aquelei crisis semblan favorizar la restauracion dau sistèma amb l'eliminacion dei companhiás pauc rendablas. De mai, lei capitalistas luchan activament còntra eu gràcias a l'introduccion de tecnicas novèlas permetent d'aumentar lo profiech. Ansin, aquela teoria es encara l'objècte d'un debat e certanei filosòfs marxistas modèrnes pensan uei qu'es un fenomèn de durada fòrça lònga (plusors sègles).

Lo marxisme aguèt una influéncia prefonda dins lo domeni de la politica. D'efiech, au sègle XIX, permetèt l'estructuracion dei premiers partits politics organizats que portèron lei revendicacions dei classas obrieras. Favorizèt tanben la formacion de mai d'un sindicat en despiech de la concurréncia deis idèas anarquistas. Puei, amb la fragmentacion progressiva d'aqueleis organizacions, lo marxisme foguèt a l'origina de totei lei corrents politics de senèstra basats sus l'idèa de melhorar la distribucion dei richessas produchas entre lei diferentei classas que fòrman la societat capitalista.

Dins aquò, certanei corrents se reclaman pus dirèctament de la pensada de Karl Marx. Lei pus famós son lo marxisme leninisme e lo maoïsme que foguèron a la basa de programas governamentaus en URSS e en China Populara durant lo sègle XX. Lo trotskisme es tanben relativament conegut en causa de la notorietat de son fondator. La màger part d'aquelei corrents son l'objècte de debats importants en causa de la natura dictatoriala dei regimes que se'n reclaman. D'un caire, certanei pensaires lei condamnan (amb lo marxisme) coma d'ideologias criminalas en causa deis atrocitats comesas dins aquelei país durant lo periòde comunista. Pasmens, d'autre caire, d'autrei personas contestan la natura marxista d'aquelei sistèmas.

Partida principala dau trabalh de Karl Marx, la descripcion dau capitalisme demòra una partida totjorn primordiala de la filosofia e de l'economia modèrnas. D'efiech, se lo capitalisme a evolucionat dempuei lo sègle XIX, plusors aspècts majors identificats per Marx ne'n son totjorn de caracteristicas importantas. En particular, es lo cas de la maivalença, de la lucha dei classas ò de l'acumulacion dau capitau.

Ansin, se lo sistèma marxista es contestat per lei pensaires liberaus, conoguèt mai d'un perfercionnament de part d'intellectuaus de senèstra. Per exemple, i foguèt apondut una tresena classa – aquela dei tecnicians – entre lo proletariat e la borgesiá. Autre exemple important, Pierre Bourdieu (1930-2002) estudièt la reparticion dau capitau culturau au sen de la societat en mai dau capitau economic.

Lo desvolopament d'una filosofia largament basada sus lo metòde scientific, es a dire verificabla d'un biais empiric, foguèt una innovacion fòrça importanta de l'òbra de Karl Marx. Permetèt la definicion de teorias permetent de descriure lo foncionament de la societat e deis individús que la compausan. Ansin, amb Friedrich Nietzsche (1844-1900), Sigmund Freud (1856-1939), Émile Durkheim (1858-1917) e Max Weber (1864-1920), Marx es considerat coma un dei precursors e dei fondators de la sociologia.

Amb sa crida a l'union deis obriers de totei lei país còntra lo capitalisme, Marx aguèt un ròtle fondamentau dins l'emergéncia de l'internacionalisme obrier. Se revendicant dau pacifisme e de la solidaritat entre pòbles, aquela idèa aguèt una importància majora dins l'estructuracion dau movement comunista internacionau durant lei sègles XIX e XX. Conoguèt probable son apogèu durant l'entre doas guèrras e au començament de la Guèrra Freja. En particular, permetèt la formacion dei Bregadas Internacionalas que participèron a la Guèrra d'Espanha dins lo camp republican.

• Acumulacion dau capitau.
• Alienacion.
• Associacion Internacionala dei Trabalhaires.
• Baissa dau taus tendanciala de profiech.
• Borgesiá.
• Classa sociala.
• Comunisme.
• Friedrich Engels.
• Hegel.
• Internacionalisme.
• Lo Capitau.
• Lucha dei classas.
• Maivalença.
• Manifèst dau Partit Comunista.
• Marxisme.
• Materialisme.
• Materialisme dialectic.
• Materialisme istoric.
• Proletariat.
• Socialisme.
• Sociologia.

• (fr) Fritz J. Raddatz, Karl Marx : une biographie politique, Fayard, 1978.

1. ↑ Situada en Alemanha, Trevèri fasiá partida de Prússia dempuei 1815.
2. ↑ Heinrich Marx se convertiguèt entre 1816 e 1817 per gardar lo drech d'exercir son mestier e Henriette Pressburg en 1825.
3. ↑ Èra la filha de Johann Ludwig von Westphalen (1770-1842), baron e foncionari prussian, qu'èra probablament un amic dau paire de Karl Marx. Son fraire Ferdinand von Westphalen (1799-1876) foguèt ministre de l'Interior de Prússia de 1850 a 1858.
4. ↑ Leis autreis enfants foguèron Edgar Marx (1847-1855), Heinrich Guido Marx (1849-1850) e Franziska Marx (1851-1852).
5. ↑ L'importància d'aquelei modificacions es l'objècte d'un debat recurrent entre aquelei que consideran que lo sens iniciau foguèt alterat e aquelei que sostènon lo contrari.

v · m Los filosòfs principals

Presocratics • Socrates • Platon • Aristòtel • Scepticisme • Epicur • Ciceron • Senèca • Plotin • Tomàs d'Aquin • Averroès • Al Farabi • Avicena • Guillaume d'Occam • Maquiavèl • Bacon • Giordano Bruno • Hobbes • Descartes • Spinoza • Malebranche • Leibniz • Locke • Berkeley • Hume • Rousseau • Kant • Hegel • Schopenhauer • Marx • Kierkegaard • Nietzsche • Husserl • Bergson • Whitehead • Russell • Cassirer • Heidegger • Quine • Wittgenstein • Popper • Sartre • Merleau-Ponty • Rawls • Searle