Teken (Liddfööt)

Teken
Systematik
Domään: Eukaryota ahn Rang: Veelzellers (Metazoa) Afdeel: Geweevdeerter (Eumetazoa) Ünnerafdeel: Tweesiedendeerter (Bilateria) ahn Rang: Ehrdermünner (Protostomia) Böverstamm: Huututtreckers (Ecdysozoa) Stamm: Liddfööt (Arthopoda) Ünnerstamm: Keevklauendregers (Chelicerata) Klass: Spinnendeerter (Arachnida) Ünnerklass: Mieten (Acari) Böverornen: Parasithaftige (Parasitiformes) Ornen: Teken (Ixodida)
Wetenschoplich Naam
Ixodida
Leach, 1815

Teken (Eentall: Teek(e)) höört as Ornen to de Mieten (Acari) to. Na de Klass weert se as Spinnendeerter ankeken. Mank de Teken gifft dat de gröttsten Aarden vun all Mieten. Tomeist sünd se Parasiten un sitt buten an den Weert an (Ektoparasit). As so'n Weerten bruukt se Vagels, Reptilien un Söögdeerter. Veel Teken överdreegt Krankheiten. Över de ganze Welt hen gifft dat bi 900 Tekenaarden.^[1]

In Europa warrt tomeist de Kohteeke funnen. Schildteken gifft dat up de ganze Eer in Gegenden mit en matig Klima. Ledderteken sünd bloß in de Tropen un Subtropen tohuse. Bloß de Duventeek Argas reflexus gifft dat ok in Middeleuropa up Böhns un hen un wenn in'n Stall, wo dat ok schöön warm is.

Schildteken möögt dat geern fochtig un tämlich warm. Se sitt meist in Kratt, in hooch Gras un in Slangkruut bit to en Hööcht vun 1,5 m. An'n leevsten sitt se just so hooch, as de möögliche Weert groot is. Dor weert se afstrepelt, wenn de Weert dör dat Gras oder Kratt dörlopen deit. De meisten Lüde denkt, de Teken laat sik vun'n Boom dalfallen, man dat stimmt normolerwiese nich. Bavenhen gaht Teken geern dorhen, wo ok veel vun jem ehre Weerten to finnen sünd. Ledderteken leevt geern dune bi jem ehre Weerten un möögt dat lever, wenn jem ehre Versteken dröög un düüster sünd.

Sünnerlich geern möögt Teken de Ränner vun Hölter un Bröök, ok free Steden in'n Woold mit hooch Gras, fochtige Wischen un de Ränner vun Beken mit de Planten dor un jede Aart vun Kratt. Man ok in Parks un Goorns gifft dat Teken.

Normolerwiese sünd se togange vun März bit Oktober, man wenn dat Weer goot is, denn könnt se ok to annere Tieden unnerwegens ween. Man in'n Winter sünd se an un for sik nich aktiv un veel vun jem överleevt düsse Tiet ok nich. Teken könnt twee bit fief Johr oolt weern.

De utwussen Teken hefft acht Been, de Maden bloß veer. Teken könnt bit to 4 mm groot weern un sünd dor de gröttsten Mieten mit. Schildteken dreegt en harten Panzer vun Chitin (Scutum) up jem ehr Achterlief.

Mit Hölp vun de Keevklauen ritzt de Teek de Huut in un schufft dor den Steekappraat vun den Ünnermund (Hypostom) dör in de Wunn. Dor sitt allerhand Hakens an. Man Teken bohrt sik bloß an de Böverkant in'e Huut rin un kaamt meist nich bit hen na de Kapillaren. Se „leckt“ denn dat Bloot up oder de Lymphe, de ut de Wunn flütt. Meist seggt de Lüde „en Teek hett mi beten“, man richtig möss dat heten: „en Teek hett mi steken.“

As en Reeg vun Insekten dat bi’t Blootsugen ok maakt, geevt de Teken, wenn se steekt, eerst mol Sever in’e Wunn, ehr dat se freten doot. Dor is allerdings allerhand in, wat wichtig to weten is:

1. en Stoff, de dor för sorgt, dat dat Bloot nich stollen deit.
2. en Aart vun Klever, wo de Mundwarktüüch fast an de Huut mit anbackt weertt.
3. en „Pienmiddel“, dat de Steek nich kehlen deit. Teken hefft en veel gröttern un grövern Steekrüssel, as Müggen un bavenhen suugt se veel länger, towielen en paar Dage. De Weert schall dor an’n Besten nix vun mitkriegen.
4. en Middel gegen Sweren. Dat warrt bruukt, dormit dat Lief nich sien egen Immunafwehr in Gang setten deit.

Wenn se oorntlich Bloot sapen hefft, könnte de Teken-Seken bit 3 cm groot weern.

De Seken un ok de Heken bi de Teken suugt Bloot. Bi de Heken duert dat Sugen normolerwiese bloß en paar Dage. Se bruukt dat Bloot ja man bloß för sik süms. De Seken mütt dor avers ok de Eier vun tostanne bringen. Dor bruukt se veel mehr Bloot üm, as de Heken. Wenn se nich stöört weert, kann dat bit to twee Weken duern, bit se mit dat Sugen fardig sünd.

Ehre Oppers finnt de Teken mit Haller sien Organ. Dat is en lüttjen Chemorezeptor un sütt ut, as en lüttje Kuhl. Dat Organ sitt an dat eerste Beenpaar (Tarse Nummer 23). Dor gifft dat allerhand Bossen in, de könnt Stoffen upspören, as Ammoniak, Kohlendioxid, Melksüür un besunners Bottersüür. Düsse Stoffen sitt in den Aten un in den Sweet vun de tokümftigen Weerten. Wenn se up de Luer liggt, streckt se dat eerste Beenpaar mit düt Organ na vörn un swooit de Beene en beten hen un her. Dorbi klammert sik de dree achtersten Beenpaar an de Ünnerlaag fast. Wenn de Teken töven doot, liggt se toeerst mol in de Tööv-Positschoon. Dor sünd de Vörbeen bi tosamenfoolt un liggt dune an dat Lief an. Man wenn se wat röken doot, oder dat Licht ännert sik vun hell na düster, oder wenn se Stööt spören könnt an jem ehren Unnergrund, denn so swutscht se foorts na de Luer-Positschoon röver. Dat kann ja angahn, dat nu en mööglichen Weert neeg bi kümmt. Wenn denn jichens wat an jem ehrn Sitzplatz langsstrepeln deit, denn hangt se sik dor an. Bi Deerter un bi Minschen krabbelt se denn en ganze Tied (bit to allerhand Stunnen) an dat Lief rüm un söökt en Steed, de jem to’n Steken passlich dücht. Teken sünd dor oorntlich lecker bi un möögt an’n leevsten en beten fochtige, warme un dünne Huut, mit allerhand Bloot dor in. Bi Minschen sünd dat sünnerlich de Kneebögen, de Haaransatz, de Liestenbögen un de fiene Huut achter de Ohren.

Wenn se toenne freten hefft, laat de Teken sik vun jem ehre Weerten dalfallen. De Seken söökt denn foorts en passliche Steed in’n Grund, wo se de Eier afleggen könnt un wo de goot schuult sünd. Dat Eierleggen kann allerhand Dage duern. Dor warrt al 10 Minuten een Ei bi afleggt. Wenn dat ut’n Buuk kamen is, denn so warrt dat mit de Mundwarktüüch bi en Drüüs langsföhrt, un dor kriggt dat denn en Schutzschicht bi. Denn kann dat frische Ei nich verdrögen. Alltohopen leggt dat Seken bi 2.000 Eier un geiht dorna doot.

De Ledderteken mütt bit to achtmol hen de Tiet as Nymph dörmaken. Jedetmol bruukt se wedder dat Bloot vun en ne’en Weert. Dor wesselt se faken bi twuschen Weerten, de unnerscheedlich groot sünd (Muus, Katt, Minsch). Schildteken wannert jummers dör dree Statschonen dör, nadem se ut dat Ei krapen sünd. Toeerst sünd se Maad, denn weert se Nymph, un amenne sünd se grote (utwussen) Heken un Seken. Nymphen un Maden kennt keen Geslecht. Bi de Schildteken weert de Eier in Paketen vun 2.000 Stück afleggt. Tomeist backt se an de Unnersieten vun Spieren un anner Blöer, wo se nich so gau to finnen sünd. Ut so’n Ei krüppt denn en sessbeente Made. Dat duert bloß en paar Dage, denn söcht se sik en passlichen Twüschenweert (Gnaagdeert) un suugt sik dor binnen twee bit dree Dage vull. Denn lett se sik dalplumpsen un strepelt na en paar Maanden ehre Huut af un warrt denn en eerste achtbeente Nymph. De is denn 1,5 bit 2 mm groot. Nu söcht se sik en Weert, de en beten wat grötter is (Tweete Twüschenweert;-Katt) un suugt den sien Bloot.

Man de meisten Nymphen, de in’n Summer jem ehre Huut afstrepelt hefft, söökt nich glieks en ne’en Weert. Se maakt eerst mol en Pause un roht bit to’n neegsten Vörjohr. Dorna söökt se sik denn en Vullbuuksweert un denn strepelt se de Huut af un verwannelt sik in en tweete Nymph (Ledderteken) oder in en grote Teke. De grote Teek grippt sik denn ehren Endweert (Minsch, Koh). Na dat Freten ett se sik dalfallen un söcht en Partner, üm sik to vermehren. De Heken starvt denn na de Paarung, de Seken gaht eerst doot, wenn se de Eier afleggt hefft.

En Reeg vun Teken dreegt eernsthaftige Krankheiten över, as de Borreliose. De kann amenne dorto kamen, dat de Kranke stief warrt. Verscheden Sorten vun Teken könnt Krankheiten bringen. De veer wichtigsten för Minschen sünd düsse:

• De Borreliose. Dor stickt de Borrelia-Bakterie achter, de ok in Düütschland, in de Nedderlannen un in Belgien vörkummt. Vör dat Johr 2006 gifft dat en Ünnersöken vun de Universität Wageningen, de vör Dag bröcht hett dat üm un bi 23,6% vun de Teken in de Nedderlannen mit Borreliose-Bakterien vull sitten döen (Ünnerscheden vun 0 bit 50%). Dor stünnen de Nedderlannen wiet boven över de 10,1% in’n Dörsnitt vun ganz Europa.^[2].
• En Form vun Enzephalitis. Fröhsummer-Meningo-Enzephalitis (FSME) un Russ’sche Vörjohr-Summer-Enzephalitis (RVSE). Düsse Süken sünd in Noorddüütschland, in de Nedderlannen un in Belgien roor. Se weert in Gang sett dör twee Viren, de na de Grupp vun de Flaviviren tohören doot. FSME kümmt vör in Zentral- un Oosteuropa, up den Balkan, in Finnland, Sweden, Däänmark, in’n Oosten vun Frankriek, in Öösterriek, in Süüddüütschland un in de Swiez. Dat RVSE-Virus kümmt vör in grote Delen vun Russland, Zentralasien, Noordchina un in Afrika. Gegen FSME un gegen RVSE kann een sik Sprütten geven laten.
• Ehrlichiosis
• Fièvre boutonneuse. De warrt överdragen dör de Teeke

Rhipicephalus sanguineus, de in Süüdeuropa vörkummt.

Dat is nich wohrschienlich, dat een sik mit Borreliose ansteken deit, wenn dat Deert binnen 24 Stünnen afnahmen is.

Wenn binnen een bit sess Weken en rode Krink üm de Stäe hen to sehn is, wo de Teeke tobeten harr, oder wenn keen Krink to sehn is, man wenn een nich richtig togange kümmt un sik schedderig föhlt, denn so mutt een na’n Huusdokter hen.

Teken överdreegt ok Süken up Deerter. De wichtigste Krankheit bi Rindveeh un Hunnen, de vun Teken herkümmt, is Babesiose. Se warrt in Gang bröcht dör den „Babesia-Blootparasieten „Babesia Canis“. Düsse Parasit geiht in de Roden Blootzellen rin. Bi düsse Süke hefft de Deerter en korten Aten, Fever, roden Urin un gaht ganz miteens doot. Babesiose (ok Pyroplasmose oder Piroplasmose nömmt) kümmt sünnerlich in Süüdeuropa vör, man ok bi us kann se uptreden. De Teeke, de düsse Süke överdregen deit, heet „Dermacentor“. De gifft dat bi us nich.

An’n Besten warrt de Teeke gau afnahmen. Dor draff se nich bi tweireten weern. Ganz verkehrt is dat, wenn een an de Teek rieten oder trecken deit. Een schall de ok nich platt haun, kniepen oder dörbohren. Wenn dat passeert, kann dat angahn, dat de Teeke eerst noch allens, wat se in ehrn Maag hett, in dat Lief vun ehrn Weert inspe'en deit. Dat bedutt denn en grote Gefohr, dat dor Süken bi överdregen weert. Ok, wenn de Teeke mit Alkohol oder mit Ööl behannelt warrt, speet se ut, wat se in’n Maag hett un een kann sik gefährlich ansteken dorbi.^[3]. Griep de Teeke so dicht, as mööglich bi de Huut un nehm ehr af. Dorna mutt de Huut mit Alkohol rein maakt weern.

Teken sünd towielen forchterlich lüttsch (towielen man bloß een mm). Denn is dat swaar, de Teek aftonehmen, ohn dor rin to kniepen. Man mit Hölpe vun en besunnere Tekenpinzett kann se denn doch afkregen weern. Dat is en Pinzett mit en tämlich breed un platt Muul, de automaatsch togeiht. Düsse Pinzett mutt vun vörn um de Teeke ehrn Kopp ümto sett weern, meist bit in de Huut vun ehr Opper. De Pinzett knippt sik süms fast un denn kann de Teek vörsichtig (nich to dull!) ut de Huut dreiht weern.

Ut Amerika kümmt en sünnerlichen Tekenlepel. De is utfunnen wurrn, um en Teeke ohn to dreihen eenfach un vullstännig un seker af to nehmen. De Lepel is bi Minschen un Deerter to bruken. ^[4]. Dör de Form vun den Tekenlepel kann en Teek ok eenfach wegnahmen weern vun Stäen, wo een anners nich goot rankamen kann, as vun de Liest oder ut de Kneebögen. He hett en Karv in Form vun en V. De brede Deel vun de V-Karv mutt up de Huut sett weern un mutt so duun, as dat geiht, bi de Teeke ran. Mit en lichten Druck up de Huut mutt de Lepel denn na de Teek to verschaven weern, so, dat de smalle Deel vun de Karv de Teek ümfaten deit. De Teek warrt afkregen, wenn de Lepel denn egolweg na vörn schaven warrt. Dat is ganz egol, na wecke Siet hen de Lepel bruukt warrt. Mit den Tekenlepel könnt Larven (1 mm), man ok Nymphen un grote Teken heel un deel afnahmen weern, mit dat Mundstück dorbi.

En annere Aart, üm en Teeke af to kriegen, is de Technik, en Sling üm de Teek to leggen.

Ok en Kaart is utfunnen. De hett dat Format vun den Kreditkaart. In düsse Kaart sünd Slöfen anbröcht, de unner de Teek schaven weert. Wenn een denn wieterschufft, kann de Teeke ut de Huut rutnahmen weern.

En annere Methood is, de Teken an to freren. Mit en lüttjen Appraat warrt kolen Fleetstoff over de Teek utgaten. Dordör warrt se denn anfraren un kann eenfach afnahmen weern.

• Projekt: Deerternaams up Platt

1. ↑ SWR Wissenspool | Welt der Winzlinge - Zecken | Sendungen | Natur-Nah
2. ↑ Universiteit van Wageningen - Aandeel Lymeteken in Nederland sterk toegenomen - Website
3. ↑ Lyme.org - Tick Removal - Website
4. ↑ European Patent Office - Spoon shaped tick remover - Website